Ο διωγμός των βιβλίων επί Χούντας

Του Αλέξανδρου Μαυρικάκη

^{«Χωρίς διάβασμα, το πνεύμα χάνει βάρος.} 

^{Όπως ακριβώς το σώμα που δεν τρώει.} 

^{Το βιβλίο είναι τροφή και νερό»}

 ^{Β. Ουγκώ.}

Η απαγόρευση κυκλοφορίας  βιβλίων  και η λογοκρισία δεν είναι κάτι το άγνωστο ή το πρωτοφανές από δικτατορικά, ανελεύθερα, απολυταρχικά  και με κοινοβουλευτικό μανδύα αυταρχικά καθεστώτα¹,  αλλά και από την εκκλησία². Οι λόγοι δίωξης είναι πολλοί: για προστασία του δημοσίου συμφέροντος, για βλασφημία, για δυσφήμηση, για κείμενα επικίνδυνα για το «ήθος της νεότητος», για «κουμμουνιστική προπαγάνδα» και για άλλα πολλά. Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά (1311 α2) γράφει. «Δεν τρέφει [το τυραννικό καθεστώς] καμιά εμπιστοσύνη στο λαό και γι’ αυτό το λόγο με απάτη αφαιρεί τα όπλα των πολιτών». Τα βιβλία μπορούν να θεωρηθούν και όπλα κατά του σκοταδισμού και των τυραννικών καθεστώτων.   

Το 1967 στις 21 Απριλίου, η  χούντα των συνταγματαρχών κατέλαβε την εξουσία με πραξικόπημα, το οποίο οι ίδιοι ονόμασαν «εθνοσωτήριο επανάσταση» ή «επανάσταση της 21ης Απριλίου³».

Η δικτατορία ήταν «ουρά» της πλούσιας σε γεγονότα και εξελίξεις δεκαετίας του 1940 και το επιστέγασμα του «ειδικού καθεστώτος έκτακτης ανάγκης» που είχε επιβληθεί στη χώρα μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου το 1949 (Γ. Μαργαρίτης).  Στο γύψο  μαζί με τις    συνταγματικές ελευθερίες μπήκαν ο λόγος, η σκέψη και ο πολιτισμός⁴.

Βεβαίως τα χρόνια που προηγήθηκαν, από την περίοδο της  δικτατορίας του Μεταξά  έως και το 1967,  οι προσπάθειες  ελέγχου των έργων των καλλιτεχνών⁵, η λογοκρισία και η δίωξη βιβλίων, δεν σταμάτησαν.

Λίγες ημέρες, μετά την επιβολή της δικτατορίας Μεταξά, το φασιστικό καθεστώς προβαίνει σε μία θεαματική ενέργεια. Καίει  βιβλία   σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας, μιμούμενο αντίστοιχες πράξεις του Ναζιστικού καθεστώτος. Στη Θεσσαλονίκη, η καύση έγινε δίπλα στο Λευκό Πύργο, στην Αθήνα στους Στύλους του Ολυμπίου Διός και στα Προπύλαια και στον Πειραιά στο Πασαλιμάνι. Χιλιάδες βιβλία ρίχτηκαν στη  φωτιά ενώ είχαν απαγορευτεί από το καθεστώς περισσότεροι από 445 τίτλοι "αντεθνικών" βιβλίων. Μεταξύ των βιβλίων που κάηκαν συγκαταλέγονται  έργα του Σίγκμουντ Φρόιντ, του Τζορτζ Μπέρναρντ Σο, του  Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του Ανδρέα Καρκαβίτσα, του Ανατόλ Φρανς, του Χάινριχ Χάινε, του Μαξίμ Γκόρκι, των Λέοντος Τολστόι και Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, του Γκαίτε και του Ιμάνουελ Καντ. 

Ο  Νίκος  Σβορώνος στην «Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας» γράφει για την δικτατορία Μεταξά : «Φτάνουν στο σημείο ν’ απαγορεύσουν την Αντιγόνη του Σοφοκλή και τον Επιτάφιο του Θουκυδίδη εξ αιτίας των δημοκρατικών ιδεών τους». 

Μετά την ναζιστική απελευθέρωση, η  λογοκρισία και η δίωξη των βιβλίων πήρε πολλές μορφές. Χαρακτηριστικό είναι το άρθρο της  «Επιθεώρησης Τέχνης» (Ιούνιος 1961, τεύχος 78) με τίτλο «Ο διωγμός των βιβλίων». 

 «Δέν πρόφτασε νά στεγνώσει τό τυπογραφικό μελάνι του κύριου άρθρου στό περασμένο φύλλο της «Επιθεώρησης Τέχνης» όπου διαπιστώναμε τά συμπτώματα μιας έντεινόμενης επίθεσης του νεοφασισμού στόν τόπο μας καί ιδού ή πρώτη πανηγυρική έπιβεβαίωση : ή εγκύκλιος τής ΑΣΔΑΝ (σ.σ  Ανώτατη Στρατιωτική Διοίκηση Αττικής-Νήσων) πού τοποθετεί στό μαύρο πίνακα ένα αριθμό άπό τά κυκλοφορούντα νόμιμα βιβλία στόν πνευματικό μας χώρο, καί ή σύλληψη καί προφυλάκιση τού παιδαγωγού Μ. Παπαμαύρου μέ τήν κατηγορία ότι έγραψε καί κυκλοφόρησε σύγγραμμα Νέας Παιδαγωγικής ! […]Ό διωγμός στρέφεται έναντίον κάθε βιβλίου. 

Όχι άπό άγνοια ή άπό πνεύμα καισαρισμού. Όχι! Πρόκειται γιά σατανικό σχέδιο πού στρέφεται έναντίον τής κουλτούρας καί τού έντυπου χαρτιού σά φορέα πολιτισμού καί ανθρωπιστικής εύεξίας. "Ετσι μέσα στό μαυροπίνακα βρήκαν άνετα τή θέση τους καί  τά Γράμματα τοΰ Παλαμα, πού τήν έκδοσή τους επιμελήθηκε ό διευθυντής Γραμμάτων του επίσημου κράτους καί μια μελέτη γιά τόν Παλαμα καί ή Προσευχή στην Ακρόπολη του Ρενάν καί ένα λαογραφικό σύγγραμμα γιά τήν "Ηπειρο καί μια ψυχιατρική μελέτη γιά τά πλέγματα  κατωτερότητος και ένα σύγγραμμα γιά τόν καρκίνο καί μιά νομική μελέτη γ ι ά τ ή δίκη των έγκληματιών πολέμου τής Νυρεμβέργης καί άλλα καί άλλα. Είναι τόσο άχρεία ή σκοταδιστική εγκύκλιος, ώστε τρέμουν πιά τά θεμέλια του πολιτισμού μας. ’Από τήν έγκύκλιο ώς τις φωτιές πού θά κάψουν τά βιβλία στις πλατείες καί τούς άλλους δημόσιους χώρους ή άπόσταση είναι άφάνταστα μικρή[…]Τώρα πρέπει να πάρουν Θέση, νά μάς πουν τ ί σκέπτονται γιά τό μοιυροπίνακα τής ΑΣΔΑΝ. Οί κρατικοί ύπεύθυνοι στά πνευματικά πόστα μίλησαν διά στόματος του κ. Κ. Τσάτσου. Καί δικαιολόγησαν τό σκοταδιστικό σύμπτωμα πού πάει νά μαράνει όλόκληρη τήν πνευματική μας ζωή, όλόκληρη τήν πολιτιστική μας κληρονομιά. Είναι, λοιπόν, δίκαιο καί τίμιο νά θεωρήσουμε έμπνευστές καί συνένοχους, τουλάχιστο όλους έκείνους πού άσκούν έξουσία καί ρυθμίζουν τις τύχες του κράτους. Τώρα, λοιπόν, μετά τό θλιβερό λόγο του κ. Τσάτσου, οί πνευματικές οργανώσεις, ή ’Ακαδημία, τά Πανεπιστήμια οφείλουν νά μιλήσουν πάνω στο ζήτημα. Γιατί άν έξακολουθήσουν νά σιωπούν, ό έλληνικός λαός έχει δικαίωμα νά βλέπει όλον αύτό τόν κόσμο, πού κόπτεται γιά τό πνεύμα καί τις ελευθερίες, πτοημένου μπροστά στο κύμα του νεοφασισμού, που άρχισε κι όλας τήν χυδαία του επίθεση κατά του πολιτισμού μας.»

Η χούντα της 21^ης Απριλίου 1967 αποτελεί μια άλλη ιστορική περίοδο αλλά και οιονεί συνέχεια της  εμφυλιοπολεμικής περιόδου. Οι συνταγματάρχες δεν έκαψαν δημοσίως βιβλία αλλά συνέχισαν περισσότερο απροκάλυπτα και πιο συστηματικά την λογοκρισία και τις διώξεις των βιβλίων. Η χούντα στην προσπάθειά της να ελέγξει όλες τις πλευρές της πνευματικής ζωής, καταπνίγοντας οτιδήποτε θα μπορούσε να εκληφθεί ως απειλή για το καθεστώς ή ερχόταν σε αντίθεση με τις αρχές της «Επαναστάσεως» (του τρίπτυχου, δηλαδή, «Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια») και αναζητώντας την οποιαδήποτε επίφαση νομιμότητας, εκμεταλλεύτηκε το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο έκτακτης ανάγκης και προληπτικής λογοκρισίας⁶.

Στο στόχαστρο της απαγόρευσης «αντεθνικών» βιβλίων βρέθηκαν οι κλασικοί του μαρξισμού, οι πάσης φύσεως αριστεροί συγγραφείς, αλλά και βιβλία κλασικών συγγραφέων.

Η πρώτη απαγόρευση⁷ τίθεται σε εφαρμογή στις 12 Μαΐου 1967, με απόφαση του τότε υπουργού Προεδρίας της κυβέρνησης, δικτάτορα Γεώργιου Παπαδόπουλου, μετά από εισήγηση της Γενικής Διεύθυνσης Τύπου, και βασίζεται σε νόμο του 1912. Ανάμεσα στα βιβλία που απαγορεύονται ήταν ο «Αριστοφάνης» και ο «Αισχύλος», έκδοση Ινστιτούτου Μόσχας , «Η ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας» του Μ. Λεφτσένκο, «Η ιστορία του παγκόσμιου συνδικαλιστικού κινήματος» του Ουίλιαμ Φόστερ, ο «Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδικός Γεωγραφικός Ατλας» του εκδοτικού οίκου «Μορφωτική Εταιρία», το «Προϊστορικό Αιγαίο» του Τζορτζ Τόμσον και «Ο Μέγας Πέτρος» του Λέοντος Τολστόι⁸!

Ο φανατισμός, η βαρβαρότητα, η άγνοια και η αγραμματοσύνη9 οδήγησαν στην απαγόρευση ελληνοβουλγαρικών λεξικών, οδηγών εκμάθησης ρωσικών και, με διαταγή του Γενικού Επιτελείου Στρατού στις 21/8/1967,  του  (αντισοβιετικού !) έργου του Αλεξάντερ Σολζενίτσιν «Μια ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς».

Στις 5/2/1969 το Αρχηγείο Στρατού απαγορεύει «την καθ’ οιονδήποτε τρόπον κυκλοφορίαν ή διάθεσιν των…κομμουνιστικών βιβλίων και εντύπων διατριβών». Ανάμεσα σε αυτά που απαγορεύονται είναι και το βιβλίο «Κρητικές μαντινάδες» του Γιάννη Δερμιτζάκη!!! 

Στις διώξεις θα πρέπει να συμπεριληφθούν και το κλείσιμο εφημερίδων, βιβλιοπωλείων και εκδοτικών οίκων (από τα πρώτα θύματα υπήρξε ο εκδοτικός οίκος Θεμέλιο). Και βέβαια απαγορεύονται θεατρικά έργα και τα τραγούδια του Θεοδωράκη.

Διαβάζουμε στον τύπο της εποχής (2/6/67). 

«Δια προκηρύξεως του αρχηγού ΓΕΣ αντιστρατήγου κ.Οδ. Αγγελή απαγορεύονται καθ’ άπασαν την Επικράτειαν και καθ οιονδήποτε τρόπον η μετάδοσις ή εκτέλεσις μουσικής και ασμάτων του κουμουνιστού Μίκη Θεοδωράκη… Οι παραβάται θα παραπέμπονται εις τα έκτακτα στρατοδικεία». 

Τον Οκτώβριο του 1971 απαγορεύεται η παράσταση του θεατρικού έργου «ΘΗΛΕΑ»  του Γ. Σκούρτη με αιτιολογία απόρριψης «ως αποβλέπων εις τον προπαγανδισμόν  αμέσως μεν αντικοινωνικών, εμμέσως δεν και αναρχικών ιδεών».

Η χούντα προσπάθησε μέσα από θεσμικούς φορείς να υποστηριχθεί ο «πολιτισμός» του καθεστώτος. Οι φορείς αυτοί ήσαν: 

Η «Ελληνική Λέσχη» (ίδρυση 1968)

Το «Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών» (ίδρυση 1971)     

Ο «Πανελλήνιος Επιμορφωτικός Σύνδεσμος» (ίδρυση 1972) 

Το «Ελληνικό Πολιτιστικό Κίνημα» (ίδρυση 1972)

Ο πολιτισμός της περιορίστηκε σε ένα μίγμα θρησκευτικού και σωβινιστικού παραληρήματος. Με ευτελείς «Ολυμπιάδες τραγουδιού» και εορτές της «Πολεμικής Αρετής των Ελλήνων»,  με την έκδοση του βιβλίου «Λαϊκή Μούσα» (έκδοση 1969) που περιείχε ύμνους για το καθεστώς, τις πολεμικές ταινίες του Τζέιμς Πάρις και  με κακόγουστες «πολιτιστικές» εκδηλώσεις. 

Ένας πολιτισμός της άγνοιας και της αγραμματοσύνης όπως αποτυπώνεται και στο εξής περιστατικό. Όταν από τον εκδοτικό οίκο «Κάλβος» πήγαν στην επιτροπή λογοκρισίας να μάθουν αν εγκρίθηκε το βιβλίο «Ελληνική Νομαρχία Ανωνύμου του Έλληνος^₁₀», τους απάντησαν ότι δεν είχαν τα προσκομισθέντα αντίτυπα γιατί «τα είχαν στείλει στο υπουργείο Εσωτερικών που ήταν αρμόδιο για θέματα … νομαρχιών!...»¹¹

Η περίοδος 1967 – 1969 αποτέλεσε την σκληρότερη φάση της λογοκρισίας που επιβλήθηκε από τους  χουντικούς. Έγινε πιο ελαστική το 1969 – 1973 στο πλαίσιο ενός ψευδεπίγραφου δημοκρατικού ανοίγματος. Την περίοδο του Ιωαννίδη (25 Νοεμβρίου 1973- 24 Ιουλίου 1974) μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου, η προσπάθεια φιλελευθεροποίησης σταματάει με την επαναφορά της αυστηρής λογοκρισίας¹².

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

^{1) Βλπ. Δημήτρη Χριστόπουλου και Πηνελόπης Πετσίνη (επιμέλεια)   έκδοση του Ιδρύματος Ρόζας Λούξεμπουργκ   «Λεξικό Λογοκρισίας στην Ελλάδα» (εκδ. Καστανιώτης).}

^{2) Το Index Librorum Prohibitorum ("Κατάλογος Απαγορευμένων Βιβλίων") είναι κατάλογος εντύπων τα οποία λογοκρίθηκαν από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία καθώς τα θεωρούσε επικίνδυνα για την ίδια και για την πίστη των μελών της. Στις διάφορες εκδόσεις του περιέχονται οι εκκλησιαστικοί κανόνες σχετικά με την ανάγνωση, την πώληση και τη λογοκρισία των βιβλίων.}

^{3) …«Κάθε ένας ο οποίος δεν κάθεται καλά, έστω και αν μας κοστίζει ως κράτος ακριβά, θα τον θέτω υπό περιορισμόν. […] Δεν θα τους αφήσω να γίνουν θηρία κάτω από τα κομμουνιστικά κελεύσματα. Διότι εάν γίνουν θηρία και απολυθούν από το κλουβί, θα υποχρεωθώ να τους τουφεκάω […] Προκειμένου λοιπόν να τους τουφεκάω και να έχω αίματα εις την άσφαλτον, δεν θα τους αφήσω, έστω και αν προσβάλλεται ο προηγμένος ανθρωπισμός ορισμένων …». Πηγή: Αρ. Μάνεσης, «Ο εύκολος βιασμός της νομιμότητας και η δύσκολη νομιμοποίηση της βίας» στο συλλογικό τόμο Η δικτατορία 1967-1974, Καστανιώτης, Αθήνα 1999, σ. 37.}

^{4) Βλπ και Α. Μαυρικάκης "Προς υγιείς εθνικάς κατευθύνσεις», Creta Live.} 

^{5) Το 1952 απαγορεύονται έργα του ζωγράφου  Νόντα (Nonda) στην έκθεση στον Παρνασσό  και  το 1953 του Τσαρούχη που  εξέθεσε στο πλαίσιο ομαδικής έκθεσης το  έργο του «Ναύτης καθιστός και γυμνό»  και η Ναυτική Αστυνομία παρενέβη και αποκαθήλωσε το έργο.}

^{6)  Γιάννης Γκλαβίνας, Το προληπτικό «ψαλίδι» του κράτους, Εφ. Συντακτών 10.04.2016.}

^{7) Εφημερίδα Συντακτών 22/4/2018.} 

^{8) Την απόφαση συνοδεύει 19σέλιδη κατάσταση «εμφαίνουσα τα κομμουνιστικά και φιλοκομμουνιστικά βιβλία, περιοδικά και εφημερίδας, εκδιδόμενα ή κυκλοφορούντα εν Ελλάδι, μετά το έτος 1950».(Εφημερίδα των Συντακτών 22.04.2018)}

^{Μαρξιστικά: Πρόκειται για 62 βιβλία με συγγραφείς τους Μαρξ, Ενγκελς, Λένιν, Πλεχάνοφ, Μάο Τσε Τουνγκ, Στάλιν, Λέον Τρότσκι, (μεταξύ των οποίων και «τα εγκλήματα του Στάλιν), Ροζέ Γκαροντί («Η Ελευθερία» σε μετάφραση Φωφώς Σακελλάρη και Σωτήρη Τουτουνά, εκδοτικός οίκος Κυψέλη), Ντιμίτρι Ζίμπιν, (Η ανάπτυξη της σοβιετικής οικονομίας), αλλά και «Το πλήρες φιλοσοφικό λεξικόν» των Μ. Ρόζενταλ και Π. Γιουντίν και τρία έργα του Ν. Κιτσίκη.}

^{Ιστορικά: Ο κατάλογος περιλαμβάνει 113 έργα, μεταξύ των οποίων όλα τα ιστορικά έργα του Γιάννη Κορδάτου και του Δημήτρη Φωτιάδη, ο «Αριστοφάνης» και ο «Αισχύλος», έκδοση Ινστιτούτου Μόσχας, το «Αισχύλος και Αθήναι» του Τζορτζ Τόμσον, «Β' Παγκόσμιος Πόλεμος 1939-45» του υπουργείου Αμύνης της ΕΣΣΔ, εκδόσεις Μέλισσα, «Η ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας» του Μ. Λεφτσένκο, «Η ιστορία του παγκόσμιου συνδικαλιστικού κινήματος» του Ουίλιαμ Φόστερ, τα ιστορικά έργα των Τάσου Βουρνά, βιβλία των Παντελή Πουλιόπουλου, Τζον Ριντ, Κώστα Μπίρκα, Νικήτα Χρουτσόφ, Γιάννη Ζέβγου, Αλέκου Ζωγράφου, Λεωνίδα Μωραΐτη, Στάθη Δρομάζου, Στέφανου Σαράφη, Γιάννη Ρίτσου, Αλέκου Ψηλορείτη, Λάζαρου Αρσενίου, Σπύρου Λιναρδάτου, Φοίβου Γρηγοριάδη, αλλά και η «Μέθοδος της Ρωσσικής Γλώσσης» της Νίνα Ποτάποβα, ο «Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδικός Γεωγραφικός Ατλας» του εκδοτικού οίκου «Μορφωτική Εταιρία», το «Προϊστορικό Αιγαίο» του Τζορτζ Τόμσον, η «Ιστορία της ελληνικής γλώσσης» της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ και «Ο Μέγας Πέτρος» του Λέοντος Τολστόι. Εγκυκλοπαιδικά: Περιλαμβάνει έξι εγκυκλοπαίδειες της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ και των εκδόσεων Πάτση. Γλωσσικά: Μέθοδοι ρωσικής γλώσσας και «Ελληνο-βουλγαρικόν λεξικόν». Λογοτεχνικά: Περιλαμβάνονται 184 έργα των συγγραφέων (μεταξύ άλλων) Μάρκου Αυγέρη, Κώστα Μπίρκα, Βασίλη Βασιλικού, Μαλάμου Δίπλα, Ρίτας Μπούμη Παππά, Σοφίας Μαυροειδή Παπαδάκη, Γιάννη Ρίτσου, Σπήλιου Αποστόλου, Τάσου Δήμου, Στρατή Παπαευσταθίου, Μενέλαου Λουντέμη, Θέμου Κορνάρου, Αρη Δικταίου, Τάσου Σπυρόπουλου, Κώστα Βάρναλη, Διδώς Σωτηρίου, Νίκου Κατηφόρη, Βίκτωρα Σιβετίδη, Θεοδόσιου Πιερίδη, Ελλης Αλεξίου, Κώστα Μπανη, Ομηρου Πέλου, Στρατή Τσίρκα, Δημήτρη Φωτιάδη, Τάσου Λειβαδίτη, Κώστα Πορφύρη, Κώστα Κοτζιά, Μήτσου Αλεξανδρόπουλου, Γιάννη Κορφιάτη, Α. Πρωταίου, Ζήση Σκάρου, Δημήτρη Χατζή, Νίκου Παπαπερικλή, Μίνου Αργυράκη, Στάθη Πρωταίου, Τάσου Βουρνά, Γαλάτειας Καζαντζάκη, Γ. Ιμβριώτη, Ανδρέα Νενεδάκη, Κώστα Φραγκισκάτου, Στέλιου Μαγιόπουλου, Γεράσιμου Γρηγόρη, αλλά και Ελία Ερενμπουργκ, Νικολάι Οστρόφσκι, Φιντέλ Κάστρο, Μάο Τσε Τουνγκ, Αλεξάντερ Σολζενίτσιν, Γκιόργκε Αμαντο, Μιχαήλ Σολόχοφ, Ναζίμ Χικμέτ και Γκέοργκ Λούκατς. Κομματικά: Περιλαμβάνονται 36 κομματικές εκδόσεις κομμουνιστικών κομμάτων, μεταξύ άλλων, έργα Παλμίρο Τολιάτι, Μάο Τσε Τουνγκ, Ενβέρ Χότζα και Νικήτα Χρουστσόφ.}

⁹⁾ _{«Κανένας άλλος λαός δεν έχει  φιλοσόφους. Οι Έλληνες εξάντλησαν το θέμα…Οι ξένοι μόνο να μας μιμηθούν μπορούν» (Λόγος του Ι. Λαδά, 6/12/68, πανεπιστήμιο Ιωαννίνων).} 

_{10) «Ελληνική Νομαρχία: Ήτοι Λόγος Περί Ελευθερίας» είναι ο τίτλος πολιτικής πραγματείας του ελληνικού προεπαναστατικού διαφωτισμού. Αναφέρεται ότι το συνέγραψε «Ανώνυμος ο Έλλην» και εξέδωσε ο ίδιος στην Ιταλία χωρίς να αποκαλύπτεται το πραγματικό όνομά του. Το κείμενο φέρει όλα τα χαρακτηριστικά του ευρωπαϊκού ριζοσπαστικού ρεπουμπλικανισμού, αντιμοναρχικού, και κριτικού έναντι των υπαρχόντων κοινωνικών δομών και συνθηκών. Εκτυπώθηκε ως έντυπο μικρών διαστάσεων πιθανώς για συνωμοτικούς λόγους^.}

^{11)  Γ. Αναστασιάδη, άρθρο, «Ο «πολιτισμός» της Χούντας».}

^{12)  Γιάννης Γκλαβίνας, «Η οπτική του λογοκριτή: Η λογοκρισία στην Ελλάδα μέσα από το αρχείο της Γενικής Γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών, (1944 – 1974)».}