Τα φράγματα νερού στη μινωική νησίδα Ψείρα, μάθημα βιωσιμότητας για τη δική μας μωρία

Του ΚΩΣΤΗ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ (*)

 «Η τουριστική δραστηριότητα ασκεί τεράστιες πιέσεις στους υδάτινους πόρους, καθώς οι απαιτήσεις νερού στα τουριστικά καταλύματα για την κάλυψη των αναγκών σε πόσιμο νερό και σε εγκαταστάσεις αναψυχής (πισίνες, πάρκα νερού, γήπεδα golf) είναι τεράστιες. […] Ωστόσο, η ολοένα αυξανόμενη ζήτηση νερού δύσκολα καλύπτεται, καθώς τα υδάτινα αποθέματα μειώνονται, λόγω της έντονης λειψυδρίας και των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής. Ειδικά στα ελληνικά νησιά, η επαρκής διαθεσιμότητα νερού αποτελεί μια συνεχή πρόκληση».

Η παραπάνω αποστροφή αποδίδεται σε πρόσφατη πολυσέλιδη έκθεση του «Συνηγόρου του Πολίτη» με τίτλο «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη: Πλαίσιο, υποδομές, πόροι», η οποία παρ’ ότι δεν πέρασε απαρατήρητη με την έννοια της αναπαραγωγής της, ωστόσο δεν σχολιάστηκε ως προς την ουσία της, δεδομένου ότι είναι η πρώτη φορά από την ίδρυσή της που η Ανεξάρτητη Αρχή, με το κύρος που τη διακρίνει, επιδιώκει να παρέμβει και να προσεγγίσει κρίσιμα ερωτήματα για το βαθμό που η τουριστική ανάπτυξη – όπως υλοποιείται στη χώρα μας – ακολουθεί την αειφορία, καθώς και να αξιολογήσει την επάρκεια, ετοιμότητα και αποτελεσματικότητα του διοικητικού μηχανισμού αλλά και να προβεί σε βαρύνουσες προτάσεις για την εξασφάλιση της βιωσιμότητάς της, δεδομένου του μεγέθους του αποτυπώματός της στην εθνική οικονομία, αλλά και στην ελληνική κοινωνία.

Αυτά ήταν η αφορμή για τους συνειρμούς με το μινωικό νησί του τίτλου, που έχει το όνομα του γνωστού μικροσκοπικού παρασίτου και παραπλέει την ακτή της ανατολικής Κρήτης, στα ανοικτά των οικισμών του Καβουσίου και του Μόχλου στον κόλπο του Μεραμπέλου. 

Μόνιμο κάδρο του οπτικού μου πεδίου από τα βορειοδυτικά εδώ και μισόν αιώνα, δεσπόζει με τους άγριους και μολυβένιους γκρεμούς του που βάφονται κάθε μέρα με τα απόκοσμα πυρόξανθα χρώματα της δύσης, στην ποδιά των Σητειακών βουνών. Είναι δεκάδες οι φορές που τα σμαραγδένια και τυρκουάζ νερά του έχουν χαρίσει κοντινές ονειρικές αποδράσεις για κολύμπι και ψαρέματα. Αλλά και άλλες τόσες που ο ανασκαμμένος μινωικός οικισμός της, σε ταξιδεύει χιλιετίες πίσω, μιλώντας στην κυριολεξία με τις πέτρες, έτσι που πυρωμένες καθώς είναι κάτω από τον αυγουστιάτικο ήλιο, σου προφέρουν (και σου προσφέρουν) σαν ζεστό κρητικό προζυμένιο ψωμί αυτή τη  μινωίτικη λαλιά που νιώθεις κατ’ εξαίρεση να την καταλαβαίνεις σαν τις ακουμπάς.

Μόνιμο πεδίο αρχαιολογικών ανασκαφών της Αμερικάνικης Αρχαιολογικής Σχολής ήδη από το 1906-07 μέχρι σήμερα, και κηρυγμένος αρχαιολογικός χώρος, έχει χαρίσει τεράστια γνώση για τη μινωική αρχαιολογία και τις ενάλιες αρχαιότητες, χωρίς να έχει πει ακόμη την τελευταία της λέξη. Το τοπίο με τα κατάλοιπά του, διηγείται απλόχερα την ευμάρεια ενός τόπου και των ανθρώπων του που κατοίκησαν εδώ από τους προϊστορικούς χρόνους και μάλιστα από την πρωτομινωική περίοδο, μέχρι και το 1450 π.Χ. οπότε και καταστράφηκε από τη Θηραϊκή λάβα. Άνθρωποι δημιουργικοί και δαιμόνιοι έμποροι που με την περίλαμπρη ναυτοσύνη τους όργωναν τη Μεσόγειο εμπορευόμενοι προϊόντα που τα αντάλλασαν με πρώτες ύλες που προμηθεύονταν από άλλα λιμάνια της μεγάλης θάλασσας.

Και αναρωτιέσαι μέσα σε τούτο το απίστευτο σκηνικό της αρχαιολογίας και της παρθένας φύσης: Πως υδρεύονταν όλο αυτό το νησί για να μεγαλουργήσει στο μάκρος τόσων αιώνων;

Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα έχει δοθεί με τον πλέον πειστικό τρόπο από τους αρχαιολόγους, αφού πιστοποιεί ότι οι Μινωίτες κάτοικοί του είχαν μια συστηματική και έξυπνη διαχείριση των όμβριων υδάτων πάνω στο κακοτράχαλο ανάγλυφο με τις πολλές πτυχώσεις του εδάφους του νησί, που τους επέτρεπε να συγκρατούν και να αποθηκεύουν αυτό το νερό. Η ιδιαίτερη τοπογραφία του είχε μετατραπεί σε συγκριτικό πλεονέκτημα μιας θαυμαστής υδροοικονομίας. Αυτό που για εκείνους πριν από τόσους αιώνες ήταν αυτονόητο, για εμάς σήμερα αποτελεί ακόμη …στόχο.

Όταν πριν από αρκετά χρόνια το Αμερικάνικο Temple University έκανε ανασκαφές σε τούτο το λιμάνι της Εποχής του Χαλκού, ο καθηγητής Richard Hope Simpson ανακάλυψε δύο τεράστια φράγματα από πέτρα και χώμα που χτίστηκαν στη μέση της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. Τότε οι αρχαιολόγοι κατάλαβαν ότι είχαν ανοίξει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορική μηχανική και στη διαχείριση των υδάτινων πόρων στο μικρό νησάκι. Αυτό που δεν κατάλαβαν από την αρχή,  ήταν ότι για την εποχή που έγιναν αυτά τα φράγματα δεν ήταν μεμονωμένες κατασκευές, αλλά μέρη ενός πολύ εξελιγμένου συστήματος συγκράτησης νερού.

Οι Ψειριανοί κατασκεύασαν τοίχους αντιστήριξης για να αποτρέψουν τη διάβρωση, με τεράστια φράγματα, μικρές δεξαμενές και ταμιευτήρες ελέγχου σε χαράδρες που έφταναν πάνω εκατό μέτρα σε μήκος προκειμένου να ελεγχθεί η επιφανειακή απορροή του νερού και να γίνει διαθέσιμο για ανθρώπινη χρήση. Παρόμοια μινωικά φράγματα έχουν βρεθεί στα Γουρνιά, στις Χοιρομάνδρες και στο Χαλινομούρι, όλα στην ανατολική Κρήτη. Έργα της Εποχής του Χαλκού, που πιστοποιούν ότι ήταν γνωστό στους Μινωίτες ως μία από τις επιλογές που είχαν στη διάθεσή τους για να βελτιώσουν το γεωργικό τους δυναμικό.

Η γεωργία ήταν ένας από τους ακρογωνιαίους λίθους της κρητικής οικονομίας και οι τρόποι βελτίωσής της πρέπει να ήταν η μεγάλη ανησυχία για όσους εξαρτιόνταν από αυτήν.

Στις αρχές της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, οι Ψειριανοί ανέπτυξαν δύο διαφορετικές στρατηγικές για τη βελτίωση της γεωργίας τους λόγω των συνθηκών που επικρατούσαν στο νησί, το οποίο με έκταση λιγότερη από δυο τετραγωνικά χιλιόμετρα, ήταν εξαιρετικά τραχύ.

Στα βορειοανατολικά, το μεγαλύτερο μέρος του εδάφους είχε διαβρωθεί τόσο ολοκληρωτικά που ήταν ορατό σε μεγάλο μέρος του τοπίου. Αλλού όμως οι χαμηλοί λόφοι πρόσφεραν μια καλή γεωργική γη. Οι σοδειές ήταν επαρκείς όσο ο πληθυσμός ήταν μέτριος σε μέγεθος, αλλά η αύξηση του αριθμού των κατοίκων και της αλλαγής στο κλίμα που έχουν τεκμηριώσει οι αρχαιολόγοι, δημιούργησαν προβλήματα γύρω στα μέσα της δεύτερης χιλιετίας.

Σε απάντηση σε αυτές τις νέες συνθήκες, οι κάτοικοι του μικρού νησιού ξεκίνησαν δύο αλληλένδετα νέα έργα. Κατασκεύασαν ένα δίκτυο πολύπλοκων συστημάτων διαχείρισης των όμβριων κατακρημνισμάτων για τον έλεγχο και την εξοικονόμηση του νερού, και βελτίωσαν και επέκτειναν τους αναβαθμούς (πεζούλες) σε όλο το νησί. Η εξοικονόμηση νερού και τα συστήματα διαχείρισης κατασκευάστηκαν σε χαράδρες που εκτείνονταν από τη νοτιοανατολική ακτή του μέχρι τις λοφώδεις εξάρσεις στο εσωτερικό του.

Αποτελούνταν από ομάδες μικρών φραγμάτων ελέγχου για να επιβραδύνουν την απορροή  από τις βροχοπτώσεις σε συνδυασμό με τεράστια πέτρινα και χωμάτινα φράγματα για τη δημιουργία δεξαμενών και τοίχων αντιστήριξης για την αποφυγή της διάβρωσης.  

Τα μεγάλα φράγματα ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά των συστημάτων που κατασκευάστηκαν στις ρεματιές. Οι πεζούλες, ήταν επίσης ένα κρίσιμο μέρος του σχεδίου που έπρεπε να υλοποιηθεί για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής του νησιού. Βελτιώθηκε και διευρύνθηκε η έκταση της γης που θα μπορούσε να καλλιεργηθεί.

Τα συστήματα διαχείρισης του νερού κατασκευάστηκαν σε δύο χαράδρες των οποίων οι άκρες κατέληγαν κοντά στον οικισμό. Κάθε ένα από τα συστήματα αποτελούνταν από μια διαδοχή μικρών φραγμάτων ελέγχου με επιπλέον ένα μεγάλο φράγμα επιχώματος και μια πολύ μεγάλη δεξαμενή μέσα σε μια φυσική χαράδρα. Τοίχοι στα ανάντη των ταμιευτήρων εμπόδιζαν το διαβρωμένο έδαφος να εισέλθει στις λεκάνες από το πλάι. Τα συστήματα σχεδιάστηκαν έτσι ώστε να δημιουργούν πολλές μικρές προσωρινές δεξαμενές για τα ζώα καθώς και μια μεγάλη δεξαμενή νερού για άλλες χρήσεις. Ήταν ξεκάθαρο, ότι ο σκοπός των συστημάτων αυτών, δεν ήταν για να παρέχουν νερό όλο το χρόνο. Αρκετό νερό όλο το χρόνο για την κάλυψη των γεωργικών αναγκών δεν ήταν δυνατό σε αυτό το νησάκι και δεν ήταν απαραίτητο για τον τύπο των καλλιεργειών. Οι ελιές, τα αμύγδαλα, τα σταφύλια και τα δημητριακά όπως το κριθάρι δεν απαιτούσαν συνεχόμενο νερό. Τα νέα έργα σχεδιάστηκαν, αντ' αυτού, για να εξοικονομήσουν περισσότερα όμβρια ύδατα την άνοιξη και να τα καταστήσουν διαθέσιμα για αρκετό χρόνο ώστε να παραταθεί η καλλιεργητική περίοδος και να παρέχουν νερό στα ζώα για περισσότερο από όσο θα ήταν δυνατό χωρίς αυτά τα νέα συστήματα. Το αποτέλεσμα ήταν μια παράταση του χρόνου και υπήρχε διαθέσιμο νερό την πιο ξηρή περίοδο του καλοκαιριού. Αυτές οι παρεμβάσεις είχαν ικανοποιήσει τις ανάγκες των τοπικών καλλιεργειών την κρίσιμη περίοδο πριν από τη συγκομιδή, αποφεύγοντας μια αποτυχία της.

Ο σχεδιασμός των φραγμάτων δείχνει ότι οι μηχανικοί της Ψείρας ήταν ήδη εξοικειωμένοι με τέτοιες κατασκευές. Πολλές από τις λεπτομέρειες κατασκευής που καταγράφηκαν για την αρχαία Ψείρα είναι σύμφωνες με τις παγιωμένες και σύγχρονες αρχές για τα φράγματα. Η επιλογή μιας στενής θέσης στο φαράγγι όπου οι πλευρές της χαράδρας αποτελούνται από ριζιμιούς βράχους για τη δημιουργία σταθερών αντηρίδων και από τις δυο πλευρές του φράγματος, είναι σημαντική τόσο για κατασκευαστικούς λόγους όσο και για τη μείωση της εργασίας και της ποσότητας του απαραίτητου υλικού.

Πρέπει να συμπεράνει κανείς ότι οι μηχανικοί που κατασκεύασαν τα φράγματα στην Ψείρα δεν πειραματίζονταν δοκιμαστικά με ένα νέο σχέδιο, αλλά ακολουθούσαν αρχές που υποδηλώνουν ουσιαστική προηγούμενη γνώση. Αυτή η συγκυρία καθιστά πιθανό ότι η τεχνογνωσία μεταφέρθηκε στο νησί από αλλού.

Είναι εκπληκτικό ότι η γνώση αυτή είναι τόσο προχωρημένη ώστε σε ένα από τα δυο φράγματα υπάρχει καμπυλότητα στην κάτοψή του ώστε η υδροστατική πίεση να μεταβιβάζεται με ασφάλεια στα πλαϊνά της χαράδρας, να ενισχύεται η κατασκευή και να αποφεύγεται μια δυνητική αστοχία του πυρήνα του. 

Η κλίμακα των έργων που απαιτήθηκε για την ολοκλήρωσή τους υποδηλώνει ότι θα χρειάστηκαν αρκετά χρόνια για τις παρεμβάσεις αυτές. Στην πραγματικότητα, οι εργασίες κατασκευής αναβαθμών (πεζούλες) θα πρέπει να διήρκεσαν ιδιαίτερα μεγάλο χρονικό διάστημα και σίγουρα ξεκίνησαν πολύ πριν από την προσθήκη των συστημάτων συγκράτησης του νερού. Τα φράγματα στις χαράδρες προστέθηκαν, αφού το νησί είχε ήδη εν μέρει αναβαθμιστεί.

Η ολοκλήρωση του συστήματος διαχείρισης του νερού στη νησίδα έγινε στην κορύφωση του μεγέθους του οικισμού της, όταν η πόλη των περίπου 60 ανασκαμμένων κτιρίων προσπαθούσε να μεγιστοποιήσει την ποσότητα τροφής που θα μπορούσε να καλλιεργηθεί τοπικά.

Η έκρηξη της Θήρας μπορεί να τοποθετηθεί είτε στο τέλος είτε κοντά στην ΥΜ IA, αλλά τα στοιχεία από την Ψείρα δεν επαρκούν για να βεβαιωθεί αν τα φράγματα κατασκευάστηκαν πριν ή μετά την έκρηξη. Είναι πιθανό ότι η έκρηξη συνοδεύτηκε από ασυνήθιστες καιρικές συνθήκες και είναι επίσης πιθανό ότι τα φράγματα ήταν εν μέρει μια απάντηση στις συνθήκες που προκλήθηκαν από αυτό το γεωφυσικό γεγονός, αλλά δεν μπορεί να ήταν αυτό μόνο η αφορμή. Η Ψείρα αναμφίβολα ήδη αντιμετώπιζε πιέσεις από έναν αυξανόμενο πληθυσμό και ένα σταδιακά μεταβαλλόμενο κλίμα πριν από την έκρηξη, και η προσπάθεια βελτίωσης των αναβαθμίδων ήταν ήδη σε εξέλιξη. Τα φράγματα και τα πολύπλοκα συστήματα διαχείρισης των υδάτων τους θα χρειαστούν αρκετό χρόνο για να κατανοηθούν.

Ωστόσο είναι σίγουρο πια ότι τα φράγματα στην Ψείρα, δεν είναι μεμονωμένες κατασκευές. Αποτελούν μέρος ενός μεγάλου και εντυπωσιακού συστήματος υδάτινης οικονομίας που αξιοποίησε τοίχους αναβαθμίδων στις πλαγιές των λόφων κοντά στις χαράδρες, και ταμιευτήρες ελέγχου μέσα στις ίδιες τις λαγκαδιές, που αμφότερα επιβράδυναν την επιφανειακή ροή του νερού. Φράγματα που είχαν ύψος πάνω από 3,5 μέτρα και τοίχους αντιστήριξης στα πλάγια των δεξαμενών. Το μεγάλο μέγεθος των έργων συνιστά μια σημαντική πτυχή της σύλληψής του γιατί πιστοποιεί ότι επρόκειτο για μια συλλογική προσπάθεια των Ψειριανών, που περιελάμβανε, τόσο εμπνευσμένη όσο και έμπειρη ηγεσία και μεγάλη εφεδρεία σε εργατικό δυναμικό.

Τα υδραυλικά έργα στην Ψείρα ήταν μια πολύπλοκη και καλά σχεδιασμένη παρέμβαση που περιελάμβανε μια σειρά από στρατηγικές. Εκτός από την πιστοποιημένη κλιματική αλλαγή που βίωσε το νησί, η ηφαιστειακή έκρηξη της Θήρας μεταξύ ΥΜ IA και ΥΜ IB ανέκοψε την ανάπτυξη του οικισμού και προκάλεσε σημαντικές ζημιές από σεισμούς και πιθανόν από ακραίες καιρικές συνθήκες ακόμη και από θαλάσσια κύματα τσουνάμι.

Όμως όλα αυτά τα προβλήματα που αντιμετωπίστηκαν δυναμικά με εντυπωσιακά εποικοδομητικούς τρόπους όχι απλά μας εντυπωσιάζουν σήμερα, αλλά και ίσως να μας ειρωνεύονται για την υστέρησή μας 3500 χρόνια μετά. Σήμερα η Κρήτη βρίσκεται ενώπιον ενός αβέβαιου και οδυνηρού μέλλοντος για την επάρκεια των υδάτινων πόρων της. Με χάρτινους σχεδιασμούς που δεν απαντούν στην φρίκη που βλέπουμε να έρχεται. Η μινωική Ψείρα είναι εδώ και μας γνέφει μετά από 3,5 χιλιετίες. Να ειρωνεύεται τη δική μας μωρία άραγε;