Του Βασίλη Καρανδινάκη*
Η 33η Ολυμπιάδα – αρχής γενομένης από το 1896, όταν ο Pierre de Coubertin αναβίωσε τους Ολυμπιακούς Αγώνες – στο Παρίσι του 2024 βαίνει οσονούπω προς το τέλος της, με την Ελλάδα να έχει κατακτήσει μέχρι στιγμής συνολικά εφτά μετάλλια, εκ των οποίων ένα χρυσό, ένα ασημένιο και πέντε χάλκινα. Η 11η Αυγούστου θα σημάνει την λήξη κι έτσι μία ακόμη διοργάνωση σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων θα ανήκει πια στην ιστορία. Πότε ιδρύθηκαν, όμως, οι αρχαίοι Ολυμπιακοί Αγώνες και ποια ήταν η συμβολή του νησιού της Κρήτης στην ίδρυσή τους;
Με βάση την ανασύνθεση των κειμενικών και άλλων τεκμηρίων που διαθέτουμε, έτος ίδρυσης των Ολυμπιακών Αγώνων της αρχαιότητας θεωρείται το 776 π.Χ. Καθ' ότι, όμως, οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες που αναφέρονται στους αγώνες της Ολυμπίας χρονολογούνται πολύ αργότερα από τον 8ο αι. π.Χ., ο ιδρυτής (ή οι ιδρυτές) των αγώνων και οι συνθήκες υπό τις οποίες αυτοί θεσπίστηκαν παρέμενε αντικείμενο αναζήτησης και συζήτησης ακόμα και για τους αρχαίους συγγραφείς, οι οποίοι στην προσπάθειά τους να απαντήσουν στο ερώτημα διέσωσαν ή επινόησαν μυθικές αφηγήσεις για τον ιδρυτή, τα πρώτα αγωνίσματα, τους πρώτους νικητές και την θέσπιση του ιερού χώρου της Ολυμπίας.
Ο Πίνδαρος (522/518 π.Χ. – 438 π.Χ. περίπου), ο μεγαλύτερος λυρικός ποιητής της αρχαιότητας κατά τον Αλεξανδρινό κανόνα, αναφέρει στον 1ο Ολυμπιόνικο ότι ο Πέλοπας αγωνίστηκε με το άρμα του εναντίον του Οινομάου, βασιλιά της Πίσας στην Ήλιδα, την ευρύτερη περιοχή της Ολυμπίας, για να κερδίσει ως γυναίκα του την κόρη του βασιλιά, την Ιπποδάμεια (Ολ.1.88). Στον αγώνα εκείνο ο Οινόμαος σκοτώθηκε και ο Πέλοπας ίδρυσε τους αγώνες στην Ολυμπία εις ανάμνησιν του αρματοδρομικού αγώνα εναντίον του Οινομάου. Στον 3ο, 6ο και 10ο Ολυμπιόνικο ο ποιητής πραγματεύεται ξανά την ιστορία της ίδρυσης των Ολυμπιακών Αγώνων, αλλά εδώ πρωταγωνιστής στην ιδρυτική διαδικασία γίνεται ο Ηρακλής, ο οποίος μάλιστα οριοθετεί τον χώρο της Ολυμπίας ως ιερό προς τιμήν του Δία και θεσπίζει τα πρώτα αγωνίσματα: τρέξιμο, πάλη, πυγμαχία, αρματοδρομία, ακόντιο και δισκοβολία (Ολ.10.64-73). Ο ίδιος ταξιδεύει μέχρι την χώρα των Υπερβορείων, το μέρος όπου θεωρούνταν ότι ο Απόλλωνας διαβιοί κατά τους χειμερινούς μήνες του έτους, για να φέρει την ελιά και να την φυτέψει στο ιερό άλσος του Δία, ώστε το δέντρο της να αποτελέσει μέσο προστασίας από τον ήλιο, αλλά και το κλαδί της να γίνει στεφάνι της αρετής για τους νικητές (Ολ.3.17-18), ο περίφημος δηλαδή κότινος.
Μια διαφορετική εκδοχή, όμως, αναφέρει πολλούς αιώνες αργότερα ο Παυσανίας (2ος αι. μ.Χ.), συγγραφέας του έργου Ἑλλάδος περιήγησις. Ο Παυσανίας ταξίδεψε μέχρι την Ήλιδα της Πελοποννήσου και διασώζει μία ιστορία, την οποία κατά τα λεγόμενά του, υποστηρίζουν εκείνοι που γνωρίζουν και μνημονεύουν τὰ ἀρχαιότατα (5.7.6). Στο σημείο αυτό, λοιπόν, εισέρχεται στην αφήγηση η Κρήτη. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες, κατά την εκδοχή αυτή των Ηλείων, ιδρύθηκαν από τους Ιδαίους Δακτύλους, οι οποίοι εδώ ταυτίζονται με τους γνωστούς Κουρήτες. Οι Ιδαίοι Δάκτυλοι ήταν πέντε αδέρφια (συμβολισμός των πέντε δακτύλων του ανθρώπινου χεριού): ο Ηρακλής (όχι ο γνωστός γιος του Δία και της Αλκμήνης), ο Παιωναίος, ο Επιμήδης, ο Ιάσιος και ο Ίδας (5.7.6). Η Ρέα εμπιστεύτηκε σε αυτούς την προστασία του νεογέννητου Δία. Οι Ιδαίοι Δάκτυλοι έφτασαν στην Ολυμπία κι εκεί ο Ιδαίος Ηρακλής τοποθέτησε τους αδερφούς του στην σειρά, προκειμένου να αγωνιστούν στο τρέξιμο (5.7.7). Αυτό αποτέλεσε και την απαρχή των Ολυμπιακών Αγώνων με βάση την εκδοχή αυτή, αφού ο τελευταίος θέσπισε επίσημα τους αγώνες ονομάζοντάς τους Ὀλύμπια και όρισε να διεξάγονται κάθε πέντε χρόνια, όσα ήταν και τα αδέρφια Δάκτυλοι (5.7.9). Βεβαίως, στην πραγματικότητα διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια, όπως και σήμερα, όμως οι αρχαίοι κατά την μέτρηση των ετών συμπεριελάμβαναν και τα έτη διεξαγωγής των αγώνων. Γι αυτό, άλλωστε, και στον Πίνδαρο οι Ολυμπιακοί Αγώνες ονομάζονται και πενταετηρὶς ἑορτά (Ολ.3.21, Ολ.10.57, Νεμ.11.27). Ο Παυσανίας συνεχίζει την διήγηση αναφέροντας ότι πενήντα χρόνια μετά τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα ήρθε από την Κρήτη στην Ολυμπία ένας απόγονος του Ιδαίου Ηρακλή, ο Κλύμενος (5.8.1). Ο τελευταίος επικύρωσε την θέσπιση των αγώνων στην Ολυμπία και μάλιστα ανήγειρε βωμό προς τιμήν των Κουρητών και του Ιδαίου Ηρακλή, του προγόνου του (5.8.1). Ο ρόλος του Πέλοπα και του Ηρακλή (του γιου του Δία και της Αλκμήνης) στην ίδρυση των αγώνων δεν παραλείπεται από τον Παυσανία, αλλά η συμβολή τους τοποθετείται πολύ αργότερα από την δράση των Ιδαίων Δακτύλων (5.8.2-4).
Ο κότινος, ο οποίος με βάση την πινδαρική εκδοχή, έφτασε στην Ολυμπία από την χώρα των Υπερβορείων χάρη στην παρέμβαση του γνωστού Ηρακλή, θεωρείται εδώ στην μυθική αφήγηση που διασώζει ο Παυσανίας για τους Κουρήτες, ότι θεσπίστηκε ως το επινίκιο βραβείο των αγώνων, επειδή ο Ιδαίος Ηρακλής στεφάνωσε με αυτό τον νικητή σ' εκείνο τον αγώνα δρόμου στον οποίο συμμετείχαν τα αδέρφια του, μια και η ελιά επιχωρίαζε (και επιχωριάζει ακόμα!) σε αφθονία στην χλωρίδα της Κρήτης (5.7.7).
Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι μπορεί η συμβολή των Ιδαίων Δακτύλων από την Κρήτη στην θέσπιση των αγώνων να αποτελεί βέβαια μία μυθική εκδοχή ανάμεσα στις άλλες, όμως η συμμετοχή Κρητών αθλητών στους Ολυμπιακούς Αγώνες της αρχαιότητας ήταν γεγονός, με ορισμένους εξ αυτών μάλιστα να κατακτούν σπουδαίες νίκες. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι ο Εργοτέλης από την Κνωσσό, ο οποίος αναδείχθηκε νικητής στο αγώνισμα της δολιχοδρομίας κατά την 77η Ολυμπιάδα, δηλαδή το 472 π.Χ. Η δολιχοδρομία (ή δόλιχος) ήταν αγώνας δρόμου μεγάλης απόστασης (περίπου 4,5 χιλιομέτρων), κατά τον οποίο οι αθλητές έπρεπε να ολοκληρώσουν έναν συγκεκριμένο αριθμό κύκλων γύρω από το στάδιο, που κατά πάσα πιθανότητα ήταν 24. Ο Εργοτέλης δεν ήταν μόνο ολυμπιονίκης, αλλά και περιοδονίκης, ακριβώς επειδή αναδείχθηκε νικητής σε όλους τους πανελλήνιους αγώνες της εποχής (Ολύμπια, Πύθια, Νέμεα, Ίσθμια). Ο Πίνδαρος συνέθεσε τον 12ο Ολυμπιόνικο για την νίκη του Εργοτέλη στους Ολυμπιακούς Αγώνες, ενώ ο Παυσανίας είδε στην Ολυμπία άγαλμα του αθλητή συνοδευόμενο από αναθηματική επιγραφή (6.4.11).
Παρόλο που οι απαρχές των Ολυμπιακών Αγώνων χάνονται αμετάκλητα στα βάθη της ιστορίας προσλαμβάνοντας μυθικές διαστάσεις, είναι βέβαιο ότι αποτελούσαν έναν μείζονος σημασίας θεσμό για την αρχαιοελληνική κοινωνία. Η διεξαγωγή τους αποτελούσε μία ειρηνευτική πράξη, εφόσον οι εχθροπραξίες αναστέλλονταν, και οι ελληνικές πόλεις είχαν την δυνατότητα να συνειδητοποιήσουν εκ νέου το κοινό πολιτισμικό κεφάλαιο που τις συνέδεε γύρω από την ίδια λάμπουσα εστία του ιερού της Ολυμπίας, προβάλλοντας όμως καθεμία παράλληλα την ιδιαίτερη ταυτότητά της. Οι αθλητές δοξάζονταν κατακτώντας μία θέση στην αθανασία, ενώ το παράδειγμά τους όριζε το μέτρο των αξίων της κοινωνίας και αποτελούσε πηγή έμπνευσης για τους συμπολίτες τους, αλλά και τις μελλούμενες γενιές. Έχουν άραγε την ίδια αξία για μας σήμερα οι αγώνες;
Κατάλογος έργων των αρχαίων συγγραφέων που αναφέρθηκαν:
1. Πινδαρος
1ος Ολυμπιόνικος
3ος Ολυμπιόνικος
6ος Ολυμπιόνικος
10ος Ολυμπιόνικος
12ος Ολυμπιόνικος
11ος Νεμεόνικος
2. Παυσανίας
Ἑλλάδος περιήγησις
* Ο Βασίλης Καρανδινάκης είναι φιλόλογος, υποψήφιος διδάκτορας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης
