Ζωγραφική στο Αλβανικό μέτωπο

Του Αλέξανδρου Μαυρικάκη

Έπος  (από  αρχαίο ελληνικό  ρήμα έπω, μιλάω) είναι ένα μεγάλο ποίημα,  ένα λογοτεχνικό αφήγημα, που  περιγράφει  πράξεις ή γεγονότα μυθικά, θαυμαστά και ηρωικά. Ένα ηρωικό έπος ήταν ό ελληνοϊταλικός πόλεμος που ξεκίνησε στις 28 Οκτωβρίου 1940 και έκλεισε στις 27 Απριλίου 1941 όταν στην Ακρόπολη υψώθηκε «το λάβαρο της βίας»,   όπως εκφωνεί στην τελευταία δραματική εκπομπή του ραδιοφωνικού σταθμού Αθηνών ο Κώστας Σταυρόπουλος:

«…Η πρωτεύουσα περιέρχεται εις χείρας των κατακτητών. Επάνω εις τον Ιερόν Βράχον της Ακροπόλεως δεν κυματίζει πλέον υπερήφανη η γαλανόλευκος. Αντ’ αυτής εστήθη το λάβαρο της βίας….».

Θα αρχίσει μια νύχτα τριών και πλέον χρόνων κατοχής (γερμανικής-ιταλικής  -βουλγαρικής)  και θα ξεκινήσει ένα νέο έπος για τη ελληνική ιστορία, της εθνικής αντιφασιστικής αντίστασης.

ooo

Τρείς έλληνες ζωγράφοι θα βρεθούν στο μέτωπο και θα απεικονίσουν την πολεμική ορμή, το μεγαλείο της νίκης κατά του φασισμού, αλλά και τις κακουχίες και τις δοκιμασίες των πληγωμένων. 

Οι ζωγράφοι που θα βρεθούν στο μέτωπο ήταν ο Γιώργος Προκοπίου, ο Αλέξανδρος Αλεξανδράκης και ο Ουβέρτος Αργυρός. Ο καθένας θα φιλοτεχνήσει τις πολεμικές σκηνές με τη δική του εικαστική ματιά. 

    ooo

 Ο Γεώργιος Προκοπίου (1876- 1940) είναι ένας σημαντικός Έλληνας   ζωγράφος, φωτογράφος και κινηματογραφιστής. Το 1940 με το ξέσπασμα του  πολέμου, παρά το προχωρημένο της ηλικίας του και το σοβαρό πρόβλημα υγείας, ήταν 64 ετών και έπασχε από άσθμα,  καταφέρνει να αποσπάσει ειδική άδεια από τον αρχιστράτηγο Παπάγο, που του επιτρέπει να βρεθεί στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Δεν ακολουθούσε το Γενικό Στρατηγείο αλλά ζούσε στο πλευρό των φαντάρων.  «Ο Προκοπίου, τον έζησε το πόλεμο, τη μάχη, τον καπνό της, την αγωνία της. Στάθηκε πλάι στο φαντάρο...» (Γ. Α. Προκοπίου). 

Πέθανε από συγκοπή στις 20 Δεκεμβρίου 1940 κοντά στο Τεπελένι   της Αλβανίας, εξαντλημένος από τις κακουχίες των επιχειρήσεων και τις αντίξοες κλιματολογικές συνθήκες. Στη συνέχεια η σωρός του μεταφέρθηκε στην Αθήνα, όπου πραγματοποιήθηκε η κηδεία του με τιμές εν ενεργεία συνταγματάρχη. 

Ο τελευταίος πίνακας του Γ. Προκοπίου από το μέτωπο, ελαιογραφία 50*60, «Άποψη του Αργυροκάστρου»

ooo

Ο Αλέξανδρος Αλεξανδράκης (1913-1968)  επιστρατεύτηκε στον πόλεμο του 40 μαζί με τα αδέλφια του. Υπηρέτησε στα βουνά της  Ηπείρου ως δεκανέας του πυροβολικού και τις εντυπώσεις του τις αποτύπωσε σε σειρά σκίτσων και ελαιογραφιών που έγιναν ευρέως γνωστές στο κοινό μιας και ανατυπώθηκαν σε αφίσες και χρησιμοποιήθηκαν σε πάμπολλες σχολικές εορτές. 

«Ο Αλεξανδράκης μας δίνει το πόλεμο όπως τον έζησε. Και ο πόλεμος  του 40 όπως κάθε πόλεμος, έχει περισσότερα πρόσωπα. Δεν είναι μόνο ηρωισμοί και εσωτερικό μεγαλείο, προελάσεις και επιθέσεις. Είναι και πόνος και θάνατος, είναι νεκροί και τραυματίες, είναι κρυοπαγήματα και ακρωτηριασμοί, είναι πείνα και κακουχίες…»(Χ. Α. Χρήστου).

Περίπου εκατό έργα του από τον πόλεμο δημοσιεύθηκαν επίσης μεταπολεμικά σε ένα λεύκωμα με τίτλο «Έτσι πολεμούσαμε» (1968). Ο Αλεξανδράκης «αναμφίβολα είναι ο ζωγράφος του 40 όχι γιατί μόνο ζωγράφισε και σχεδίασε σκηνές του 40 αλλά γιατί τον  έζησε και μας δίνει τα ίδια τα εσωτερικά του βιώματα» (Χ. Α. Χρήστου).

ooo

Ο πίνακας με τίτλο «Αέρα» ή  «Έλληνες στρατιώτες εφορμούν» είναι από τους πλέον γνωστούς πίνακες του ζωγράφου. 

Φωτ. ΦΜ από την έκθεση «Μνήμες του 40- Αλέξανδρος Αλεξανδράκης» στο Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων «Μελίνα» 23-10-2008  

ooo

Ο Ουβέρτος Αργυρός (1882 ή 1884 – 1963) έλαβε εντολή από την κυβέρνηση Μεταξά να πάει στο μέτωπο ως επίσημος πολεμικός εικονογράφος, μαζί με τον γλύπτη Φωκίωνα Ρωκ, που φιλοτέχνησε το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη στην Αθήνα. Ο Αργυρός δημιούργησε 32 πίνακες που απεικονίζουν σκηνές από το μέτωπο του 40 και που σήμερα εκτίθενται στο Πολεμικό Μουσείο της Αθήνας. Το 1952 η Ακαδημία Αθηνών τού απένειμε το Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών και το 1959 τον εξέλεξε τακτικό της μέλος. «Τα έργα που φιλοτέχνησε στο μέτωπο δεν αποτελούν βέβαια μια επική εικονογράφηση του πολέμου με ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό… Έκδηλη είναι η σημασία και η φροντίδα που δίνει στην απόδοση του φυσικού τοπίου σε τέτοιο βαθμό μάλιστα που κάποτε οι ανθρώπινες μορφές να εξαφανίζονται και άλλοτε ο πίνακας να μην είναι τίποτα άλλο από μια καθαρή τοπιογραφία»(Π. Κ. Ιωάννου).    

Πίνακας του Ουβέρτου Αργυρού με τίτλο «Πορεία προς το μέτωπο»

ooo

Και άλλοι εικαστικοί εμπνεύστηκαν από το έπος του 40. Μεταξύ αυτών ο Γουναρόπουλος, ο Καπράλος, ο Βυζάντιος κ.α. «Επίσης το εργαστήριο χαρακτικής του Γ. Κεφαλληνού στη Σχολή Καλών Τεχνών θα συμβάλλει με τις αφίσες των σπουδαστών Τάσσου, Κατράκη, Γραμματόπουλου, κ.α.) στην ηθική ενίσχυση του άμαχου πληθυσμού και στην καλλιέργεια αλληλεγγύης στις οικογένειες των στρατευμένων»(Κ. Λιοντής). 

ooo

Θα αποτελούσε παράλειψη αν δεν γινόταν αναφορά στο εξόχως αιχμηρό πενάκι των σκιτσογράφων ( Γκεϊβέλη, Μπέζου, Δημητριάδη, Καστανάκη κ.α.)  που επιστρατεύτηκαν στον πόλεμο κατά του φασισμού και χλεύαζαν τη νεορωμαϊκή φασιστική μεγαλομανία του Μουσολίνι. 

ooo

  Η τέχνη δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο- τον κόσμο τον αλλάζουν οι άνθρωποι.  Δεν αναπαράγει την πραγματικότητα αλλά τη συμπυκνώνει και, κάτω από τον δικό της μεγεθυντικό φακό, την ερμηνεύει και της δίνει νόημα, ουσία. Και όπως είπε ο Lawrence Weiner «Όλη η τέχνη γίνεται πολιτική ανεξάρτητα από την πρόθεση του καλλιτέχνη. Όλη η τέχνη τότε είναι σε θέση να γίνει πολιτική από µόνη της και µέσα από αυτήν τη διαδικασία να µετατραπεί σε ιστορία».