Του Θανάση Γιαπιτζάκη
o potamò èrchete an tin oscìa
ce catevènni càtu ston jalò,
ullà ta aspària ene vispamèna
èrchonde na pìu to glicìo nerò
Μετάφραση από τα ελληνικά στα ελληνικά: «Ο ποταμός έρχεται από το βουνό | και κατεβαίνει κάτω στον γιαλό. | Όλα τα ψάρια, που είναι διψασμένα, | έρχονται να πιούν το γλυκό νερό» λένε τα γκρίκο ή γκρεκάνικα ή όπως αλλιώς θέλουν ας τις ονομάζουν αυτές τις παράξενες λέξεις - που έχουν εδώ πάνω τους και μουσικές νότες.
Η γοητεία των φθαρμένων ελληνικών. Δείχνει ότι η γλώσσα μας και οι άνθρωποί της που τη μιλάνε - και κυρίως που την τραγουδάνε - επιμένουν να ζουν ακόμα. Η επιβίωση είναι μια άγνωστη λέξη μέσα σε γλώσσες που δεν υπάρχουν πιά ή που όλα τ’ άλλα γύρω τους είναι παλιά και οι αναμνήσεις, σαν τα κτίσματα, γκρεμισμένες κι αυτές.
Στην καρδιά της Ιταλίας ακόμα και σήμερα υπάρχει η Ελλάδα. Πώς υπάρχει; Με ένα τραγούδι που, εδώ και χρόνια, ακούγεται πιο πολύ από τ’ άλλα. Εμείς στην Ελλάδα ακούγαμε ως τώρα μόνο το θλιβερό «Άντρα μου πάει» ή τους Ναπολιτάνους - από τη γνωστή Σοφία Λόρεν μέχρι τους οπαδούς της γνωστής ομάδας «Νάπολι» - να δηλώνουν την διαφορετική ταυτότητά τους απέναντι στους Ιταλούς. Και τώρα, εδώ και δυόμισι δεκαετίες, μπαίνει ανάμεσά τους το Ρηχούδι. Το Ρηχούδι δεν υπάρχει πιά. Ή μάλλον υπάρχει μόνο η ταμπέλα του, που έχει μεταφερθεί σ’ ένα άλλο μέρος πιο πέρα. Εκεί στο Ρηχούδι λοιπόν, όταν υπήρχε, δημιουργήθηκε το τραγούδι «Ela ela mu konda». Ήταν το 1990. Ο δημιουργός του, ένας πολιτογραφημένος Ιταλός με ελληνική συνείδηση και γλώσσα, λεγόταν Μαστράντζελο Μαεζάνο, μεγάλος ποιητής της ελληνοκαλαβρέζικης παράδοσης. Η έμπνευση του τραγουδιού του, αλλά και οι στίχοι που βάζει, το αποδεικνύουν αυτό.
Σπίτια αγκαλιά με τον γκρεμό: Ένα περήφανο χωριό που είναι πλέον…φάντασμα
Γεννημένος στο Ρηχούδι το 1915, όταν το χωριό του ήταν ακόμα σε απόκρημνο μέρος πάνω από δυό ποταμούς που καραδοκούσαν να το καταπιούν, πέθανε στα ογδονταπέντε του χρόνια, στο Νέο Ρηχούδι το 2000, σ’ έναν τωρινό οικισμό με πολυκατοικίες - που, σε μια μικρή πλατειούλα του, οι γέροντες μιλάνε ακόμα τα γκρεκάνικα. Αν και με πάθος στη μουσική και στην ποίηση, που τις καλλιέργησε σε όλη του τη ζωή, στη δουλειά του ήτανε κτίστης, γι’ αυτό το Μάστρο του ονόματός του, μάστορας δηλαδή, ήταν το παρατσούκλι του. Σαν μουσικός ο Άντζελο Μαεζάνο, συντόνιζε τους πέντε σωλήνες του αυλού του για έναν τέλειο ήχο.
Την μουσική του τραγουδιού αυτού, ενώ την έκανε στον καιρό του ο Μαστράντζελο Μαεζάνο συνοδεύοντας τους στίχους του, το προσάρμοσε καλύτερα ο Φαουστίνο Πετρώνιο - και από τότε βάζουν για μουσική το όνομά του.
Το ρεφραίν του τραγουδιού, και νοηματικά και ηχητικά, αρέσει σ’ όλους - και στους Ιταλούς της Μεγάλης Ελλάδας όπως λέγεται ακόμα και σήμερα η Κάτω Ιταλία και η Σικελία, και φυσικά και σ’ όλους τους Έλληνες της Μάγκνα Γκρέτσια. Για παράδειγμα, ενώ μπροστά στο μεγάλο πλήθος του καλοκαιρινού Φεστιβάλ του Τάραντα οι Ιταλιάνες τραγουδίστριες το τραγουδάνε εξ ολοκλήρου αλλαγμένο στα ιταλικά, βάζοντας μόνο κάποιες γκρεκάνικες λέξεις για…ομοιοκαταληξία, όπως «μελοντία» και «καρντία», το ρεφραίν το λένε όλοι στα ελληνικά: «Έλα, έλα μου κοντά, | τι εγώ είμαι μαναχό (μοναχό)». Στην αρχή, όταν το πρωτάκουσα, αυτό το «μΑναχό» αντί «μΟναχό», μ’ ενοχλούσε. Μετά, αφέθηκα κι εγώ στη γοητεία της γκρεκάνικης παραφθοράς.
Ο μαέστρος χορεύει με τη μία από τις δυό τραγουδίστριες, ενώ αυτές λένε «Έλα έλα μου κοντά»
Η παρουσία ελληνικών φυλών στη νότια Ιταλία χρονολογείται χιλιάδες χρόνια πριν, όταν εγκαταστάθηκαν μετά από διαδοχικά κύματα μεταναστεύσεων, ξεκινώντας από τον αρχαιοελληνικό αποικισμό της νότιας Ιταλίας και της Σικελίας τον 8ο αιώνα π.Χ., έως και τις Βυζαντινές μετακινήσεις προς την Ιταλία στην εποχή της Εικονομαχίας, αλλά ιδιαίτερα μετά την περίοδο των Οθωμανικών κατακτήσεων. Κατά τον Μεσαίωνα, οι τοπικές ελληνικές κοινότητες απομονώθηκαν και διασκορπίστηκαν. Μια όμως απ’ αυτές κατάφερε να διατηρήσει για αιώνες τον χαρακτήρα της ελληνικής ταυτότητάς της, γλώσσα, παραδόσεις, αλλά και ξεχωριστή κουλτούρα. Είναι η κοινότητα των Γκρίκο ή Γκρεκάνων, που εντοπίζεται στις περιοχές της Καλαβρίας και της Απουλίας (στο Σαλέντο δηλαδή) στην Κάτω Ιταλία. Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο Γερμανός ερευνητής Καρλ Βίτε διαπίστωνε ότι συμπαγείς πληθυσμοί στην Κάτω Ιταλία είχαν σαν μητρική τους γλώσσα την ελληνική. Την ισχυρή επίδραση της ελληνικής γλώσσας στις διαλέκτους της περιοχής την επιβεβαίωνε, έναν αιώνα αργότερα, ένας άλλος Γερμανός - ο γλωσσολόγος Γκ. Ρόλφς. Αυτές οι έρευνες αποκάλυψαν την ύπαρξη μιας μοναδικής γλώσσας, που διατηρεί δωρικές λέξεις, εξαφανισμένες και ανύπαρκτες τώρα πιά τόσο στη Βυζαντινή γλώσσα όσο και στα Νέα Ελληνικά. Έτσι, επαληθεύτηκε η καταγωγή και η αδιάκοπη συνέχειά της από τα χρόνια της Μεγάλης Ελλάδας. Στην Καλαβρία η ελληνική διάλεκτος ονομάζεται «γκρεκάνικα», ενώ στην Απουλία «γκρίκο».
Η γλυκειά παρουσία της Ιταλίδας Κιάρα ενώ λέει το «Έλα έλα μου κοντά»
Μετά απ’ αυτή τη μικρή ενημέρωση για το πού είμαστε χρονικά και τοπικά, ξαναγυρνάμε στο τραγούδι. Το «Έλα έλα μου κοντά», όπως δημιουργήθηκε τότε από τον Μαστράντζελο Μαεζάνο, έχει τα εξής λόγια - με ελληνικά γράμματα κι όχι με τους αρχικούς λατινικούς χαρακτήρες:
«Εσύ μιτσέντα ίσο αν την οσκία | τσι εγώ παιδί τι ίμμο αν τον γιαλό, | άρτε τι εγιενάστησε μεγάλη | εγώ σέλο να σε πραντεστώ. | Έλα, έλα μου κοντά, | τι εγώ ίμμοι μαναχό. | Ο ποταμό έρχεται αν την οσκία | τσε κατεβαίνει κάτου στον γιαλό. | Ούλα τα ασπάρια ένε βισπαμένα, | έρχονται να πιού το γκλυκό νερό. | Έλα, έλα μου κοντά, | τι εγώ ίμμοι μαναχό. | Σαν έρχεται το μήνα του Μαΐου | όλο το κόσμο φαίνεται χλωρό, | τσε τσ’όλα τα πουντία τραγουδάου | γιατί - ίρτε το καλόν καιρό. | Έλα, έλα μου κοντά, | τι εγώ ίμμοι μαναχό. | Σαν η ζωή δική μου ένε παλέα | παρακαλούμε πάντα το Χριστό, | δε τέλο ντε να φάω τσε ντε να πίω, | να τσιουμισίο μεσέσου μαναχό. | Έλα, έλα μου κοντά, | τι εγώ ίμμοι μαναχό».
Τα γκρεκάνικα αυτά, στα δικά μας κατανοητά ελληνικά, εννοούν τα εξής:
«Εσύ κοπέλα είσαι από το βουνό | κι εγώ είμαι παιδί απ’ τον γιαλό. | Τώρα που (εγκαινιάστηκες!) έγινες μεγάλη, | εγώ θέλω να σε παντρευτώ. | Έλα, έλα μου κοντά, | κι εγώ είμαι μοναχός. | Ο ποταμός έρχεται απ’ το βουνό | και κατεβαίνει κάτω στον γιαλό. | Όλα τα ψάρια, που είναι διψασμένα, | έρχονται να πιούν γλυκό νερό. | Έλα, έλα μου κοντά, | κι εγώ είμαι μοναχός. | Όταν έρχεται ο μήνας του Μαΐου, | όλος ο κόσμος φαίνεται χλωρός | και όλα τα πουλάκια τραγουδάνε, | γιατί - ήλθε ο καλός καιρός. | Έλα, έλα μου κοντά | κι εγώ είμαι μοναχός. | Όταν η ζωή μου γίνει παλιά (όταν γεράσω), | παρακαλούμε πάντα τον Χριστό. | Δεν θέλω ούτε να φάω ούτε να πίνω, | αλλά να κοιμάμαι με σένα μοναχά (μαναχό). | Έλα, έλα μου κοντά, | κι εγώ είμαι μοναχός».
Η ομορφιά των στίχων του Μαεζάνο είναι απαράμιλλη στο είδος της και γι’ αυτό ήρθε για να μείνει. Είναι έτσι γραμμένα τα λόγια, που σε αφοπλίζουν και τα αποδέχεσαι όπως είναι. Αυτό λέγεται και είναι η ποίηση.
Τώρα, ως προς το μουσικό τους κομμάτι, μας περιμένει μια άλλη έκπληξη. Παρακολουθούμε την αφήγησή τους σαν μπαλάντα, με ανυπομονησία όμως ν’ ακούσουμε το ρεφραίν. Κι αυτό, μόνο και μόνο γιατί είναι ξεσηκωτικό. Όλοι το χορεύουν κι όλοι το τραγουδάνε στα ελληνικά. Στην Ιταλία. Στη Μεγάλη Ελλάδα. Στη Μάγκνα Γκρέτσια. Γι’ αυτό παίρνει τιμητικά τη θέση του στην αναφορά μας. Δείτε να το τραγουδάει στο Διαδίκτυο η Ιταλίδα Κιάρα. Ή ο Τοτό Ναβέλλα. Αξίζει να το ακούσετε, για μένα, βάζοντας «Ela Ela Mu Conda - Mimmo Cavallaro & Cosimo Papandrea, TaranProject».
ELA Bandoneon
Εδώ έχω να παρατηρήσω κάτι: Όλοι οι οργανοπαίκτες που το τραγουδάνε, έχουν καθιερώσει να το παίζουν με ένα όργανο που θυμίζει μόνο, αλλά δεν είναι, ακορντεόν. Λέγεται μπαντονεόν και είναι αερόφωνο πληκτροφόρο όργανο. Σε αντίθεση με το ακορντεόν, το μπαντονεόν δεν έχει πλήκτρα όπως του πιάνου, αλλά κουμπιά και στις δύο πλευρές. Επίσης αντίθετα με το ακορντεόν, τα περισσότερα κουμπιά στο μπαντονεόν παράγουν διαφορετική νότα όταν αυτό ανοίγει από ό,τι όταν κλείνει. Δείτε το στα χέρια του οργανοπαίκτη που τραγουδάει το «’Ελα έλα μου κοντά». Υπάρχει και μια έκπληξη: Η εταιρεία που το φτιάχνει, λέγεται «ELA»! Βλέπετε, τα πιο απίθανα τα κάνει η ίδια η ζωή!
Και για το τέλος βάζω το εξής: Το τραγούδι αυτό είναι ξεκάθαρος συμβολισμός και μάλιστα στα ελληνικά, στην κοινή τους γλώσσα, να μιλήσουν μεταξύ τους, με ό,τι έχει απομείνει, η Μεγάλη Ελλάδα και η Μητέρα Ελλάδα. «Έλα έλα μου κοντά, γιατί εγώ είμαι μοναχή».
