Της Ελένης Μπετεινάκη*
Xθες βράδυ κοιμηθήκαμε αργά, όλοι! Κουβέντα στην κουβέντα, σκανταλιά στη σκανταλιά είπαμε όλα όσα έπρεπε, όλα όσα γίνανε κι ύστερα δώσαμε τα χέρια σαν φίλοι γκαρδιακοί, χαιρετιστήκαμε, συγκινηθήκαμε και δώσαμε ραντεβού, να είμαστε καλά και του χρόνου με καινούργιες ιστορίες…
Ο Τρακατρούκας φοβόταν λίγο, μήπως και δεν προλάβει, μιας και το ποδαράκι του τον έκανε να περπατάει λίγο αργά. Τον καθησύχασαν όμως ο Σταχτής, ο Κατράμης, η Φιφή, η Μαρόν και ο Μπιρλιμπίμ…
Ο Πι κι ο Φι αγουροξυπνημένοι και προβληματισμένοι αν όλες οι σκανταλιές που έκαναν στον Απάνω Κόσμο ήταν όνειρο ή αλήθεια, όμως κι αυτοί χαρούμενοι για την επιστροφή τους…
Και σήμερα το ξημέρωμα, τους παρακολούθησα, τους είδα, τους πρόλαβα, λίγο πριν εξαφανιστούν! Το χέρι μού κούνησε ο κατακόκκινος καλικαντζαράκος μου, κρατώντας σφιχτά με το άλλο τον σάκο με τα παιχνίδια και τις αναμνήσεις του… Κι ο Πι κι ο Φι μου έστελναν όλη τους τη χαρά κι την θετική ενέργεια για μια καλή καλή χρονιά…
Φύγανε λοιπόν οι καλικάντζαροι, γρήγοροι σαν αστραπή, μην και τους πιάσει η αγιαστούρα του παπά που την φοβούνται όσο και την φωτιά, κι ας είναι γέννημα, θρέμμα της στάχτης, όλοι τους. Παραφύλαξα κι είδα πως «χάθηκαν» κι οι δικοί μου, όλοι τους, εκείνοι που ζουν πιο πολύ στα παραμύθια, τις ιστορίες κι όλα τα έθιμα του Δωδεκαήμερου. Μπήκαν στο χρονοντούλαπο και …κατέβηκαν στον κάτω κόσμο να πουν, να νοσταλγήσουν τα καλά που έζησαν όλες αυτές τις μέρες και να πιάσουν δουλειά, πάλι από την αρχή, να ροκανίζουν εκείνο το τεράστιο δέντρο που κρατά τη γης …
6 του Γενάρη, τελειώνουν οι γιορτές. Ημέρα κάθαρσης, εξαγνισμού, βάπτισης και αγιασμάτων των νερών και σύμφωνα με τις παραδόσεις η μέρα που φεύγουν οι καλικάντζαροι. «Καθαρίζουν τα νερά και ησυχάζει η θάλασσα» , λέει ο λαός μας. Το εθιμοτυπικό της ημέρας είναι λίγο πολύ γνωστό . Ο ιερέας συνήθως ο μητροπολίτης στις μεγάλες πόλεις ρίχνει τον σταυρό στη θάλασσα, νέοι βουτούν στα παγωμένα νερά να τον πιάσουν και ο ένας που θα τα καταφέρει είναι ο τυχερός και ευλογημένος της χρονιάς. Μουσική παίζει από τις μπάντες και κόσμος πολύ στην προκυμαία παρακολουθεί τα συμβάντα…
Ας γυρίσουμε όμως κάμποσα χρόνια πίσω και ας δούμε πόσο παλιά γιορταζόταν τούτη η μέρα στην πόλη μας, το Ηράκλειο ή όπως πιο όμορφα λεγόταν την εποχή της Τουρκοκρατίας στο Μεγάλο Κάστρο. Ο Νίκος Σταυρινίδης αναφέρει σε δημοσιευμένα κείμενα του στα Κρητικά Χρονικά πως η πρώτη φορά που τελέστηκε τούτη η γιορτή ήταν τα Θεοφάνεια του 1831. Υπάρχουν επίσης εκτός από τις βιωματικές ίσως ή τα ακούσματα του γνωστού θεολόγου Ν. Ζευγαδάκη αναφορές για μεταγενέστερες ημερομηνίες που δημοσιεύτηκαν σε συνέχειες στην εβδομαδιαία εφημερίδα « Νέα Χρονικά» τον Ιανουάριο και Φεβρουάριο του 1948 .
Σύμφωνα λοιπόν με τα γραπτά του Ν. Ζευγαδάκη η γιορτή αυτή ήταν «λαμπροτέρα των εορτών της εκκλησίας μας εν Ηρακλείω επί Τουρκοκρατίας». Τούρκοι και Κρητικοί γιόρταζαν μαζί κάθε χρόνο και μάλιστα με την σύμφωνη γνώμη του Πασά που παραχωρούσε ένα άλογο στολισμένο, καθαρό και περιποιημένο στους Καστρινούς για να μεταφερθεί ο Μητροπολίτης από το λιμάνι στη Μητρόπολη. Η περίοδος που αναφέρεται είναι την εποχή του τελευταίου επί Τουρκοκρατίας Μητροπολίτη Τιμόθεου Καστρινογιαννάκη ( 1882 – 1897), ωστόσο από προφορικές πληροφορίες στον ίδιο από τον Καστρινό κ. Αριστείδη Περίδη, ανάλογοι εορτασμοί για την συγκεκριμένη μέρα γίνονταν και κατά την θητεία του Μητροπολίτη Μελετίου (1877 – 1882) αλλά και του παλαιότερου Σωφρονίου ( 1874 – 1877). Μάλιστα αναφέρει πως την περίοδο των δύο τελευταίων Μητροπολιτών η τελετή δεν ήταν τόσο λαμπρή. Αναφέρει για έναν Ρώσο αξιωματικό που βρέθηκε στην πόλη εκείνη την περίοδο στα 1874 – 1882, κάποια χρονιά σε συνεννόηση με τους πρόκριτους χριστιανούς εισηγήθηκε στον Πασά του Ηρακλείου και πέτυχε την καθιέρωση με συνοδεία στρατού και κάθε επισημότητας για την κατάδυση. Είναι γνωστό σε όλους μας πως από τις πρώτες μέρες της Τουρκικής Κατάκτησης της χώρας μας και του νησιού μας οι Τούρκοι αξιωματούχοι θέλησαν για να είναι αρεστοί στην Πύλη της Πόλης και στις σχέσεις της με το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως , να κρατήσουν και να παραχωρήσουν κάποια από τα Ελληνικά στοιχεία στους κατοίκους και προύχοντες περιοχών, και μια από τις γιορτές αυτές ήταν και τούτη των Θεοφανίων.
Έτσι, λοιπόν , αναφέρει σχετικά, πως, η ιερά πομπή κατέβαινε στο λιμάνι σταματώντας κάθε φορά για τις καθιερωμένες δεήσεις υπέρ του Σουλτάνου, του Γενικού Διοικητή της Κρήτης και τελείωνε με αυτήν προς τον Πασά του Ηρακλείου, στο Διοικητήριο που κατεδαφίστηκε λίγο αργότερα. Ο πάσας αμέσως μετά έκανε «ντεμενά» και η πομπή ακολουθούσε το δρόμο μέχρι το λιμάνι. Σαν γινόταν η τελετή αμέσως μετά την κατάδυση του σταυρού στο λιμάνι της πόλης ο Μητροπολίτης επέστρεφε με τιμητική συνοδεία αποτελούμενη από Τούρκους έφιππους χωροφύλακες ( Σουβαρήδες) , στο Τελωνείο όπου έβγαζε τα ιερά άμφια , προσφερόταν καφές και απένειμαν και σε αυτόν ιδιαίτερες τιμές. Στη συνέχεια ο Μητροπολίτης επέστρεφε στην Μητρόπολη με ειδική συνοδεία από δυο Σουβαρήδες που κρατούσαν το άλογο από το χαλινό, άλλοι δύο ακολουθούσαν από δεξιά και αριστερά του αλόγου του και περίπου 16 άλλοι έφιπποι τον περιστοίχιζαν. Σαν έφταναν στην Μητρόπολη τους προσέφεραν αναψυκτικά και μπουγάτσα. Χαρακτηριστικά γράφει ο Ν. Ζευγαδάκης :
«… Αι εξαιρετικαί αυταί τιμαί τας οποίας Τούρκος κατακτητής απένειμε κατά την μεγάλην εορτήν των Θεοφανείων εις την εκκλησίαν μας παρείχον μεγάλην ανακούφισιν και χαράν εις τον υπόδουλον Έλληνα του οποίου ανανεώνοντο τοιουτοτρώπος αι ψυχικαί και ηθικαί δυνάμεις. Πλήθος χωρικών συνέρρεε πάντοτε εις την πόλιν προς παρακολούθησιν της λαμπράς τελετής «για να κάνουν σεϊρι». Έφερον δε οι χωρικοί τας καλυτέρας των ενδυμασίας, αι δε γυναίκες επί του στήθους τα πολλά ή ολίγα κοσάρια (χρυσά κοσμήματα) των και τους αμπρακάμους ( ιδιότυπα χρυσά κοσμήματα) υπέρ ποτέ επιδυκνύουσαι τα κοσμήματά των ταύτα κατά την μεγάλην ταύτην της χριστιανοσύνης εορτήν…»
Σε άλλο άρθρο του αναφέρει πως υπήρξαν φορές που ο καιρός ήταν τόσο άσχημος που η καθιερωμένη κατάδυση του Σταυρού στο λιμάνι γινόταν διαφορετικές ημερομηνίες . Όπως τον Ιανουάριο του 1876 λόγω δυνατής και ακατάπαυστης βροχής η τελετή πραγματοποιήθηκε στις 11 Ιανουαρίου .Το 1924 που η κακοκαιρία κράτησε πάνω από μια εβδομάδα στις 15 του μήνα. Μάλιστα γράφει σχετικά με το σημείο κατάδυσης του Σταυρού στη θάλασσα πως για μια σχεδόν πεντηκονταετία την τελευταία της Τούρκικης κυριαρχίας όλη η τελετή γινόταν από την « Βασιλική Σκάλα »που βρισκόταν περίπου στη μέση του λιμανιού και του λιμενοβραχίονα του Μεγάλου Κούλε και είχε κατασκευαστεί μόνο και μόνο για την αποβίβαση του Σουλτάνου Αβδούλ Μετζίτ όταν επισκέφθηκε το νησί στα 1850.Η σκάλα αυτή δεν υπάρχει πια.
Ο Νικόλαος Ζευγαδάκης αναφέρει άλλο ένα περιστατικό σε επόμενο δημοσίευμά του. Τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας όπως πολλοί είχαν βιώσει υπήρχε στο Μεγάλο Κάστρο ένας γραφικός τύπος ο Γιάννης ο Μουχαμπετλής ή Μπαρμπα Γιάννης που ήταν ιδιαίτερα αγαπητός τους κατοίκους και φορούσε πάντα παντελόνια και έναν κούκο και συνόδευε ή καλύτερα προηγείτο της πομπής κρατώντας και ένα ξίφος, σαν άλλος τελετάρχης, που του το είχε χαρίσει ο ίδιος ο Πασάς δείχνοντας έτσι την συμπάθεια του στον εύθυμο και αγαθό Μπάρμπα Γιάννη. Ο Μπάρμπα Γιάννης ο οποίος περιέφερε και το « κουτί του Αγίου Μηνά » μαζεύοντας συνδρομές για την ανέγερση του μεγάλου Μητροπολιτικού ναού , σαν προπορευόμενος της πομπής αρωμάτιζε τα πλήθη με το λεγόμενο γκιουλκτάν ή γλιουλουχτάνι και έτσι εισέπραττε τα χρήματα πάνω σε ένα δίσκο.
Τέλος ο Ζευγαδάκης αναφέρει ένα προσωπικό του βίωμα από την εορτή της μέρα ς των Θεοφανείων του 1920 στην πόλη του Ηρακλείου. Μητροπολίτης ήταν ο επίσκοπος τότε Πέτρας και μετέπειτα Μητροπολίτης Κρήτης που αναπλήρωνε τον Μητροπολίτη Ευμένιον και συνέβησαν τα εξής : «… Αμέσως μετά την κατάδυση του Σταυρού η πομπή που έφυγε από το λιμάνι ήταν περίπου 5 άμαξες που άρχισαν να τρέχουν και να καλπάζουν σαν να ήταν αποκριάτικο καρναβάλι που έπρεπε να κερδίσει στον διαγωνισμό. « Λόγω των συμπιέσεων των εν ταις αμάξαις και της εσπευμένης και εξωφρενικής ταύτης διαδρομής έσπασαν φανάρια και έπεσεν εις την « Πλατειά Στράταν» ένας σταυρός τον οποίον ανεύρε και παρέδωσεν εις την Μητρόπολιν εις Μουσουλμάνος. Εννοείται ότι το καρναβάλι αυτό των Θεοφανείων, ως χαρακτηριστικώς απεκλήθη δεν επανελήφθη διότι εξηγέρθη και ο τύπος και ο λαός που δεν ενδιαφέροντο κατά την εποχήν εκείνην μόνον δ΄ ό,τι αφορά την ύλην.» Στη συνέχεια η τελετή των Θεοφανείων παρήκμασε για πολλά χρόνια και λίγοι κατέβαιναν στο λιμάνι για την τήρηση του εθίμου.
Το παλιό μεγαλείο επανήλθε πολύ μετά την απελευθέρωση από την γερμανική κατοχή μέχρι πλέον και στις μέρες μας…
Τέλος αξίζει να σημειωθεί και άλλο ένα περιστατικό που συνέβη την περίοδο της Τούρκικης κυριαρχίας στο Μεγάλο Κάστρο ή Χάνδακα και που του είχε διηγηθεί ο δάσκαλος Σεμερτζάκης. Μια χρονιά, μερικοί μπέηδες που ήταν πολύ φανατικοί με τους Χριστιανούς, φρόντισαν να δοθεί στον Μητροπολίτη Τιμόθεο Καστρινογιαννάκη , ο οποίος ήταν αρκετά γιγαντόσωμος , για την επιστροφή του από το λιμάνι ένα πολύ ζωηρό και ατίθασο άλογο με στόχο να τον πετάξει στο δρόμο από την ράχη του. Ο αρχιδιάκονος Καλλίνικος Κοκκίνης, πληροφορήθηκε το γεγονός από ένα αράπη που ήταν κοντά στον Πασά και που ήταν φίλος του και συμβούλεψε τον Μητροπολίτη να καθίσει προς τα πίσω κοντά στα νεφρά του ζώου κι έτσι βαρύς όπως ήταν να μην το αφήσει να καλπάσει όσο οι Τούρκοι πίστευαν. Έτσι κι έγινε και οι Μπέηδες που παρακολουθούσαν την πομπή και περίμεναν να περιγελάσουν τον Μητροπολίτη έμειναν με την απορία ζωγραφισμένη στα πρόσωπά τους. Διότι το άλογο δεν μπορούσε σχεδόν καθόλου να κινηθεί από το βάρος του σώματος του Αείμνηστου Μητροπολίτη Τιμόθεου.
Έτσι γιόρταζαν Τούρκοι και Χριστιανοί την Ημέρα των Θεοφανίων σ΄ αυτήν την πόλη που ήξερε πάντα να μοιράζεται και να βρίσκει τρόπους επιβίωσης και διατήρησης συνηθειών και εορτών ακόμα και σε πολύ δύσκολες περιόδους της μακραίωνης ιστορίας της.
Κι η ιστορία στο Μεγάλο Κάστρο δεν τελειώνει ποτέ… ίσαμε την άλλη φορά!
ΠΗΓΕΣ :
Ν. Ζευγαδάκης ,“Νέα Χρονικά” Ιανουάριος, Φεβρουάριος 1948
Ελένη Μπετεινάκη, Με το ποδήλατό μου στις γειτονιές του Μεγάλου Κάστρου, εκδ. Μύστις (κυκλοφορεί τον Ιανουάριο 2022)
Γεώργιος Παναγιωτάκης, Το Ηράκλειο και η νομαρχία του, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ηρακλείου, 2005
Νίκος Σταυρινίδης, “Κρητικά Χρονικά” 7 Ιανουαρίου 1946,
Νίκος Ψιλάκης,Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, , εκδ. Καρμάνωρ
