Αναπλάθοντας μια βιβλική νόσο, περιπλέοντας το στίγμα στην ιατρική

Του ΚΩΣΤΗ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ

Ο Γκάτσος λέει κάπου στα γραπτά του, ότι «η Ελλάδα εδώ και τρεις χιλιάδες χρόνια πορεύεται με τις εξαιρέσεις». Λόγος βαρύτιμος, αειθαλής και επίκαιρος, ιδιαίτερα στις μέρες μας που όλα σχεδόν, κυρίως ο ίδιος ο δημόσιος βίος, διαπερνώνται, σαρώνονται από μια πρωτόγνωρη και ιστορική παρακμή. Το Πανεπιστήμιο Κρήτης αποτελεί για πολλοστή φορά, ένα ανύσταχτο τιμητή και ενσαρκωτή των υπαινιγμών του ποιητή. Έναν θεσμό που δικαιώνει αυτές τις φωτεινές εξαιρέσεις. Με τον παρθενικό τίτλο «Σπιναλόγκα 2018: Το στίγμα στην Ιατρική, Παλαιές και Σύγχρονες αντιλήψεις», το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα του νησιού, και πιο συγκεκριμένα ο τομέας Κοινωνικής Ιατρικής, διοργανώνει σχετικό επιστημονικό τριήμερο συζητώντας πάνω σε τέσσερεις θεματικές ενότητες: Τη Λέπρα από το χτες στο σήμερα, παλιές και σύγχρονες μάστιγες, παλιές αντιλήψεις και σύγχρονες προκλήσεις της φυματίωσης και  το στίγμα σε άλλα νοσήματα. Κάνει έτσι την εμφάνιση ενός άρτι τεχθέντος θεσμού, εκείνου του «Θερινού Σχολείου». Συμβολική έναρξη του, από τη Δευτέρα 9 μέχρι την Πέμπτη 12 Ιουλίου, στον τόπο που αναγνωρίζεται πλέον ως η τελευταία αποθήκη ψυχών και σωμάτων του 20ου αιώνα στη γηραιά ήπειρο. Εκεί όμως, που «η βιβλική νόσος εφιλοσοφείτο και το συμπαθές εδοκιμάζετο». Τόπος συνώνυμος με το στίγμα και την απόρριψη, που σκέπαζε όχι μόνο τους έγκλειστους μέσα στα τείχη του φρουρίου, αλλά τις οικογένειες, τον τόπο και την κοινωνία έξω απ’ αυτά. Το πάσχον και χειμαζόμενο σώμα του λεπρού, «η κοινωνική απόρριψη, που ταυτιζόταν με τη νόσο, και η ιατρική αμφισημία ταύτισαν στο κοινωνικό συνειδητό και το συλλογικό ασυνείδητο τη βιβλική ασθένεια με ένα μονοσήμαντα αρνητικό πρόσημο. Με μια προφανή απαξιούσα κοινωνική ταξινόμηση, και με μια πρόδηλη «μη ανθρώπινη» ιδιότητα». (1)

Ελάχιστοι ήταν εκείνοι από τους εγκλείστους που μπόρεσαν να σηκώσουν κεφάλι όχι μόνο στον «πέτρινο μινώταυρο» που τους κατέτρωγε, αλλά κυρίως στο στιγματισμό που τους κατέτρεχε. Την απόρριψη της ίδια της Πολιτείας και της Κοινωνίας. Χρόνια πολλά, ακόμη και μετά  την αποθεραπεία τους. Χαρακτηριστικά σύμβολα αυτού του ακήρυχτου πολέμου, ο Επαμ. Ρεμουντάκης και ο Μαν. Φουντουλάκης. Τα λόγια του πρώτου στη συγκλονιστική ταινία των Maurice Born και Jean-Daniel Pollet «L’ Ordre» (Η Τάξη) που γυρίστηκε στη Σπιναλόγκα και το σανατόριο της Αγ. Βαρβάρας (1973), αλλά και του τελευταίου, ηχούν σαν στοιχειωμένες αρπάγες και γροθιά στο στομάχι, απέναντι στον καθωσπρεπισμό και τις συμβατικές αξίες μιας Πολιτείας και μιας Κοινωνίας, που εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να υψώνουν διαχωριστικά τείχη και αποκλεισμό για τους «άλλους».  «Μια μέρα, θα γίνετε εσείς οι ίδιοι απορρυπαντικά, και τότε θα μένετε στα σκουπίδια…» λέει (προφητικά) μπροστά στην κάμερα ο Ρεμουντάκης για να συμπληρώσει μέχρι πριν λίγα χρόνια ο Φουντουλάκης, «ακόμη ντουφεκάω το στίγμα».

Η απόρριψη και ο εγκλεισμός αποπροσωποποιούσε τους αρρώστους σε τέτοιο βαθμό που τους καταστούσαν ανύπαρκτους για τους κοσμικούς νόμους, τους πολλούς και την κοινωνία. Είναι χαρακτηριστική η αφήγηση του Επ. Ρεμουντάκη στην αυτοβιογραφία του: «…Από την ώρα αυτή έφευγα από την τάξιν των ανθρώπων και μεταβιβαζόμουν στην τάξη των ζωντανών – πεθαμένων. Αυτό το διεπίστωσα το 1962 μετά από 27 χρόνια, όταν ζητώντας ένα πιστοποιητικό γεννήσεως από την Κοινότητα του χωριού μου, μου απάντησαν καθαρά και τίμια: «Δεν σε ευρίσκομεν εγγεγραμμένον εις τα μητρώα αρρένων της κοινότητας. Από δε τον κατάλογο της οικογένειάς σας δεν είναι εγγεγραμμένοι ούτε εσύ ούτε η αδελφή σου Μαρία». Αυτό ήταν συνέχεια ενός παλιού εθίμου που όπως αργότερα διεπίστωσα, ο διαπιστούμενος ως πάσχων από την ασθένειαν του Χάνσεν, εθεωρείτο νεκρός και διεγράφετο από τα μητρώα των ζωντανών». (2)

Αν τα παραμορφωμένα πρόσωπα των λεπρών και οι ίδιοι σαν αερικά ενός τιμωρού θεού της Παλαιάς Διαθήκης, που εκτός από τους στίχους του Ιώβ δεν μπορούσαν να ελπίσουν πουθενά αλλού, συμβόλιζαν κάποτε τον κυρίαρχο αποκλεισμό και το στίγμα, η σχεδόν οριστική εξάλειψη της νόσου σήμερα από το δυτικό κόσμο, δεν έφερε και την τελεσίδικη αποπομπή του (στίγματος)  από άλλα σύγχρονα νοσήματα.

Φιλόδοξος και υψηλός ο σκοπός του «Θερινού Σχολείου» του Π. Κ. Και αυτός είναι, η συστηματική μελέτη των λοιμωδών νοσημάτων (σύφιλη, λέπρα, φυματίωση, HIV) που στιγμάτισαν τις κοινωνικές δομές από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα καθώς και η διαχρονική αλληλεπίδρασή τους με την κοινωνία και τον τρόπο άσκησης της ιατρικής.  Ο κάθε σκοπός όμως εξειδικεύεται σ’ έναν απώτερο στόχο. Και απώτερος στόχος, είναι η εκπαίδευση των συμμετεχόντων σε θέματα που άπτονται του κοινωνικού στίγματος στην ιατρική και της ανεύρεσης τρόπων διαχείρισης, αντιμετώπισης και άρσης του καθώς και η ανάπτυξη επιστημονικού δικτύου γι’ αυτό.

Ευχή το θερινό σχολείο «Σπιναλόγκα 2018» να γίνει θεσμός και να παρουσιάζει μια φορά το χρόνο το στίγμα των νοσημάτων προσπαθώντας να αφυπνίσει το κοινό και να συμβάλλει στην άρση του. Σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την συντριπτική έλλειψη πνευματικότητας, ενσυναίσθησης και αλληλεγγύης, σε ανθρώπους και κοινωνικές ομάδες που έχουν βιώσει την εμπειρία του κοινωνικού στιγματισμού και της απόρριψης, η πρωτοβουλία του Πανεπιστημίου Κρήτης, - που πρέπει ιδιαίτερα να τονιστεί ότι βασίζεται στην ακούραστη και κοπιώδη πρωτοβουλία της αναπληρώτριας καθηγήτριας Ιστορίας της Ιατρικής κ. Μαριάννας Καραμάνου ως υπεύθυνης της διοργάνωσης – αποτελεί ένα αισιόδοξο μήνυμα για την άλλη Ελλάδα. Την Ελλάδα της αφανούς και ουσιαστικής δημιουργίας, που ρίχνει σπόρο, βγάζει ρίζες και αφήνει πολύκλωνες παρακαταθήκες για το μέλλον.

Σήμερα, έχοντας μπει για τα καλά στον 21ο αι. εν πολλοίς το στίγμα από σύγχρονες ασθένειες εξακολουθεί, ατυχώς,  να είναι παρόν. Γίνονται διακρίσεις που μειώνουν τις ευκαιρίες στη ζωή.

«Το στίγμα, όπως και ο εαυτός, προσεγγίζεται ως κοινωνική κατασκευή: η κοινωνία επινοεί κατηγορίες, καθιερώνει τα μέσα κατάταξης των ατόμων σε αυτές και αποδίδει συγκεκριμένες σημασίες σε συγκεκριμένο φάσμα γνωρισμάτων, καθορίζοντας κάποια ως φυσιολογικά και συνηθισμένα και κάποια άλλα ως απαξιωτικά» (3). Μπροστά σ’ αυτά τα δεδομένα, οφείλουμε την αναζήτηση και την ανάγκη παιδείας, και κοινωνικής ευθύνης που θα δίνουν ένα προστατευτικό κέλυφος ισότητας και ελπίδας που θα ερμηνεύουν και θα τιθασεύουν την πολυμορφία του κόσμου μας. Είναι ακριβώς αυτό που υπαινίσσεται η Γαλ. Καζαντζάκη στο διήγημά της, περιγράφοντας τις σκέψεις μιας άρρωστης πάνω στη Σπιναλόγκα: «…Αρχίζω να ονειρεύομαι το σκολειό μου. Θα ανοίξω διάπλατα τα παράθυρά του να μπαίνει ο ήλιος κι η μυρωδιά της θάλασσας. Θα ανοίξω διάπλατη και την καρδιά μου στην αγάπη και θα τινάξω από πάνω μου το σαράκι που με τρώει... Εγώ θ’ ανοίξω το σκολειό μου. Οι τρυφερές ζωούλες των παιδιών θα καλλιεργηθούν, θα υψωθούν άρτιες, γερές, ικανές να ζήσουν, να τραβήξουν μπροστά, ικανές να δώσουν στη ζωή τους μια πίστη. Όλη μου η άθλια ύπαρξη θα αφιερωθεί για να πλάσω έναν κόσμο αγαθό και ωραίο. Μέσα από τα λεπρά μου χέρια θα βγούν και θα πετάξουν στο φως τα πλέον ωραία και τα πλέον περήφανα πουλιά που έσκισαν ποτέ τον αιθέρα. Η ζωή μου δε θα πάει χαμένη!» (4)

Το βίντεο που συνοδεύει το κείμενο, διάρκειας 13,5 min με τίτλο «Τρεις επισκέψεις στο Λεπροκομείο της Σπιναλόγκας», είναι ένα σπάνιο ντοκουμέντο που αφορά τρεις επισκέψεις στο νησί. Του (μετέπειτα) νομπελίστα γιατρού Charles Nicolle με τον Γάλλο συγγραφέα Georges Duhamel το 1927, του Γάλλου κινηματογραφιστή Rene Zuber το 1934, τμήμα από το ντοκιμαντέρ του «Η Κρήτη χωρίς τους Θεούς» και απόσπασμα από τη θρυλική ταινία των Maurice Born & Jean-Daniel Pollet  «L’Ordre» (Η Τάξη) που γυρίστηκε στη Σπιναλόγκα και το σανατόριο της Αγ. Βαρβάρας (1973) με τον Επαμεινώνδα Ρεμουντάκη. Η σύνθεση και το μοντάζ του βίντεο έγινε από τον εθνολόγο, ερευνητή και συγγραφέα κ. Maurice Born που μου το παραχώρησε ευγενικά για να συνοδεύσει το παρόν κείμενο και τον ευχαριστώ θερμά γι’ αυτό.

Πνευματικά δικαιώματα για το βίντεο: Αρχεία Ινστιτούτου Παστέρ, Παρίσι & Συλλογή Georges Blanc, Αρχείο Pierre Zuber, Παρίσι ext, Pom Films, Παρίσι και Maurice Born.

(1) «Σπιναλόγκα, το νησί του πόνου, της πίστης και της ελπίδας», Έκδοση ΙΜΠΧ, 2011.

(2) Επαμεινώνδας Ρεμουντάκης, Αυτοβιογραφία

(3) Goffman E., Στίγμα. Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2001.

(4) Απόσπασμα από την « Άρρωστη Πολιτεία» της Γαλάτειας Καζαντζάκη

komavrHYPERLINK "mailto:[email protected]"@HYPERLINK "mailto:[email protected]"otenetHYPERLINK "mailto:[email protected]".HYPERLINK "mailto:[email protected]"gr