Οι Αμαριώτες ή Αμάριοι, ήτοι ημέριοι (αμάρα γάρ = ημέρα), δηλαδή οι φέροντες την ημέρα, το φως, οι φωτοδότες, οι άρχοντες του φωτός, που κυρίως διακρίθηκαν στην ιστορία είναι:
1.Ιερωμένοι
Ο Άγιος ιερομάρτυς Μεθόδιος (Σιλιγάρδος) επίσκοπος Λάμπης (μνήμη 9 Ιουλίου). Καταγόταν από το Βιζάρι και κατακρεουργήθηκε από τους Τούρκους το 1793 στο σπίτι της αδελφής του στο Νέφς Αμάρι και τάφηκε στην Ι. Μονή Ασωμάτων. Οι πέτρες από το σπίτι που μαρτύρησε, που ίσως περιείχαν υπολείμματα-ρινίσματα από το μαρτυρικό του αίμα, σε ένδειξη τιμής, χρησιμοποιήθηκαν αργότερα από τον Παπά Νικόλαο Σ. Καλογεράκη στο χτίσιμο του ναού του Αγίου Νεκταρίου Αμαρίου, πριν ανακηρυχθεί επίσημα Άγιος, αν και στη συνείδηση του λαού ήταν.
Άγιος Ματθαίος ο εκ Γερακαρίου (μνήμη18 Αυγούστου). Μαρτύρησε το 1770, γιατί ομολόγησε ότι είναι Χριστιανός ενώ εμφανιζόταν ως μουσουλμάνος(κρυπτοχριστιανός).
Είναι οι μοναδικοί γνωστοί Άγιοι που έχει αναδείξει η επαρχία –Δήμος Αμαρίου, γι’ αυτό καλό είναι να ανακηρυχθούν προστάτες του Δήμου-επαρχίας Αμαρίου.
2.Πολιτικοί:
Παύλος Βλαστός, λόγιος τ. Βουλευτής της Κρητικής Βουλής.
Γεώργιος Ανδρεαδάκης ή Ανδρεδής (1860 -1933), Λόγιος, Ιατρός, τ. Βουλευτής.
Παπαδογιάννης Μ., νομικός, τ. Υπουργός.
Παττακός Στυλιανός, Αντιπρόεδρος Κυβέρνησης
Λαμπίρης Ηλίας, Καθηγητής Ιατρικής τ. Υπουργός
Ξανθός Ανδρέας Ιατρός, τ. Υπουργός και
Ο Ψαρουδάκης Νικ., Νομικός, τ. Βουλευτής
3.Λόγιοι - Πανεπιστημιακοί
Λαμπίρης Ηλ., Καθηγητής ιατρικής (Βισταγή)
Κολουτζάκης Μιχάλης, Καθηγητής Μαθηματικού τμημ. Πανεπιστημίου Κρήτης (Άϊ-Γιάννης)
Κορωνάκη Γ. Ειρήνη, Επίκουρη Καθηγήτρια Οικονομικών επιστημών, Πανεπιστημίου Δυτ. Μακεδονίας (Άϊ-Γιάννης)
Καλογεράκης Σ. Κυριάκος, Διδάκτωρ Ιατρικής Αθηνών - Δ/ντής Παθολογικής κλινικής Ευαγγελισμού.
Γεώργιος Ανδρεαδάκης ή Ανδρεδής (1860 -1933), Λόγιος, Ιατρός, τ. Βουλευτής.
Εμμ. Γενεράλις, γεννημένος το 1860, από το Γερακάρι Αμαρίου, Επιθεωρητής Μέσης εκπ/σης Κρήτης.
Παύλος Βλαστός, λόγιος τ. Βουλευτής της Κρητικής Βουλής (Βυζάρι)
4.Στρατιωτικοί
Μπριλάκης Στυλ., Αντιστράτηγος, Αρχηγός Χωροφυλακής (Άι-Γιάννης).
5.Αρχηγοί επαναστάσεων 1821-1897:
Καπετάν Μητροφάνης Καλογεράκης (αποκεφαλίσθηκε και το κεφάλι του το πήγαν στη μάνα του). Αρχηγός το 1821 στο Αμάρι, ο οποίος κατατάχθηκε στους σημαντικούς κρητικούς αρχηγούς της επανάστασης, από τους ειδικούς Πανεπιστημιακούς ιστορικούς της επιτροπής «Ελλάδα 2021».( Άγιος Ιωάννης)
Κατσαντώνης Ιωάννης (Αναγνώστης), Αρχηγός Αμαρίου το 1866 (Άνω Μέρος)
Διογένης Μοσχοβίτης, Λόγιος, Αρχηγός στην επανάσταση του 1897 (Πετροχώρι)
6.Ονομαστοί Αγωνιστές εθνικής αντίστασης:
Παπαδογιάννης Μ., νομικός, τ. Υπουργός (Άϊ-Γιάννης)
Λίτινας Αντ., Λοχαγός –Δικηγόρος, Πρόεδρος ΕΟΚ Αμαρίου, τ. Βουλευτής (Αμάρι)
Ζωϊδάκης Αντώνης (Ζωϊδαντώνης) (Άϊ-Γιάννης). Μέλος της ομάδας απαγωγής Κράιπε, εκτελεστής του οδηγού του Κράιπε. Φονεύθηκε σε μάχη. Από τους ελάχιστους που τιμήθηκαν, από το Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής και το Στρατάρχη Αλεξάντερ το 1945, με δίπλωμα τιμής (Ελληνιστί) και κατ’ εξοχήν αξιοκρατικά που έδωσε το Στρατηγείο.
Τυράκης Γεώργ., μέλος απαγωγής Κράιπε (Φουρφουράς)
Παραδεισανός Κων/νος ( Σάτα), στενός συνεργάτης του Αρχηγού της συμμαχικής αποστολής Κρήτης, Τόμ Νταμπάμπιν.
Καλογεράκης Ν. Στυλιανός, τότε Πρόεδρος Άι –Γιάννη. Τιμήθηκε με δίπλωμα τιμής (Αγγλιστί), από το Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής και το Στρατάρχη Αλεξάντερ. Με μετάλλιο από το Ελληνικό Υπουργείο Άμυνας και με σύνταξη αγωνιστή εθνικής αντίστασης από την ελληνική πολιτεία.
Μπουρδελής Γεώργιος. (Φουρφουράς)
Αφοί Βοσκάκη, (Νίθαυρη)
Κοκονάς, Δάσκαλος (Γερακάρι).
Τζεκάκης Ζαχαρίας, σημαντικός τροφοδότης. (Αγία Παρασκευή).
Τζέκος Μαν., ΕΑΜ, (Αγία Παρασκευή)
Παττακός Μ., υπεύθυνος ΕΑΜ, (Αγία Παρασκευή)
Παραδεισανός Στεφ. Αριστείδης (Άι-Γιάννης)
Κατσαντώνης Κυριάκος (Μπελιβάνης) Γουργούθοι.
Κατσαντώνης Στυλιανός(Μπελιβάνης) Γουργούθοι.
Παπά Κυριάκος Κ. Κατσαντώνης(Άνω Μέρος)
Καλογεράκης Μ. Αντώνιος(Καρακαλαντώνης), Άι-Γιάννης
Τζίτζικας Γεώργιος (Άνω Μέρος) κ.ά.
Χαροκόπος Ευθ.(Πατσό)
Κορωνάκης Γ. Δημήτριος (Άι-Γιάννης)
Ζωϊδάκη Ειρήνη, αδελφή Ζωϊδαντώνη (Άι-Γιάννης). Κατά τον Οπλαρχηγό Μ. Μπαντουβά, σημαντική τροφοδότης της αντίστασης. Βλ. Καπετάν Μπαντουβά, Απομνημονεύματα, σ. 467.
Κατσαντώνη Θ. Ρούσσα, (Άνω Μέρος), σημαντική τροφοδότης. Βλ. Καπετάν Μπαντουβά, Απομνημονεύματα, σ. 467 κ.ά.
7. Ιστορικά πρόσωπα γυναικών:
Καλλίτσα Αλεξανδράκη από το Αποδούλου, απαχθείσα μικρή από τους Τουρκοαιγύπτιους και σύζυγος αργότερα Ναυάρχου του Γαλλικού στόλου, η οποία έκτισε το κονάκι 1830.
Βεργίτση Ευμενία, Σουλτάνα και μητέρα Σουλτάνου (Βισταγή)
Είναι μια πρώτη αρχική κατάταξη η οποία μπορεί να συμπληρωθεί και με πολλούς άλλους-ες ισάξιους που δεν είναι τόσο γνωστοί
