Του Γεωργίου Σφακιανάκη*
Μία κεντρική έννοια στη φιλοσοφία του, σπουδαίου αρχαίου φιλοσόφου, Αριστοτέλη, ήταν «οι έξεις». Οι «έξεις» ήταν χαρακτηριστικά - ιδιότητες που μπορεί ο άνθρωπος να αποκτήσει προοδευτικά, μέσω συνεχούς επανάληψης. Φαίνεται λοιπόν κάπως έτσι η σημασία που έδινε ο Αριστοτέλης στην επανάληψη, αλλά και η πεποίθησή του ότι ο ανθρώπινος χαρακτήρας είναι κάτι ρευστό και μεταβλητό, όχι σταθερό, αποτέλεσμα παραγόντων όπως τύχη ή κληρονομικότητα, που αδυνατούμε να επηρεάσουμε. Στόχος μου, είναι να αναλύσω τις ιδέες του, προσθέτωντας παράλληλα κάποια ακόμα στοιχεία που θεωρώ απαραίτητα.
Σίγουρα συμφωνώ ως προς τη δύναμη της συνήθειας, αλλά και όσον αφορά τη ρευστότητα του ανθρώπινου χαρακτήρα. Προτού πάμε όμως σε αυτά, θεωρώ απαραίτητο να τονιστεί η σημασία κάποιων ακόμη παραγόντων. Της κατανόησης των αιτίων μιας πράξης από το άτομο, της συμφωνίας του με αυτά και της αφοσίωσής του στην πράξη. Έχουν υπάρξει πολλές δικαστικές υποθέσεις που ο ένοχος ήταν «πρόσωπο υπεράνω πάσης υποψίας». Ένα άτομο που ζούσε σύμφωνα με την ηθική και τους νόμους, ωστόσο, κάποια στιγμή, παρήκλινε από αυτά, είτε μια φορά, είτε επανειλημμένα. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι Ευρωπαίοι τουρίστες που επισκέπτονται την Ελλάδα. Στις χώρες τους, οι περισσότεροι είναι ήσυχοι και συνετοί. Όταν έρχονται εδώ όμως, πολλές φορές ξεπερνούν το μέτρο. Τέτοια παραδείγματα μπορούν να αποδείξουν ότι το να ασκεί εξακολουθητικά ένας άνθρωπος κάποιες συμπεριφορές δεν αποκλείει το ενδεχόμενο να πράξει διαφορετικά, όταν χρειαστεί ή όταν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές για αυτό.
Επομένως, είναι μείζονος σημασίας το άτομο να γνωρίζει γιατί κάνει κάτι και να συμφωνεί με αυτό. Να είναι συνειδητή επιλογή, όχι απλά να πράττει από συνήθεια ή επειδή εξαναγκάζεται. Διαφορετικά, όταν παρουσιαστεί η επιλογή μιας ελκυστικότερης πράξης, ή όταν μεταβληθούν οι συνθήκες, τότε είναι πολύ πιθανό να αλλάξει και το άτομο συμπεριφορά. Αν όμως είναι μια απόφαση συνειδητή, είναι πολύ δυσκολότερο να αλλάξει. Όχι βέβαια πώς αποκλείεται ή είναι πάντα κακό αυτό. Μερικές φορές χρειάζονται αλλαγές. Λαμβάνουμε όμως ως δεδομένο ότι οι περισσότερες αποφάσεις που παίρνει, ένας ώριμος άνθρωπος, μετά από σοβαρή σκέψη, θα είναι σωστές. Τέλος, υπάρχει και η περίπτωση που κάποιος θα καταλήξει σε μία επιλογή που δεν του (πολυ)αρέσει, είτε απουσία καλύτερων, είτε ελέω συνθηκών. Σε αυτή την περίπτωση, το πόσο θα αφοσιωθεί σε αυτή εξαρτάται άμεσα από το πόσο θα το πάρει απόφαση. Αν το αντιμετωπίσει ως κακό μεν, αναγκαίο δε, τα επίπεδα αφοσίωσης θα είναι πολύ μεγαλύτερα από αν το αντιμετωπίσει ως κάτι προσωρινό, από το οποίο θα προσπαθήσει με την πρώτη ευκαιρία να διαφύγει.
Ευελπιστώ ότι έγινε κατανοητή η σημασία της κατανόησης και της αφοσίωσης στην υιοθέτηση συμπεριφορών και χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς μας. Αν όμως είναι αυτές το κείμενο του συμβολαίου του χαρακτήρα μας, η επανάληψη κι η συνήθεια είναι σίγουρα η υπογραφή. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο άνθρωπος, στην ουσία του, είναι κι αυτός ένα ζώο. Τα χαρακτηριστικά – προίκα του από τη φύση είναι οι βιολογικές ανάγκες και (στους περισσότερους) ιδιότητες του σώματος όπως οι αισθήσεις, η κίνηση κλπ. Όλα όμως πέραν αυτών, που αν και σημαντικότατα, δεν νομίζω ότι αρκούν σε κανέναν μόνα τους, είναι πράγματα που καλλιεργούνται. Ικανότητες που αναπτύσσονται μέσω της «μητρός πάσης μαθήσεως» επανάληψης και συμπεριφορές που εδραιώνονται μέσω της «αγαπημένης του Αριστοτέλη» συνήθειας.
Η μεγάλη δύναμη της επανάληψης και της συνήθειας οφείλεται κυρίως σε δύο παράγοντες. Ο ένας είναι, προφανώς, το πρακτικό κομμάτι. Είναι για τον καθένα πολύ εύκολο να καταλάβει ότι, όσο πιο πολύ εξασκεί μία ικανότητα, τόσο περισσότερο θα την αναπτύσσει και, όσο περισσότερο συνηθίζει κάποια μοτίβα, τόσο πιο άνετα θα νιώθει και πιο λειτουργικός θα είναι εντός αυτών. Ο δεύτερος αφορά το διανοητικό. Ο άνθρωπος, όπως όλα τα όντα, επιδιώκει, από τη φύση του, τη «γνωστική οικονομία». Η γνωστική οικονομία συνεπάγεται να είναι λειτουργικός με όσο το δυνατόν μικρότερη διανοητική προσπάθεια. Αυτός είναι ο λόγος που οι, περισσότεροι έστω, άνθρωποι παρουσιάζουν μια σημαντική ανθεκτικότητα, όχι μόνο στην αλλαγή πεποιθήσεων και συμπεριφορών, αλλά ακόμα και στο να σκεφτούν την πιθανότητα αυτές να είναι λάθος και, δευτερευόντως, εναλλακτικές που είναι «έξω από τα νερά τους». Παράλληλα, υπάρχει πάντα και το συναισθηματικό στοιχείο. Εξασκώντας κάποιες συμπεριφορές συνεχώς το άτομο, αφενός δένεται, λίγο-πολύ, συναισθηματικά με αυτές και, αφετέρου συνηθίζει, σε ένα βαθμό, τα όποια αρνητικά τους, με αποτέλεσμα να ενοχλείται λιγότερο. Ο βαθμός εξαρτάται, όπως προείπα, από το επίπεδο αφοσίωσης.
Νομίζω ότι αυτή η κληρονομιά του Αριστοτέλη, που προσπάθησα κι εγώ από την πλευρά μου να εμπλουτίσω, έχει πολύ μεγάλη δύναμη. Ουσιαστικά, μας λέει ότι έχουμε τη δύναμη να πλάσουμε το χαρακτήρα μας, αλλά και το βασικό τρόπο που γίνεται αυτό. Ένα τεράστιο δώρο, ερχόμενο πακέτο όμως και με ένα εξίσου μεγάλο βάρος. Το βάρος της προσωπικής μας ευθύνης στη διαμόρφωση του εαυτού μας, ως άνθρωπο για τον οποίο θα μπορούμε να είμαστε περήφανοι και ο οποίος θα κάνει τη ζωή των γύρω του καλύτερη.
*Ο Γεώργιος Σφακιανάκης είναι ψυχολόγος
