Οι κρητικές βουτιές του Ζακ Υβ Κουστώ

Μέρος 2ο

Του ΚΩΣΤΗ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ

Αποκλειστικά στο Cretalive

Ένα ναυάγιο με ιδιαίτερη σημασία για την ιστορία της πολιορκίας του Χάνδακα  αλλά και της ναυπηγικής του δεύτερου μισού του 17ου αιώνα, ήταν εκείνο του γαλλικού πλοίου «La Therese» που βυθιζόταν ανοιχτά στον κόλπο του Δερματά το πρωινό της 24ης Ιουλίου 1669, μετά από έκρηξη στην πυριτιδαποθήκη του, γράφοντας και τον επίλογο της κοσμοϊστορικής 22χρονης πολιορκίας και της παράδοσης του τελευταίου προπυργίου της χριστιανοσύνης και κτήσης της Βενετίας στην Ανατολή.

Μάιος 1669, Τουλών, Γαλλία.

Τον τελευταίο μήνα εκείνης της άνοιξης η Προβηγκία δεχόταν καθημερινά, εκατοντάδες γάλλους από τις πιο εύπορες οικογένειες των δουκάτων της για να στρατολογηθούνε στον πόλεμο της Κρήτης. Ήδη από τον περασμένο Φεβρουάριο, ο βασιλιάς Λουδοβίκος έχει δώσει από τα ανάκτορα του Σαμπόρτ την πολυπόθητη γραπτή δήλωση προς τον πάπα για να άρει τους φόβους της αντιβασίλισσας της Ισπανίας ότι η Μεγαλειότητά του, δεν θα επιτεθεί σε καμία πόλη ή ισπανική κτήση κατά της διάρκεια του έτους 1669, σεβόμενος τη συνθήκη της Αιξ-Λα-Σαπέλ που υπέγραψε μαζί με το ισπανικό στέμμα, έτσι ώστε να στρατολογήσει και εκείνη δυνάμεις, πλοία και στρατό, για τη σωτηρία του πολιορκούμενου Χάνδακα. Μάταια όμως. Οι προθέσεις των Ισπανών δεν θα υλοποιηθούν ποτέ, και το βάρος θα πέσει κύρια στη Γαλλία. Στα ναυπηγεία της Τουλών, δεκάδες ναυπηγοί και εκατοντάδες καραβομαραγκοί εργάζονται νυχθημερόν για να ολοκληρωθούν τα πλοία του μεγαλειώδους στόλου που θα συνενωθεί με τις γαλέρες του πάπα, και του τάγματος των Ιωαννιτών Ιπποτών της Μάλτας στη Ζάκυνθο, για να κατευθυνθεί προς την Κάντια, υπό τη σημαία του ρωμαίου ποντίφικα. Χιλιάδες κτυπήματα σφυριών και σκεπαρνιών ακούγονται να καλαφατίζουν τα αγέρωχα σκαριά που θα τα βάλουν με το μισοφέγγαρο που απειλεί τις πύλες της Δύσης. Στους απέραντους πολεμικούς ταρσανάδες της Τουλών, τρία ήτανε τα πιο εντυπωσιακά πολεμικά σκαριά που φτάνανε ήδη στα τελειώματα: Εκείνο με το όνομα του «πολύ χριστιανού βασιλέα» το «Royal Louis» (Βασιλιάς Λουδοβίκος) η κορυφαία πολεμική ναυαρχίδα πρώτης κλάσης, με τους σκαλιστούς Ποσειδώνες και τις Νηρηίδες στην τριώροφη πρύμνη της με δυναμικότητα 118 κανόνια, το «Le Monarque» (Ο Μονάρχης) μικρό αντίγραφο του «Royal Louis» φτιαγμένο για τον ατίθασο ναύαρχο και πρωτοξάδερφο του βασιλιά, το Φραγκίσκο ντε Βαντόμ Δούκα του Μποφώρ, που είχε ήδη πάρει το χρίσμα του αρχηγού των γαλλικών ναυτικών δυνάμεων για την Κρήτη, και έπαιρνε κι εκείνο 84 κανόνια. Πραγματικό θαύμα της ναυπηγικής. Αλλά και το τρίτο, το «La Therese» (Η Θηρεσία) σε τίποτα δεν υστερούσε από τα άλλα δύο, παρότι είχε μόνο 58 κανόνια. Και τα τρία, ήτανε σχεδιασμένα και κατασκευασμένα υπό την εποπτεία του μεγάλου ολλανδού ναυπηγού Ροδόλφου Γκιντεό. Τα λάβαρα των Βουρβόνων έπρεπε να δοξαστούνε στις πολεμικές επιχειρήσεις της Ανατολής.

Το τελευταίο, το «La Therese», προορίζονταν για το Λουδοβίκο Βίκτωρα ντε Ροσεσουάρ – Μορτεμάρ, κόμη ντε Βιβόν, αδελφό της ερωμένης του βασιλιά, και γενικό στρατάρχη της Γαλλίας. Εκείνο είχε ήδη αρχίσει να κατασκευάζεται από το 1662, με μήκος 51 μέτρα, πλάτος 10,5 μ., βύθισμα 4,85 μ. και με εκτόπισμα 900 τόνους. Το πλήρωμά του θα έφτανε τα 293 άτομα. Ο στρατηγός ντε Βιβόν, σάλπαρε από το λιμάνι της Τουλών στις 19 Μαΐου με το «La Therese» να προπορεύεται της νηοπομπής και να συνοδεύεται από άλλες 40 νάβες. Από 23 πολεμικές κανονιοφόρες γαλέρες και 17 μεταγωγικά, με ανθρώπινο δυναμικό που έφτανε στους 15.000 άνδρες πληρώματα και 8.000 στρατιώτες. Χιλιάδες λαού είχαν μαζευτεί στις ακτές της Τουλών και στα περίχωρά της να ζητωκραυγάζουν τον απόπλου της μεγάλης σταυροφορικής ναυτικής αρμάδας του βασιλιά στην Ανατολή, ενώ τα πλοία απαντούσαν με τιμητικούς κανονιοβολισμούς. Ο ντε Βιβόν με τους αξιωματικούς de Hectot,  Le Comte, de la Baune, de Boyé, Le Cheualier, de Chemereau και Le Trulet  στο κατάστρωμα του «La Therese», χαιρετούσαν με μαντήλια στα χρώματα του οικόσημου των Βουρβόνων, το πλήθος που ζητωκραύγαζε στις ακτές…

Ιούνιος 1669, Χάνδακας, Κάντια.

Το πρωινό της 3ης Ιουλίου το «La Therese» μαζί με την παπική γαλέρα «Capitana» του αρχιστράτηγου όλων των συμμαχικών δυνάμεων, ανιψιό του πάπα Βικέντιο Ροσπιλιόζι, επικεφαλής του πολυάριθμου ενωμένου χριστιανικού στόλου, έπλεαν ήδη με τα πανιά φουσκωμένα από ένα δυνατό πουνεντομαΐστρο  παράλληλα με τις ακτές της πολιορκούμενης πόλης. Ο ντε Βιβόν στο κατάστρωμα, περιτριγυρισμένος από τους αξιωματικούς του, παρατηρούσε με το ματοκυάλι του τα τείχη του Χάνδακα και τα χαρακώματα των Τούρκων. Ο συμμαχικός στόλος, που μαζί με τις γαλέρες του πάπα και της Μάλτας είχε ήδη  συνενωθεί από τις 27 Ιουνίου στη Ζάκυνθο, συνέχισε για να ναυλοχήσει στο ξερονήσι της Ντίας. Εκεί, μόλις άραξαν έμαθαν με απογοήτευση από τα πλοία της αρμάδας του Μποφώρ, για την παταγώδη και ταπεινωτική αποτυχία της εξόδου του Δούκα στις 25 Ιουνίου, μια βδομάδα νωρίτερα. Με το θάνατο του Δούκα, ο ντε Βιβόν πλέον ερχόταν στην πρώτη θέση του διοικητή και των ναυτικών δυνάμεων της Γαλλίας. Η κατάσταση πια, επέβαλε νέα σύσκεψη στο Παλάζο Ντουκάλε του Χάνδακα για τη λήψη αποφάσεων υπό την προεδρία του Μοροζίνι.

Πράγματι, σ’ εκείνη τη συνεδρίαση ο  στρατηγός, προτείνει να επιχειρήσουν μια γενική έξοδο από την πλευρά του προμαχώνα της Σαμπιονέρα υποστηριζόμενη από πυροβόλα των γαλερών του συμμαχικού στόλου, πού μπορούσαν να πλησιάσουν την ακτή σε καλό βεληνεκές. Με πρόταση του Δούκα του Ναβάιγ, το σχέδιο αυτό απορρίφτηκε παρά την υποστήριξη του αρχιστρατήγου του πάπα, και η πλειονότητα του συμβουλίου υιοθέτησε το σχέδιο του δούκα, να βομβαρδίσουν με όλο το στόλο τα έργα των Τούρκων από την πλευρά του Αγίου Ανδρέα.  

Στις 24 Ιουλίου, στις έξι το πρωί, ολόκληρος ο στόλος είχε παραταχθεί σε γραμμή μάχης κατά μήκος της ακτής, απέναντι από τον προμαχώνα του Αγ. Ανδρέα. Ο αρχιστράτηγος του πάπα Ροσπιλιόζι, ύψωσε τη μεγάλη σημαία του Εσταυρωμένου με την επιγραφή «Διασκορπισθήτωσαν οι εχθροί αυτού», συμβολίζοντας τον ευγενή σκοπό πού ένωνε αυτή τη στιγμή τα πλοία και τις γαλέρες του πάπα, του βασιλιά της Γαλλίας, του τάγματος της Μάλτας και της Δημοκρατίας της Βενετίας.

Οι Τούρκοι που  ήταν προετοιμασμένοι, υποδέχτηκαν τους χριστιανούς με καταιγιστικούς βομβαρδισμούς, μόλις η κόκκινη φλόγα ανυψώθηκε στο κατάρτι της ναυαρχίδας της Αγίας Έδρας δίνοντας το σινιάλο της μάχης. Πάνω από 1.100 πυροβόλα από τα συμμαχικά πλοία, κτυπούσαν ταυτόχρονα και επέβαλλαν σιγή στις συστοιχίες του εχθρού. Συνειδητοποιώντας τη μειονεκτικότητα του πυροβολικού τους, οι Τούρκοι απέσυραν τα κανόνια τους από τις πολεμίστρες και τα έκρυψαν στα βαθειά χαρακώματα. Από το ύψος των τειχών η φρουρά του Χάνδακα, επωφελούμενη από την ανάπαυλα, έβλεπε το μεγαλειώδες θέαμα, αναμένοντας την κατάλληλη στιγμή για να επιχειρήσουν την έξοδο.

Ξαφνικά, πυκνά σύννεφα καπνού απλώθηκαν ανάμεσα στο στόλο αποκρύπτοντας από τους πυροβολητές την ακτή και κόβοντάς τους την αναπνοή. Κατά τις δέκα η ώρα, μια φοβερή έκρηξη, σκεπάζοντας τις ομοβροντίες των κανονιών, ήλθε να συνταράξει όλη τη γραμμή της μάχης. Η υποναυαρχίδα «La Therese» με την απροσεξία ενός κανονιέρη ανατινάσσονταν με τα 58 κανόνια της και τους εκατόν ενενήντα τρείς άνδρες του πληρώματός της. Επτά μόνον διεσώθησαν από την έκρηξη.

Αυτή η καταστροφή έθεσε τέλος στη μάχη. Τα γειτονικά πλοία του δύστυχου «La Therese», κατεστραμμένα από την έκρηξη έβαζαν νερά από παντού. Η γαλέρα του στρατηγού είχε όλη την πρύμνη αποκομμένη, πολλοί σκοτώθηκαν και τραυματίστηκαν. Ο ίδιος ο ντε Βιβόν εκτοξεύθηκε από το πόστο του και τραυματισμένος βρέθηκε να κυλιέται ανάμεσα στους πάγκους των κωπηλατών.

Ο αρχιστράτηγος Ροσπιλιόζι, μάρτυρας όλης αυτής της σύγχυσης και βλέποντας ότι τα πολεμοφόδια τελείωναν χωρίς κανένα αποτέλεσμα, έδωσε το σινιάλο της οπισθοχώρησης. Μόλις οι χριστιανοί σταμάτησαν τα πυρά, οι Τούρκοι επανεμφανίστηκαν στα έργα τους και βιάστηκαν να ανασυστήσουν τις συστοιχίες τους, έχοντας έτσι το συμμαχικό στόλο σε κοντινές θέσεις βολής. Εξαιτίας της άπνοιας οι γαλέρες όφειλαν να προσδεθούν σε άλλα πλοία και να ρυμουλκηθούν με τη βοήθεια των κουπιών. Ήδη η αντίστροφη μέτρηση της πτώσης του Χάνδακα, άρχιζε… 

Ιανουάριος 1976, Ηράκλειο, Κρήτη.

Τριακόσια επτά χρόνια, αργότερα, ένα διαφορετικό γαλλικό πλοίο και πλήρωμα, ειρηνικό αυτή τη φορά, θα αγκυροβολήσει πάνω από το σημείο βύθισης του πολεμικού πλοίου του Λουδοβίκου, που το έχει εντοπίσει και υποδείξει πρωτύτερα ο ηρακλειώτης δύτης Μανώλης Βουτσαλάς (Μπλομπλός). Μόλις δύο μήνες νωρίτερα, στο τέλος του 1975 θα φτάσει στην Ελλάδα, προσκεκλημένος του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού και του υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών, ο διάσημος πλοίαρχος Κουστώ με το θρυλικό σκάφος «Καλυψώ», για να παραμείνει μέχρι τον Ιούνιο 1976. Υπό την εποπτεία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας οργώνει το Αιγαίο, ερευνώντας ναυάγια και βυθισμένες θέσεις.

Πράγματι, το ναυάγιο της θρυλικής υποναυαρχίδας «La Therese» του Γαλλικού πολεμικού στόλου εντοπίζεται σε βάθος 10 μ. Από το πλοίο που περίμενε – έτσι ίσως το θέλησε η μοίρα – τους συμπατριώτες του να το φέρουν ξανά στο φως του ήλιου, έστω και τα εναπομείναντα σπαράγματά του που αναπαύονταν μέσα στη λάσπη της κρητικής θάλασσας, αναδύονται στο φως απρόσμενα ιστορικά τεκμήρια, τα συνταρακτικά τελευταία ενάλια ίχνη του Μεγάλου Κρητικού Πολέμου.

Στον αρχικό κατάλογο που δόθηκε από το ΥΠΠΕ στο διάσημο Γάλλο ωκεανογράφο δεν περιλαμβανόταν η ανέλκυση της βυθισμένης γαλλικής υποναυαρχίδας, Λόγω των μακάβριων ευρημάτων του ονομάστηκε αρχικά το «ναυάγιο των κρανίων». Τα περισσότερα αντικείμενά του και κυρίως τα κανόνια, τα ανέλκυσαν μετά το ναυάγιο οι Τούρκοι και τα μετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη. Η αποστολή του Κουστώ σε αυτές τις καταδύσεις, όπως φαίνεται και στο βίντεο διάρκειας 14 λεπτών, ανέσυρε μεγάλο αριθμό αντικειμένων μεταξύ των οποίων πολεμικό υλικό, νομίσματα με εμβλήματα των Βουρβόνων, μπάλες και ρόδες κανονιών, είδη καθημερινής χρήσης του πληρώματος πολλά εξαρτήματα και κομμάτια από το πλοίο και ανθρωπολογικό υλικό (πληθώρα ανθρώπινων οστών, που προέρχονται από τα 350 περίπου άτομα που υπήρχαν στο πλοίο κατά τη στιγμή της έκρηξης). Οι εργασίες με το ερευνητικό πλοίο  «Καλυψώ» διήρκεσαν περίπου δέκα ημέρες. Τα αντικείμενα αυτά περιγράφονται αναλυτικά στο ημερολόγιο του τότε Επιμελητή Αρχαιοτήτων Λ. Κολώνα, που ασκούσε και την εποπτεία των εργασιών από πλευράς Υπουργείου Πολιτισμού. Το μεγάλο κανόνι που φαίνεται στο βίντεο να ανελκύεται, φέρει τα εμβλήματα του Κάρολου Θ' και αποτελεί το αρχαιότερο τηλεβόλο του γαλλικού στρατού που έχει βρεθεί. Εκτίθεται μαζί με άλλα και κανονιόμπαλες, από το καλοκαίρι του 2016 στο φρούριο του Κούλε. Στο βίντεο φαίνεται ο τότε έφορος αρχαιοτήτων Λάζαρος Κολόνας, να καθαρίζουν το άρτι ανελκυσθέν κανόνι στο ντεκ της «Καλυψούς» μαζί με άλλους δύτες της αποστολής.

Μεταξύ άλλων ανελκύστηκε ένα τέλεια διατηρημένο δερμάτινο παπούτσι από το προσωπικό του πλοίου, τμήμα ξύλινης χτένας, σκεύη που φέρουν το οικόσημο του Δούκα του Ναβάιγ, αρχηγού των δυνάμεων ξηράς, καθώς και ένας ξύλινος διπλός μακαράς από το πλοίο. Τα τελευταία αυτά ευρήματα παρουσιάστηκαν το χειμώνα του 2015 σε έκθεση που διοργανώθηκε στο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος από το Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων και την Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών.

Η έρευνα του ναυαγίου συνεχίστηκε από το 1987 μέχρι και το 1994, από τους αρχαιολόγους M. Aναγνωστοπούλου και N. Λιανό, ύστερα από σχετική απόφαση του KAΣ. Σκοπός της έρευνας, πριν από  οποιαδήποτε άλλη εργασία, ήταν η γενική εκτίμηση της υπάρχουσας κατάστασης του ναυαγίου και  ο καθορισμός των ορίων της περιοχής έρευνας, προκειμένου να συνταχθούν τα τοπογραφικά διαγράμματα της ευρύτερης περιοχής, και επιμέρους αποτυπώσεις καθώς και τα φοτομωσαϊκά συγκεκριμένων τμημάτων του σκάφους. Στον κύριο χώρο του ναυαγίου, η έρευνα άρχισε από το πρυμναίο τμήμα του σκάφους. Καθαρίστηκαν και αποτυπώθηκαν οι νομείς του αριστερού δευτερόπρυμνου τμήματος σε κλίμακα 1:10, ενώ πραγματοποιήθηκε και το γενικό τοπογραφικό όλου του χώρου του ναυαγίου σε κλίμακα 1:100. Σύμφωνα με αυτό, τα ξύλινα τμήματα του πρυμναίου τμήματος καταλήγουν κάτω ακριβώς από τον άμορφο όγκο που σχηματίζουν οι μπάλες των κανονιών. Το σημείο αυτό ταυτίστηκε με την αποθήκη των πυρομαχικών του σκάφους, αφού οι μπάλες των κανονιών πρέπει, λόγω του βάρους τους, να μετακινήθηκαν ελάχιστα. H θέση αυτή επιβεβαιώνεται, αν λάβουμε υπόψη ότι σε όλα τα πλοία της εποχής οι αποθήκες του εξοπλισμού και η πυριτιδαποθήκη βρίσκονταν συνήθως στα πρυμναία τμήματα. Σε απόσταση 500 μ. από το σωρό με τις μπάλες, εντοπίστηκε το πρώτο εγκάρσιο ξύλινο δοκάρι του σκάφους. Είναι αρκετά ευθύγραμμο στο κέντρο του σκάφους και αρχίζει να καμπυλώνει προς τα άκρα ορίζοντας την κλίση του πετσώματος. H διατομή του είναι ορθογώνιου σχήματος διαστάσεων 0,20x0,30 μ. και το πλάτος του 8,00 μ.

Σε απόσταση 2,00 μ. βρίσκεται το δεύτερο εγκάρσιο δοκάρι, που παρουσιάζει τα ίδια στοιχεία με το προηγούμενο, με τη διαφορά ότι η καμπυλότητά του είναι πιο έντονη. Στον παραπάνω χώρο (δηλαδή, από το σωρό με τις μπάλες των κανονιών έως το δεύτερο δοκάρι), εμφανίστηκαν, ύστερα από τον καθαρισμό, τα εσωτερικά πετσώματα του σκάφους που διατηρούνταν σε πολύ καλή κατάσταση.

Η εξαίρετη και υποβλητική μουσική υπόκρουση του ντοκιμαντέρ είναι γραμμένη από τον Μάνο Χατζηδάκη. Κείμενα – Αφήγηση: Theodore Strauss, Παραγωγή: Andrew W. Solt, Executive Producers: Jacqoues Cousteau & Philippe Cousteau, Διεύθυνση φωτογραφίας: Colin Mounier & Henry Jean Alliet, Υποβρύχιες λήψεις: Raymond Coll, Philippe Cousteau, Bernard Delemotte, Albert Falco, Ειδική φωτογράφιση: Jean Paul Cornu, Jacoues Renior, Ηχοληψία: Yves Zlotnicka & Jean Hamon. Συμπαραγωγή: KCET Los Angeles Calif. USA, The Greek Film Center, French Television (TF 1), Bavaria Atelier GMBH, Πνευματικά Δικαιώματα:  © Cousteau Society Production, 1976.

Διαβάστε σχετικά: Οι κρητικές βουτιές του Ζακ Υβ Κουστώ _ Μέρος Πρώτο

ΠΗΓΕΣ:

1/. Γαλλικά χρονικά, από μετέχοντες της ναυτικής εκστρατείας των Γάλλων στην Κάντια.

2/. Bigge W., Der Kampf um Candia in den Jahren 1667-1669, Berlin 1899.

3/. Daru (comte), Histoire de la republique de Venise, VII-VIII, Bruxelles 1840.

4/. Σταυρινίδης N., Η τελευταία περίοδος της πολιορκίας του Μ. Κάστρου, Ηράκλειον 1979.

5/. «Η υποβρύχια έρευνα στον κόλπο Δερματά του Ηρακλείου Κρήτης» (1988), Μαρία Αναγνωστοπούλου - Νίκος Λιανός, Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών (ΑΑΑ), τόμος ΧΙΧ.