Μάρτης είναι …καλοπερπάτηχτος να ΄ναι!

Της Ελένης Μπετεινάκη

Πήρα το ποδήλατο μου χθες το ξημέρωμα να φτάσω ίσαμε τη θάλασσα…

Πρόλαβα όλα εκείνα τα χρώματα που γεννιούνται μόνο την αυγή κι έχουν τη δύναμη να μου γεμίζουν με σκέψεις και συναισθήματα θετικά όλη τη μέρα…

Τους γλάρους που πετούσαν ψάχνοντας για τροφή αποθανάτισα με τον φακό μου και σκεφτόμουν πόσο όμορφη θα ‘ταν η ζωή μας χωρίς τον φόβο που ΄χει φωλιάσει μέσα μας τα τελευταία χρόνια και δεν λέει να φύγει…

Κι άρχισα να παίζω με τις λέξεις φτιάχνοντας μια ιστορία για τα παιδιά μου στο σχολείο, με  εικόνες και αποχαιρετίσατε του Φλεβάρη.

Λέξεις από Φ… όπως φεγγάρι που μόλις είχε γεννηθεί κι έφεγγε ακόμα λίγο πριν κοιμηθεί πίσω από το Στρούμπουλα.

Φως που γεμίζει με χαρά και δύναμη τη μέρα μας…

Φαντασία που μας γλυτώνει από την πεζή καθημερινότητα…

Φωνή που πρέπει να ακουστεί ίσαμε τα πέρατα του κόσμου, όλων μας, να διώξει τον φόβο, τα σκοτάδια, τους καπνούς, τ΄άδικα και τα παράλογα της αρρώστιας και του πολέμου.

Φλεβάρης, σκέφτηκα και σταμάτησα. Ένας μήνας που πάντα στη ζωή μου θα ΄χει μια χαρμολύπη γιατί αν και κουτσός και για κάποιους τρελούτσικος, για μένα θα ΄χει πάντα ένα …φευγιό στις βαλίτσες του.

Και το βράδυ έκανα όλα εκείνα που προστάζει η βραδιά για να αποχαιρετήσω τον μήνα που χάνεται. Λίγο πριν τα μεσάνυχτα καθάρισα κι εγώ την «εστία» του τζακιού από τις στάχτες, όπως έκαναν οι παλιοί κι υστέρα βγήκα στο μπαλκόνι κι άφησα δυο κουβάρια λευκή και κόκκινη κλωστή να αστροφωτιστούν.

Τα πήρα στις χούφτες μου το σημερνό ξημέρωμα, το Μαρτιάτικο, και έριξα πάλι τα μάτια του προς την Ανατολή, με χαμόγελο πλατύ να καλωσορίσω τον Μάρτη που αχνοφαινόταν κι ένα ήλιο θαμπό πίσω απ’  τα σύννεφα που προσπαθούσε κι εκείνος να διώξει τις αντάρες, και να κινήσει τη μέρα, τον νέο μήνα, την άνοιξη!

«Χίλια καλά να φέρεις» φώναξα στο νιόβγαλτο  και καινουργιοπερπάτηχτο Μάρτη και σκέφτηκα το χαμόγελο στα πρόσωπα των παιδιών σαν θα τους βάζαμε τα Μαρτάκια τους να μην τα κάψει ο κυρ ήλιος κάθε φορά που θα βγαίνει στο  σεργιάνι…

Ανοιξιάτης, Κλαψομάρτης, Φυτευτής, Παλουκοκαύφτης, Ζίντζος, Νιγρίτης, Βαγγελιώτης, Πεντάγνωμος,Πεντάβουλος,Δίμουρος,Τιναχτοκοφινάς,Πεντάγδαρτος,Ξεροκοφινάς, Λολομάρτης είναι μερικές από τις ονομασίες που του έχει αποδώσει ο λαός μας λόγω των άστατων καιρικών συνθηκών και των γιορτών του.

Κι όπως πολύ σοφά λέει ο λαός μας  :Τον Μάρτη ξύλα φύλαγε μην κάψεις τα παλούκια…

Είναι ο μήνας που ταυτίζεται με το πέρασμα από το χειμώνα στην άνοιξη. Πρώτος μήνας της Άνοιξης αλλά και πρώτος μήνας του χρόνου από τον καιρό ακόμα που αυτοκράτορας στη Ρώμη ήταν ο Ιούλιος Καίσαρας . Οι Ρωμαίοι τον ονόμαζαν Martius  από τον Θεό Mars, τον Άρη που ήταν ο θεός του πολέμου. Γιορτάζονταν ακόμα τα Μαρτωνάλια προς τιμήν της θεάς Ήρας της μητέρας του Άρη. Στη γιορτή αυτή οι Ρωμαίες δεσποινίδες περιποιούνταν τις υπηρέτριές τους. Στην αρχαία  Αθήνα ο Μάρτιος αντιστοιχούσε στο μήνα Ανθεστηρίωνα και οι κάτοικοι της Αττικής γιόρταζαν τα Δάσια αφιερωμένα στον Μειλίχιο Δία. Πρόσφεραν αναίμακτες και αιματηρές θυσίες και έκαναν δώρα στα παιδιά.

Στη Δήλο πάλι αυτήν την εποχή γιόρταζαν τα Δήλια, προς τιμήν του Απόλλωνα και οι Αθηναίοι έστελναν αντιπροσωπεία και αθλητές για να πάρουν μέρος στους αγώνες που διοργάνωναν. Η μεγαλύτερη γιορτή ήταν « τα ένα άστει Διονύσια », προς τιμήν του Διόνυσου στη διάρκεια των οποίων ετελούντο και δραματικοί αγώνες με τραγωδίες  και κωμωδίες που παρουσιάζονταν στο θέατρο του Θεού, στη  νότια κλίτη του βράχου της Ακρόπολης.

Είναι ο μήνας που ξεκινούν οι γιορτές της Άνοιξης. Πολλά τα έθιμα, τα παρατηρήματα , οι συνήθεις και οι δοξασίες για το πρώτο παιδί της Άνοιξης και το τρίτο εγγόνι του χρόνου. Από την τελευταία μέρα του Κουτσοφλέβαρου άρχιζαν οι ετοιμασίες τα παλιά τα χρόνια για να υποδεχτούν τούτον τον άστατο και παράξενο μήνα.

Την τελευταία μέρα του Φλεβάρη λοιπόν η αγροτική οικογένεια της Κρήτης φρόντιζε να καθαρίσει το σπίτι, να σβήσει τη φωτιά και να βγάλει έξω την στάχτη από την παρασιά. Η επόμενη μέρα έπρεπε να βρει το σπιτικό με καινούργια φωτιά και νερό όπως γινόταν και με τα έθιμα της Πρωτοχρονιάς. Μια ανύπαντρη κοπελιά ή αν δεν υπήρχε, τότε ένα άλλο μέλος του σπιτιού έπρεπε να πάει πριν ξημερώσει στη βρύση χωρίς να μιλήσει σε κανέναν στο δρόμο και Να φέρει το «αμίλητο» νερό του Μάρτη. Την καινούργια φωτιά έπρεπε να ανάψει η μητέρα, εκείνη που είχε και την ουσιαστική φροντίδα της εστίας όλο το χρόνο. Η φωτιά  κατείχε πάντα ξεχωριστή θέση μέσα στην ελληνική οικογένεια και η καινούργια φωτιά του Μάρτη δεν είναι τίποτα περισσότερο από την ανανέωση και το πέρασμα σε μια καινούργια κατάσταση καλύτερη από την προηγούμενη.

Πρωτομαρτιά …Πανηγυρικός ο χαρακτήρας της μέρας αυτής στον τόπο μας. Ξυπνούσαν τα παιδιά πριν ξημερώσει, έκοβαν άνθη και τα σκορπούσαν στα σπίτια. Στα χωριά της Σητείας συνήθιζαν να στρώνουν λουλούδια ακόμα και πάνω στα κρεβάτια.

Στη Μεσσαρά πετούσαν έξω από το σπίτι τα σπασμένα σταμνιά και τα σπασμένα πιάτα για να μην τα βρει ο Μάρτης στο σπίτι. Άλλη συνήθεια πολύ διαδεδομένη σ όλη την Κρήτη ήταν το χτύπημα με κλήματα στους ανθρώπους ιδιαίτερα στους αδύναμους. Το κλήμα έπρεπε να έχει τρεις κονδύλους και με κάποιο μαγικό τρόπο πίστευαν ότι κτυπώντας τους  θα ανακτούσαν τις δυνάμεις τους.

Σε άλλα μέρη της Ελλάδα πίστευαν πως την Πρωτομαρτιά έπεφτε από τον ουρανό το κάρβουνο για να ζεσταθεί η γης κι έτσι να αρχίσουν οι ζέστες.

Μια παράδοση λέει πως αφού τον Μάρτη αρχίζει η καλοκαιρία, ο χειμώνας έπρεπε να διώχνεται καβάλα πάνω σε ένα γάιδαρο και ο λόγος ήταν για τον Φεβρουάριο που ήταν και κουτσός. Σχηματίζονταν τότε μια πομπή από παιδιά που τον συνόδευαν με τενεκεδοκρουσία και τραγούδια με δυνατές φωνές  τραγουδούσαν  :

Όξω κουτσοφλέβαρε, να΄ρθει ο Μάρτης με χαρά και με πολλά λουλούδια…

Μια άλλη παράδοση τον ήθελε να έχει δυο γυναίκες, εξ αιτίας του άστατου καιρού που επικρατεί σ΄όλη του τη διάρκεια του, μια πολύ όμορφη και φτωχή και μια πολύ άσχημη και πλούσια. Κάθε φορά που σαν κοιμόταν άλλαζε πλευρό και γύριζε από τη μεριά που κοιμόταν η άσχημη, κατσούφιαζε, μαύριζε και σκοταδιαζόταν όλος ο κόσμος. Όταν όμως γύριζε από τη μεριά που ήταν η όμορφη, χαμογελούσε, χαίρονταν  και έλαμπε όλος ο ντουνιάς. Αλλά, τις περισσότερες φορές γύριζε από την άσχημη γιατί αυτή είχε τα χρήματα και έτρεφε και την φτωχή. Λέγεται ακόμη ότι  κάποτε ξεγέλασε τους άλλους μήνες πίνοντας όλο το κρασί από το κοινό τους βαρέλι και αυτοί τον τιμώρησαν παίρνοντας του το προνόμιο να είναι ο πρώτος μήνας του χρόνου. Έτσι κάθε φορά που θυμάται το κρασί που ήπιε χαμογελάει και τότε ο καιρός είναι ξάστερος, όταν όμως θυμάται την τιμωρία του κλαίει και ο καιρός είναι  βροχερός.

«Μάρτης είναι  χάδια κάνει, πότε κλαίει πότε γελάει…»

Άλλες πάλι παραδόσεις κάνουν λόγο για μια γριά που τιμωρήθηκε όταν θέλησε να κοροϊδέψει τον Μάρτιο, νομίζοντας ότι γλύτωσε αρνιά και κατσίκια από το κρύο και το χιόνι του. Αυτός όμως έκανε τις τελευταίες μέρες του τόσο κακοκαιρία που και η γριά και τα ζώα της πέτρωσαν από το κρύο. Για αυτό και τις μέρες αυτές του Μάρτη τις λένε «μέρες της γριάς», ενώ τις πρώτες σε αρκετά μέρη τις λένε «μερομήνια», μέρες  δηλαδή που μπορούν να γίνουν σχετικές προγνώσεις καιρού για όλο το χρόνο.

Την 1^η του Μάρτη  φτιάχνανε οι κοπέλες τη «Μαρτιά», το «Μαρτάκι»  ή τον «Μάρτη» για να μην τις μαυρίσει ο ήλιος.  Είναι ένα παμπάλαιο έθιμο. Πιστεύεται πως έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα και μάλιστα στα Ελευσίνια μυστήρια. Οι μύστες των ελευσίνιων έδεναν μια κλωστή, την Κρόκη, στο δεξί τους χέρι και στο αριστερό πόδι. Τα παιδιά σήμερα το φορούν στον καρπό και είναι φτιαγμένος  από  άσπρη και κόκκινη κλωστή. Τα προστατεύει από τον ήλιο της Άνοιξης, να μην καούν. Το φτιάχνουν από την προηγούμενη μέρα και το φορούν πριν βγουν από το σπίτι. Σε μερικές περιοχές το έβαζαν  και στο μεγάλο δάκτυλο του ποδιού για να μην σκοντάφτουν ή σαν δαχτυλίδι στο δάκτυλο. Ήταν μια καθαρά γυναικεία  δουλειά και όποιες αναλάμβαναν το πλέξιμο του Μάρτη πρόσεχαν να δουλέψουν μόνο νύχτα, κρυφά, χωρίς να το δει το φως της μέρας. Στη συνέχεια σαν τελείωναν με το πλέξιμο, τις κλωστές αυτές τις αστροέφεγγαν δηλαδή τις άφηναν να εκτεθούν όλη νύχτα  στο φως των άστρων και του φεγγαριού που μέχρι το πρωί να  έχουν αποκτήσει όλες τις μυστικές ιδιότητες για την προστασία αυτού που θα το φορούσε. Μαζί έβαζαν κι ένα πιάτο γεμάτο καρύδια και μέλι  για όλη την οικογένεια να το φάνε πρώτα από οτιδήποτε άλλο το πρωί. Το βραχιολάκι αυτό το βγάζουν στο τέλος του μήνα και το αφήνουν πάνω στις τριανταφυλλιές ή στις ρογδιές όταν δουν το πρώτο χελιδόνι. Το αφήνουν  εκεί για να το πάρουν τα πουλιά και μ΄ αυτό να χτίσουν τη φωλιά τους. Οι λόγοι είναι προφανείς. Τα τριαντάφυλλα είχαν συνήθως κόκκινο χρώμα όπως και οι καρποί της  ρογδιάς δηλαδή το επιθυμητό χρώμα του προσώπου που δηλώνει υγεία και ευεξία. Στα βρέφη μάλιστα έβαζαν επτά μαρτάκια και σε κάποια άλλα μέρη της Ελλάδας , τρία, γιατί τα μωρά είναι πιο ευπαθή στην ηλιακή ακτινοβολία. Και οι παραλλαγές ποικίλουν ανάλογα με την περιοχή.

Στη Μακεδονία για παράδειγμα αντί κόκκινης κλωστής έβαφαν τον καρπό του αριστερού χεριού με πορφύρα. Το έθιμο αυτό πέρασε και στο Βυζάντιο, μόνο που ο πλούτος εδώ άλλαζε το χρώμα της κόκκινης κλωστής σε χρυσή. Σαν ερχόταν η ώρα να βγάλουν την κλωστή, καλούσαν τους φίλους σε γλέντι και πριν απ’ αυτό έκαιγαν την κλωστή σε ένα πιάτο και από το σχήμα της στάχτης μάντευαν το μέλλον. Σε άλλα μέρη το «μαρτάκι» το τύλιγαν σε μια πέτρα ,την έβρεχαν μέσα σε πηγάδι για να είναι η κοπελιά που θα το φορούσε δροσερή ή το έβαζαν στην λαμπάδα της Ανάστασης να καεί.

Τα παρατηρήματα για την 1^η μέρα του Μάρτη δεν σταματούσαν εδώ. Στην Αθήνα  για παράδειγμα η μητέρα ή η γιαγιά κρατώντας ένα λευκό ανάβαθο πιάτο με λάδι έβαζε τα παιδιά να κοιτάξουν μέσα το πρόσωπό τους ενώ εκείνη μονολογούσε διάφορες ευχές.  Στη Λέσβο τα κορίτσια κοίταζαν μέσα στις σφίδες ( κιούπια) που υπήρχε λάδι κι έτσι δεν τις έπιανε ο ήλιος. Στα Μέγαρα έχουν έθιμο να γελούν το Μάρτη δηλαδή να πουν ένα ψέμα για να γελάσουν κάποιον.

Ένα άλλο κακό παρατήρημα που φοβόταν ο λαός μας τις 3 πρώτες μέρες, τις 3 μεσαίες και τις 3 τελευταίες ή τις 10 πρώτες του Μάρτη ήταν οι Δρίμες, όντα δαιμονικά που κάνουν κακό στα ξύλα, στα ρούχα και στα σώματα. Όσα πανιά πλυθούν τούτες τις μέρες  λιώνουν, όσα ξύλα κοπούν σαπίζουν και γι’ αυτό αποφεύγουν ολότελα να πλύνουν ρούχα ή αν πρέπει να το κάνουν,  να βάζουν με σα στο νερό ένα πέταλο, γιατί το σίδερο  είναι γιατρικό και αποτρέπει  τα δαιμόνια. Κανένας δεν λουζόταν όλες αυτές τις μέρες  και δεν έπαιρναν το τσεκούρι να κόψουν ξύλα.  Αλλού οι γυναίκες πήγαιναν το πρωί πρωί στην εξοχή και νίβονταν με την δροσιά από τα στάχυα του κριθαριού και τα κουβαλούσαν στο σπίτι. Τα κρεμούσαν στις πόρτες των σπιτιών και ήταν δροσεροί όλο το χρόνο. Στην Αθήνα η κάθε νοικοκυρά  έπαιρνε πρωί πρωί το αμίλητο νερό από το πηγάδι, έβρεχε λίγο γρασίδι και με αυτό δρόσιζε όλους στην οικογένεια  ενώ ακόμα κοιμόντουσαν κι ύστερα ράντιζε και το σπίτι λέγοντας : Ήρθε  ο Μάρτης, ήρθε η γειά σου.

Στην Κίσσαμο πάλι οι νοικοκυρές υποδέχονταν τον Μάρτη με «ζαχαροπούλια » δηλαδή γλυκά που είχαν το σχήμα του πουλιού.

Από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα της 1^ης του Μάρτη είναι αυτό της χελιδόνας. Τα παιδιά παίρνουν ένα καλάθι, το γεμίζουν με φύλλα κισσού και περνούν μέσα από αυτό ένα ραβδί. Στην άκρη του ραβδιού προσαρμόζουν τη χελιδόνα, ένα ξύλο δηλαδή με ομοίωμα πουλιού. Γύρω από τον λαιμό της χελιδόνας υπάρχουν κουδουνάκια, που ηχούν, καθώς κινείται το ραβδί από το οποίο αυτή κρέμεται. Τα παιδιά γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούν τα κάλαντα του Μάρτη ή όπως αλλιώς τα λέμε τα χελιδονίσματα Η νοικοκυρά έπαιρνε λίγα φύλλα κισσού, τα τοποθετούσε στο κοτέτσι για να γεννούν πολλά αυγά οι κότες της και έδινε στα παιδιά ένα- δύο φρέσκα κι εκείνα πήγαιναν στο επόμενο σπίτι. Ο κισσός είναι σύμβολο αειθαλούς βλάστησης και θεωρείται μέσο ικανό να μεταδώσει την θαλερότητα και γονιμότητα στις κότες αλλά και σε άλλα ζώα.  Αν η κυρά του σπιτιού δεν έδινε τίποτα στα παιδιά την κορόιδευαν ή την απειλούσαν. Σε πολλές περιοχές τα χελιδονίσματα τραγουδιούνται και την 21η Μαρτίου που είναι η επίσημη ημέρα της Άνοιξης λόγω της εαρινής ισημερίας.

Για το υπόλοιπο καλαντάρι τούτου του μήνα θα σας το λέμε  σιγά σιγά γιατί αξίζει να θυμόμαστε τα παλιά, τα έθιμά μας, τις συνήθειες και τα παρατηρήματα. Να νοσταλγούν οι μεγαλύτεροι και να μαθαίνουν οι νεότεροι.

Καλό μας μήνα!

ΠΗΓΕΣ:

Κυριακίδου – Νέστορος  Άλκη ,Οι 12 μήνες ,Τα λαογραφικά, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1982

Λουκάτος Δημήτρης, «Πασχαλινά και της Άνοιξης»,Φιλιππότης, 1980

Γ.Α. Μέγα « Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας »,Αθήνα 1963

Νίκος Ψιλάκης Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, , εκδ. Καρμάνωρ

http://zhtunteanagnostes.blogspot.gr/