Το «Επί Γης Ειρήνη» του Νίκου Καζαντζάκη

Του Θανάση Γιαπιτζάκη

 Το Φθινόπωρο του 1956 ο Καζαντζάκης διεκδίκησε με μεγάλες πιθανότητες το Βραβείο Νόμπελ. Τελικά, το κέρδισε ο Ισπανός ποιητής Χιμένεθ, με μόλις δύο ψήφους διαφορά. Κι αυτό έγινε γιατί τού έκαναν «πόλεμο» το τότε πολιτικό, αλλά και το εκκλησιαστικό, αλλά και το ακαδημαϊκό κατεστημένο της μετεμφυλιακής Ελλάδας. Έκαναν πόλεμο σ’ αυτόν που είχε ήδη πάρει το Βραβείο Ειρήνης! Πράγματι, στην αρχή του Καλοκαιριού της ίδιας χρονιάς τού είχε απονεμηθεί το Βραβείο Ειρήνης, που μ’ αυτό είχαν τιμηθεί πιο πριν προσωπικότητες όπως ο Τσάπλιν ή ο Σοστακόβιτς. Τον ξεχώριζαν οι  ξένοι και του έκαναν πόλεμο οι δικοί μας. Γι’ αυτό, στην απονομή που πραγματοποιήθηκε στη Βιέννη παρουσία όλων των μελών του Παγκοσμίου Συμβουλίου Ειρήνης, η Ελλάδα έλαμψε διά της απουσίας της - ούτε καν ο  πρέσβης μας δεν παραβρέθηκε. 

Βέβαια σήμερα γίνονται αναφορές στον Νίκο Καζαντζάκη σε παγκόσμια κλίμακα - η Διεθνής Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη αριθμεί 5.060 μέλη σε 116 χώρες. Το όνομα του μεγάλου μας συγγραφέα είναι γραμμένο πια στα βιβλία της παγκόσμιας Λογοτεχνίας. 

      Δεν πρόλαβε λοιπόν να πάρει το Βραβείο Νόμπελ - που, άμα ζούσε λίγο παραπάνω, ήταν σίγουρο ότι θα το έπαιρνε. Πρόλαβε όμως, όπως είπαμε, ένα χρόνο πριν φύγει από τη ζωή να βραβευτεί και να του επιδοθεί στη Βιέννη το Βραβείο Ειρήνης. Σώζεται από την εποχή αυτή μια φωτογραφία του, που τον δείχνει μαζί με τον ανθρωπιστή γιατρό Αλβέρτο Σβάιτσερ. 

      Η Έλλη Αλεξίου μας λέει για το Βραβείο εκείνο: «Σίγουρα  ποτέ δεν ύμνησε την ειρήνη με την πένα του. Μα κανείς σαν αυτόν δεν την ύμνησε έμπρακτα. Ακόμη και σε συζήτηση που τυχόν διαφωνούσε, δεν ύψωνε τον τόνο της φωνής του…Αν η Ανθρωπότητα αποτελούνταν από Καζαντζάκηδες, όχι μόνο από πολέμους θα είχαμε απαλλαγεί, μα και από τους πιο μικρούς διαπληκτισμούς». 

      Ο γραμματέας της Επιτροπής για το Βραβείο Ειρήνης Κολομβιανός ποιητής Χόρχε Θαλαμέα (Jorge Zalamea) είχε αναλάβει να αναφέρει το σκεπτικό της βράβευσης: 

«Κύριε Καζαντζάκη, αγαπητέ Δάσκαλε.

      Σίγουρα θα χαρείτε καθώς θα μ’ ακούτε ν’ αρχίζω το λόγο μου θυμίζοντας πως γεννηθήκατε στην Κρήτη. Στο Νησί του Λαβύρινθου, στο σταυροδρόμι της Θάλασσας του Οδυσσέα - όπου συναντιούνται, όπου μπαίνουν η μία μέσα στην άλλη και συμπληρώνονται η Αφρική, η Ασία και η Ευρώπη. 

      Κληρονόμος των τριών αυτών ηπείρων, τις περιπατήσατε με την αγάπη που μπαίνει κανείς σ’ ένα - ένα τα δωμάτια του πατρικού του σπιτιού. Η Κίνα και η Ισπανία, η Αίγυπτος και η Ρωσία, η Παλαιστίνη και η Γαλλία, η Ιαπωνία και η Αγγλία, σταθήκανε για σας τα κομμάτια μιας αδιαχώριστης κληρονομιάς. Και σε καθένα απ’ αυτά βρίσκατε, σαν άλλος Ανταίος, όλο και πιο τρανό τον ενθουσιασμό σας για τη ζωή, όλο και να ανανεώνετε την υποχρέωσή σας να δοθείτε στα μεγάλα και στα ωραία. 

      Στρατοκόπος στους δρόμους της Γης, μα και στρατοκόπος στους δρόμους του Πνεύματος. Που ξεκινούσανε από εκείνο το κρητικό σταυροδρόμι ή που καταλήγανε πίσω σ’ αυτό. Χριστός και Βούδας σάς μαθαίνανε μαζί τα ψηλοπετάγματα της ψυχής και τους ψυχρούς μονολόγους της αφαίρεσης. Ο Νίτσε και ο Μπέρξον προσφέραν ένα πρόσκαιρο άσυλο στην ευφυΐα σας. Ο Λένιν σας άνοιξε τους ορίζοντες μιας καινούριας κοινωνίας. Κι όλα αυτά για να τα γυρίσετε στο λαό σας, στον ελληνικό λαό. Για να τον κάνετε να επωφεληθεί από την πνευματική σας πείρα. Για να κάνετε πιο έντονο και πιο πλούσιο τον διάλογο ανάμεσα στις γλώσσες - που είναι ο διάλογος ανάμεσα στους λαούς - μεταφράσατε στα ελληνικά την «Θεία Κωμωδία» του Δάντη, τον «Φάουστ» του Γκαίτε, του Σαίξπηρ τον «Οθέλλο», τους Ισπανούς ποιητές.

      Με τόσον έρωτα διατρέξατε τον κόσμο ολόκληρο, με τόση φλόγα βυθιστήκατε μες στην πνευματική ζωή, που δίκαια καταφέρατε μια μέρα να γράψετε λόγια σαν κι αυτά: «Ο ήλιος ανεβαίνει, κατεβαίνει μέσα στο κρανίο μου. Στο ένα μελίγγι μου ανατέλνει ο ήλιος, στο άλλο βασιλεύει ο ήλιος. Τ’ άστρα λάμπουν μέσα στο μυαλό μου, οι ιδέες, οι άνθρωποι και τα ζώα βόσκουν μέσα στο λιγόχρονο κεφάλι μου, τραγούδια και κλάματα γιομώνουν τα στρουφιχτά κοχύλια των αυτιών μου και τρικυμίζουν μια στιγμή τον αγέρα. Σβήνει το μυαλό μου, κι όλα, ουρανός και γης, αφανίζουνται. – Εγώ μονάχα υπάρχω! Φωνάζει ο νους. Μέσα στα καταγώγια μου οι πέντε ανυφάντρες δουλεύουν, υφαίνουν και ξυφαίνουν τον καιρό και τον τόπο, τη χαρά και τη θλίψη, την ύλη και το πνέμα. Όλα ρέουν τρογύρα μου σαν ποταμός, χορεύουν, στροβιλίζονται, τα πρόσωπα κατρακυλούν σαν το νερό, το χάος μουγκρίζει».

      Ωστόσο είσαστε ακόμα χαρούμενος μέσα στο λαβύρινθο. Ούτε οι μυστικιστές ούτε οι φιλόσοφοι ούτε οι ανακαινιστές δεν σας δώσανε το μίτο, που θα μπορούσε να σας οδηγήσει στην απελευθέρωση. Ο Νίκος Καζαντζάκης δεν είχε βρει ακόμα τον εαυτό του. Έπρεπε να γυρίσει πίσω στον τόπο του, να μιλήσει με τον λαό του, να τον δει να χορεύει μπρος στη θάλασσα και να πίνει το στυφό κρασί κάτω απ’ τ’ αστέρια, για να πάρει ξαφνικά όλη τη σημασία της η ζωή και να χιμήξει μέσα του, σαν βουερή ομάδα αθλητών, η ελευθερία.

Αγαπητέ  Δάσκαλε,

      Το φιλολογικό σας έργο πλούσιο και θαυμαστό, είναι ένας υπέροχος πανηγυρικός στην ομορφιά του κόσμου, ένας ύμνος θείος για τη ζωή, μια αδιάκοπη έκκληση προς την ανθρώπινη αλληλεγγύη. Δικαιοσύνη και Ελευθερία είναι τα δύο βασικά θέματα του έργου σας, τα δύο ποτάμια που ξεχειλίζουνε μέσα σ’ όλες σας τις σελίδες. Κι η Ειρήνη είναι ο γαλήνιος θόλος, που κάτω απ’ αυτόν θα ποθούσατε να δείτε, επιτέλους, ν’ αστραποβολούν οι ομορφιές της γης, τ’ αγαθά της ζωής, τα έργα κι οι χαρές των ανθρώπων.

      Επειδή τέτοια είναι η έμπνευση και το μέγιστο μάθημα του φιλολογικού σας έργου, η Επιτροπή του Διεθνούς Βραβείου για την Ειρήνη, εκπροσωπώντας το Παγκόσμιο Συμβούλιο της Ειρήνης, αποφάσισε ομόφωνα να σας προσφέρει το Διεθνές Βραβείο Ειρήνης του 1955. 

      Παίρνοντας αυτήν την απόφαση, η επιτροπή λογάριασε και ένα, τελείως ειδικό, μέρος της φιλολογικής σας εργασίας. Δηλαδή τις μεταφράσεις που κάνατε στα Νέα Ελληνικά από τον Όμηρο, τον Γκαίτε, το Δάντη, τον Σαίξπηρ. Αναβαπτίζοντας κανείς στη δική του γλώσσα τις πιο υψηλές πνευματικές αξίες των άλλων πολιτισμών, κάνει έργο γόνιμο για την αγάπη και την κατανόηση ανάμεσα στους λαούς, βάζει τα θεμέλια για την ομόνοια και την ειρήνη. Προσφέρατε στους συμπατριώτες σας ό,τι πιο ουσιαστικό, για να καταλάβουν και ν’ αγαπήσουν τους άλλους λαούς. Σταθήκατε ο υποδειγματικός εμψυχωτής του διαλόγου των πολιτισμών.

      Κυρίες και κύριοι.

      Είμαι βέβαιος πως καθένας από σας νιώθει, όπως κι εγώ, τη βαθιά συγκίνηση που ξεσηκώνει κάθε μεγάλος καλλιτέχνης, όταν καταφέρει ν’ αφιερώσει την υπέροχη πνευματική του δύναμη, την καρδιά και τον νου του στην εξυπηρέτηση των ανθρώπων, προσφέροντας τους μια ζωή στεριωμένη πάνω στη Δικαιοσύνη, στην Ελευθερία και στην Ειρήνη.
      Ποτέ δεν ήταν τόσο αναγκαίο όσο στην εποχή μας, η συμμετοχή των καλλιτεχνών, των συγγραφέων και των επιστημόνων στον ακαταλάγιαστο αγώνα που κάνει η Ανθρωπότητα για να εξαλείψει τους φόβους, για να διώξει την έχθρα, για να ρίξει τα φράγματα που εμποδίζουνε την αδερφοσύνη και την ευτυχία της. Και ποτέ δεν ήταν τόσο φανερό πως μόνο οι καλλιτέχνες, οι συγγραφείς και οι επιστήμονες μπορούν να γίνουν ερμηνευτές του πόθου των λαών, να κερδίσουν την αγάπη των ανθρώπων, που είναι και το αυθεντικό νόημα της δόξας.

      Ο Νίκος Καζαντζάκης, ποιητής της ελευθερίας και της ειρήνης, κέρδισε κιόλας αυτήν την αγάπη».

      Μετά ήρθε η σειρά του Κρητικού συγγραφέα. Εκεί στη Βιέννη, λοιπόν, εκφώνησε έναν λόγο, που, όπως σχολιάστηκε, «δεν είναι από τα καλύτερά του, αλλά έχει μερικές ωραίες περικοπές και χαρακτηριστικά στοιχεία της τέχνης του».

      Ας δούμε κι εμείς, τώρα που είναι Χριστούγεννα, σαν ένα «επί γης ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία» την προσέγγιση του Καζαντζάκη στην ιστορική εκείνη ομιλία του:

      «Αγαπητοί φίλοι. 

      Δέχομαι την υψηλή αυτή αμοιβή, το Παγκόσμιο Βραβείο της Ειρήνης, όπως ένας γέρος εργάτης το μεροκάματό του, άμα πια βραδιάσει. Είμαι βαθιά συγκινημένος συνάμα και ντρέπομαι και δεν ξέρω τί να κάμω. Είμαι άξιος να δεχτώ ένα τέτοιο μεροκάματο;

      Τις πρώτες στιγμές δίστασα. Και τέλος, εξ ονόματος της Κρήτης της πατρίδας μου, θεώρησα πως μπορώ να δεχτώ μια τέτοια τιμή. Αυτή μονάχα, η Κρήτη, το τραγικό νησί, που τόσο ακριβά κατάχτησε την ειρήνη, είναι άξια για μια τέτοια αμοιβή.

      Αιώνες πολλούς η Κρήτη αγωνιζόταν για την ειρήνη, μα δεν μπορούσε να την πάρει, παρά διαβαίνοντας ποτάμια αίματα και δάκρυα. Να γιατί, από την παιδική μου ηλικία, έζησα το τραγικό νόημα της ζωής και την πικρή γεύση του αγώνα. Με συνεπήρε η πνοή της Κρήτης και προσπάθησα, ως άνθρωπος και ως συγγραφέας, να πολεμώ για την ελευθερία, την ειρήνη και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου.

      Η σημερινή όμως ετούτη τελετή παίρνει για μένα μια σημασία που βαθιά αγγίζει την καρδιά μου. Η Επιτροπή των Διεθνών Βραβείων της Ειρήνης προσφέρει σ’ έναν Έλληνα ποιητή το κλαδί της ελιάς. Να δώσει ο Θεός η χειρονομία αυτή να ’ναι  το προδρομικό μήνυμα της ειρήνης σε ολάκερη την ελληνική γη.

      Προσπαθώ να συγκρατήσω τον πόνο μου, μα δεν μπορώ. Στην αποψινή γιορτή της ειρήνης, το πρόσωπο της Κύπρου υψώνεται μπροστά μου γεμάτο αίματα. Τη στιγμή που μιλούμε, οι σκοτεινές δυνάμεις κινούν εκεί πέρα και θέλουν να πνίξουν την ελευθερία. Αυτή μονάχα μπορεί να φέρει στον άνθρωπο το ανώτατο αγαθό, την ειρήνη.

      Ποτέ το ιδανικό της ειρήνης δεν στάθηκε τόσο απαραίτητο όσο στην εποχή μας. Για πρώτη φορά ο άνθρωπος βρίσκεται συνειδητά ομπρός από την άβυσσο. Γι’ αυτό, το σάστισμα, η ηττοπάθεια κι η προδοσιά τόσων ψυχών γύρα μας. Για πρώτη φορά συνάμα και τα μέσα της εξόντωσης στάθηκαν τόσο τρομακτικά. Η επιστήμη, το δίστομο αυτό μαχαίρι, έθεσε διαβολική δύναμη στα χέρια του πιθηκάνθρωπου. Του κάκου από χιλιάδες χρόνια ο πιθηκάνθρωπος αυτός κίνησε να φτάσει στην ανώτατη αποκορύφωσή του, στον Άνθρωπο.Δεν έφτασε ακόμη σε ολάκερη την επιφάνεια της Γης. Οι σκοτεινές δυνάμεις λυσσούν ακόμη εντός του. Απειλητικές κι αποφασισμένες.

      Οπλισμένοι με τη διαβολική αυτή δύναμη, μπήκαμε στην άγρια ζούγκλα που τη λέμε Ατομική Εποχή. Κρίσιμη η στιγμή. Ανάμεσα στην πρόοδο της διάνοιας και στο ηθικό επίπεδο του σημερινού ανθρώπου υπάρχει μεγάλη απόκλιση, εξαιρετικά επικίνδυνη. Ο γορίλας ανακάλυψε, υπερβολικά νωρίς, τη φωτιά.

      Αν δεν θέλουμε ν’ αφήσουμε τον κόσμο να βουλιάξει στο χάος, πρέπει - όπως λευτερώσαμε τις δυνάμεις που είναι κρυμμένες μέσα στην ύλη - να λευτερώσουμε και την αγάπη που είναι φυλακισμένη στην καρδιά του κάθε ανθρώπου. Πρέπει η ατομική δύναμη να μπει στην υπηρεσία της ατομικής καρδιάς.

      Η ελευθερία και η ειρήνη είναι - δεν πρέπει ποτέ να το ξεχνούμε - έξω από τα πλαίσια του υλικού κόσμου. Είναι θυγατέρες κι οι δυό του ανθρώπου, που τις γέννησε με ιδρώτα και με δάκρυα. Όσο θ’ αναπνέουν οι άνθρωποι απάνω στη γης ετούτη, θα ’ναι κι οι δυό πάντα μπροστά του πρωτοπορία, συντρόφισσες πιστές. Μα κάθε στιγμή κινδυνεύουν. Χρέος έχομε κάθε στιγμή να επιστρατεύουμε όλες μας τις δυνάμεις, για να τις υπερασπίζουμε. Πρέπει να στεκόμαστε πλάι τους μερόνυχτα όρθιοι.

      Ο αβάς Μυνιέ, το λαμπρό και φίνο αυτό μυαλό, μου ’λεγε μια μέρα: 

      - Πήγα να δω τον φίλο μου τον Μπέρξον. «Ερρίκο» του ’πα «μπορείς να μου συνοψίσεις σε μια λέξη, σε μια λέξη μονάχα, όλη σου τη φιλοσοφία;» 

      Ο Μπέρξον σώπασε μια στιγμή, βυθίστηκε σε συλλογισμούς, κι άξαφνα: «Επιστράτεψη!» φώναξε «Επιστράτεψη! Όταν βρισκόμαστε μπροστά από ένα εμπόδιο, να επιστρατεύουμε όλες τις δυνάμεις της ψυχής μας κι ευτύς το εμπόδιο θα νικηθεί».

      Αγαπητοί φίλοι.

      Οι δυνάμεις του Κακού επιστρατεύτηκαν. Ας επιστρατεύσουμε κι εμείς τις δυνάμεις του Καλού. Ας καλέσουμε σε συναγερμό ό,τι ανθρώπινο επιζεί ακόμα μέσα μας και γύρα μας. Ας πολεμούμε με όλες μας τις δυνάμεις για την ειρήνη και την αδελφοσύνη των ανθρώπων.

      Οι Κινέζοι έχουν μια κατάρα, που φαινομενικά είναι παράξενη: «Την κατάρα μου να ’χεις και να γεννηθείς σε μιαν ενδιαφέρουσα εποχή». Γεννηθήκαμε σε μιαν ενδιαφέρουσα εποχή. Ένας κόσμος τρεκλίζει να πέσει, ένας άλλος ανυψώνεται. Οι μορφές της καταστροφής και της ανοικοδόμησης ρέουν γύρα μας αναρίθμητες. Νά γιατί η ευθύνη του Ανθρώπου, σήμερα, είναι μεγάλη. Ξέρει τώρα πια πως κάθε του πράξη μπορεί να έχει αντίχτυπο στην ανθρώπινη μοίρα. Ξέρει πως οι άνθρωποι, όλοι οι άνθρωποι, άσπροι μαύροι, είναι ένα. Στην άκρα του Κόσμου ένας να πεινάει, εμείς φταίμε. Δεν μπορούμε να ’μαστε λεύτεροι, αν ένας στην άκρα του Κόσμου παραμένει ακόμα σκλάβος.

      Η αγωνία όμως που πνίγει σήμερα τον κάθε άνθρωπο που αξίζει, συνοδεύεται από μια μεγάλη ελπίδα. Όχι ελπίδα, βεβαιότητα. Το Κακό στο τέλος νικιέται πάντα από την παντοδυναμία, την αργή μα σίγουρη, του Καλού. Αν ο μυστηριώδης αυτός νόμος δεν κυβερνούσε την ανθρώπινη μοίρα, το πνέμα θα ’χε από χιλιάδες χρόνια συντριβεί από την ύλη. Η ελευθερία και η ειρήνη θα καταπνίγονταν από τον μεγάλο Φόβο.

      Ένας παλιός ανατολίτικος θρύλος εκφράζει με καταπληχτική δύναμη το μυστηριώδη αυτό νόμο. Ένας Άγγελος κατέβηκε στη Γης.  Ο Δαίμονας, ο άρχοντας του Κόσμου, έξω φρενών χύθηκε απάνω του και με το σπαθί του τον έκοψε σε δυό κομμάτια. Ευθύς, από τα δυό κομμάτια τινάχτηκαν δυό Άγγελοι. Μανιάζει ο άρχοντας του Κόσμου, χυμάει, και τους μοιράζει σε τέσσερα. Κι ευτύς τέσσερεις Άγγελοι τινάχτηκαν. Κατατρομαγμένος τώρα ο άρχοντας του Κόσμου χυμάει και τους μοιράζει. Οι τέσσερεις Άγγελοι γίνανε οχτώ. Οι οχτώ δεκάξη. Οι δεκάξη τριανταδύο…Και σε λίγο, αναρίθμητος στρατός Άγγελοι σκέπασαν τη Γης.  

      Αγαπητοί φίλοι. O Άγγελος αυτός, θα τον αναγνωρίσατε. Είναι ο Άγγελος της ειρήνης». 

      Αυτά είπε, τότε, στην ομιλία του ο Νίκος Καζαντζάκης. Είθε αυτός ο  Άγγελος της ειρήνης να μας ξέρει και να μας σκεπάζει όλους μας. Το ότι δεν τον βλέπουμε, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει. Και θα βρίσκεται μέσα στα όνειρά μας, ακόμα κι  όταν θα έχει φύγει ο φωτεινός ουρανός των Χριστουγέννων και θα παραμένει, στη θέση του, η τωρινή σκοτεινή κατάσταση.  

      Όχι ο Ατομικός Πόλεμος που ανέφερε το 1956 στην ομιλία του ο μεγάλος μας συγγραφέας. Αλλά ο πόλεμος της καθημερινότητας. Με τις ασθένειες, την παραπληροφόρηση και με τις οικονομικές ανισότητες.