Το μεγαλύτερο κουσούρι μας είναι ότι είμαστε αυτοκαταστροφικοί!

της Τασούλας Επτακοίλη

Κρήτη, 1914. Στο Μοναστηράκι Αμαρίου, ένα μικρό χωριό του Νομού Ρεθύμνου, ο 14χρονος Κώστας Καφάτος ανακοινώνει στους γονείς του ότι θα φύγει για την Αμερική. Η οικογένεια είναι φτωχή, αγροτική, και πολλά από τα δώδεκα αδέλφια του έχουν ήδη πάρει τον δρόμο της μετανάστευσης. O νεαρός Κρητικός φθάνει στη Νέα Υόρκη και αρχίζει να κάνει διάφορες δουλειές αλλά και να μαθαίνει τη γλώσσα. Γιατί σκοπός του δεν είναι μόνο να εξασφαλίσει τα προς το ζην και να φτιάξει κομπόδεμα· όνειρό του είναι να γίνει γεωπόνος. Και το καταφέρνει! Σπουδάζει στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ, αποταμιεύει όσα χρήματα μπορεί εργαζόμενος ταυτόχρονα σκληρά και το 1928, λίγο πριν από το Μεγάλο Κραχ, επιστρέφει στην Ελλάδα και γίνεται επιθεωρητής Γεωργίας.

Ο Μηνάς Καφάτος συγκινείται εμφανώς καθώς μου αφηγείται την ιστορία του πατέρα του. Ισως γιατί την ίδια πορεία, προς δυσμάς, έστω και με λιγότερες δυσκολίες, ακολούθησε και ο ίδιος. Η διαφορά είναι ότι εκείνος παρέμεινε στις Ηνωμένες Πολιτείες: σήμερα κατέχει την έδρα Fletcher Jones Υπολογιστικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Champan της Καλιφόρνιας. Ασχολείται επίσης με την Κβαντική Φυσική, την Κοσμολογία και την κλιματική αλλαγή. Διευθύνει κέντρο ερευνών στο Chapman και η ομάδα του συνεργάζεται με πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα στην Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο: από το Εθνικό Αστεροσκοπείο και το Πανεπιστήμιο Αθηνών, μέχρι το Πανεπιστήμιο Κορέας και τη Σινική Ακαδημία. Ενας διαπρεπής Ελληνας επιστήμονας του εξωτερικού –όπως και ο αδελφός του, Φώτης Καφάτος, καθηγητής Βιολογίας στο Imperial College του Λονδίνου– που ποτέ δεν έκοψε τους δεσμούς του με την πατρίδα. Κάθε άλλο. Συχνά επιστρέφει στην Ελλάδα, συνήθως για τις καλοκαιρινές του διακοπές. Στη σύντομη παραμονή του στην Αθήνα, λίγες ώρες πριν αναχωρήσει με την Κορεάτισσα σύζυγό του Σούζαν Γιανγκ για την Κω («Εχετε πάει ποτέ; Είναι ωραίο νησί;» με ρώτησε), πρόθυμα δέχτηκε να με συναντήσει. Μολονότι χρόνος για γεύμα δεν υπήρχε, ήπιαμε τον απογευματινό καφέ μας στο δροσερό lounge του 11ου ορόφου του ξενοδοχείου «Χίλτον», όπου διέμεναν. Η γλυκύτατη Σούζαν έσπευσε να μας φέρει και κουλουράκια για να τον συνοδεύσουμε...

– Τι σας έλεγε ο πατέρας σας για την Αμερική όταν ήσασταν παιδί, κύριε Καφάτο;

– Οτι είναι μια μεγάλη χώρα που δίνει πολλές ευκαιρίες, αλλά μόνο σε όποιον προσπαθήσει σκληρά· καθόλου δεν ωραιοποιούσε τα πράγματα. Λάτρευα τη ζωγραφική

– Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη Φυσική;

– Μικρός, λάτρευα τη ζωγραφική. Και ο πατέρας μου, βλέποντας ότι έχω ταλέντο, με ενθάρρυνε να φύγω κάποια στιγμή για σπουδές στη Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού, όπου ζούσε ο νονός μου. Στην εφηβεία μου, όμως, χάρη στον θείο μου Γιώργο Ξηρουδάκη, που ήταν καθηγητής μου στο Λύκειο «Κοραής» του Ηρακλείου («Ηταν το πρώτο ιδιωτικό εκπαιδευτήριο που ιδρύθηκε στην Κρήτη. Τι κρίμα που δεν υπάρχει πια...»), ερωτεύτηκα τα Μαθηματικά. «Η ζωγραφική είναι πολύ εύκολη για μένα. Θέλω να γίνω επιστήμονας», ανακοίνωσα στον πατέρα μου. «Τότε, πρέπει να πας στην Αμερική», μου είπε εκείνος, μολονότι η μητέρα μου, που ήταν δασκάλα, δεν ενθουσιάστηκε με την ιδέα, γιατί και ο μεσαίος αδελφός μου, ο Φώτης, βρισκόταν ήδη για σπουδές στο εξωτερικό.

– Πρώτη σας επιλογή, όμως, ήταν η Αστρονομία...

– Ναι, ο Φώτης μού είχε στείλει το βιβλίο του Βρετανού φυσικού Dennis W. Sciama «Η ενότητα του σύμπαντος». Το λάτρεψα από την πρώτη σελίδα! Από αυτό άρχισα να μαθαίνω τους αγγλικούς επιστημονικούς όρους. Tα αγγλικά τα είχα μάθει από τον πατέρα μου· κάθε βράδυ μού έκανε μάθημα, ούτε μία μέρα δεν χρειάστηκε να πάω σε φροντιστήριο. Αργότερα, έλαβα άλλο ένα υπέροχο δώρο από τον αδελφό μου: ένα κατοπτρικό τηλεσκόπιο. Αρχισα να κάνω παρατηρήσεις και με γοήτευσε ο έναστρος ουρανός. Τότε αποφάσισα να σπουδάσω Αστρονομία. Τελειώνοντας το Λύκειο έφυγα με υποτροφία για το Πανεπιστήμιο Cornell της Νέας Υόρκης, αλλά εκεί ο αστροφυσικός Thomas Gold –βλ. «Steady State Theory» (Θεωρία της Σταθερής Κατάστασης)– με απέτρεψε. «Η Φυσική είναι ο δρόμος από τον οποίο πρέπει να περάσεις πρώτα» με συμβούλεψε. Είχε δίκιο. Μετά το πτυχίο μου εκπόνησα τη διδακτορική διατριβή μου στο ΜΙΤ της Βοστώνης, υπό την καθοδήγηση του καθηγητή Philip Morrison, ο οποίος είχε εργαστεί δίπλα στον περιβόητο J. Robert Oppenheimer, στο Σχέδιο Μανχάταν, για τη δημιουργία της πρώτης ατομικής βόμβας.

Ο νους δεν πεθαίνει, είναι πέρα από τον χώρο και τον χρόνο

Επειτα από μια μακρά θητεία σε μερικά από τα μεγαλύτερα αμερικανικά πανεπιστήμια και στη NASA, ο Μηνάς Καφάτος, το 2008, βρέθηκε στην Καλιφόρνια, στο Πανεπιστήμιο Chapman, του οποίου έχει διατελέσει πρύτανης και αντικοσμήτορας (από το 2009 μέχρι το 2012). Τι έχει μάθει όλες αυτές τις δεκαετίες μελετώντας το σύμπαν και τα μυστήριά του, μέσα από τα διαφορετικά επιστημονικά μονοπάτια τα οποία ακολουθεί (Φυσική, Κβαντομηχανική, Αστροφυσική, Κοσμολογία, Φιλοσοφία); «Οτι η επιστήμη έχει όρια: τα όρια του ανθρώπινου νου». «Αυτό σημαίνει ότι οι απαντήσεις βρίσκονται σ’ αυτά που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε;» τον ρωτώ. «Ναι, αλλά αυτό δεν είναι απαραιτήτως κακό» απαντά ο κ. Καφάτος. «Γιατί ανέκαθεν έτσι προχωρούσε η επιστήμη. Δεν ξέρεις κάτι, ψάχνεις ένα “γιατί” και βρίσκεις κάποιες απαντήσεις – αλλά ποτέ μια ολική απάντηση. Γιατί, απλούστατα, δεν υπάρχει...»

Ο Μηνάς Καφάτος ουδέποτε έχει απαρνηθεί την πίστη του στον Θεό. «Ετσι μεγάλωσα, έτσι έμαθα από τους γονείς μου» λέει. Για τον ίδιο, επιστήμη και θρησκεία έχουν ένα κοινό σημείο: την αγάπη για τον κόσμο, την έγνοια να αφήσουμε κάτι πίσω μας ως προσφορά στην ανθρωπότητα. Ετσι, το 2010, μετά την κυκλοφορία του βιβλίου τού Στίβεν Χόκινγκ «The Grand Design», στο οποίο ο διάσημος Βρετανός αστροφυσικός ισχυριζόταν πως «θεός δεν υπάρχει» και πως «ο κόσμος μας δεν χρειάζεται κανέναν θεό για να ζήσει», αντέδρασε έντονα. Μαζί με τον Ινδοαμερικανό «γκουρού» της εναλλακτικής ιατρικής Ντίπακ Τσόπρα συνυπέγραψαν άρθρο-απάντηση στον Χόκινγκ, κατηγορώντας τον ότι «μας οδηγεί σε ένα ταξίδι στην άκρη του τίποτα».

Τι εννοούσε; «Η ύπαρξη του θεού είναι αυστηρά προσωπικό θέμα. Η επιστήμη βασίζεται στην απόδειξη. Μπορεί να αποδειχθεί επιστημονικά ότι υπάρχει ή δεν υπάρχει θεός; Οχι. Γιατί το θέμα είναι μεταφυσικό. Είτε έχεις αυτή τη “σύνδεση” είτε όχι. Εγώ την έχω...» Αρα, ο ίδιος πιστεύει αυτό που οι περισσότερες θρησκείες υποστηρίζουν, ότι η ψυχή είναι αθάνατη; «Το φυσικό σώμα τελειώνει με τον θάνατο» τονίζει ο κ. Καφάτος.

«Ο νους, η ψυχή αν θέλετε έτσι να τον πείτε, δεν χάνεται. Είναι πέρα από τον χώρο και τον χρόνο. Θα μπορούσα να πω ότι είναι άφθαρτη. Αυτή είναι η πεποίθησή μου. Διαφορετικά, το σύμπαν θα ήταν πολύ ψυχρό και χωρίς νόημα. Κι αν το σύμπαν δεν έχει νόημα, δεν έχει νόημα και η ζωή μας. Πάντως, ξέρετε κάτι; Αν δεν υπήρχε ο θάνατος ή αν οι άνθρωποι ζούσαμε χίλια χρόνια, δεν θα μας απασχολούσε και πολύ ο θεός. Ο θάνατος μας φέρνει πιο κοντά του...».

Το μεγαλύτερο κουσούρι μας είναι ότι είμαστε αυτοκαταστροφικοί

Η κρίση στην Ελλάδα δεν θα μπορούσε να μείνει έξω από τη συζήτησή μας. Ο Μηνάς Καφάτος όλα τα παρακολουθεί από την άλλη όχθη του Ατλαντικού και δεν κρύβει την ανησυχία και την απαισιοδοξία του για τα τεκταινόμενα. «Πού οδεύουμε; Ποια είναι η γνώμη σας;» τον ρωτώ. «Η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει» λέει χαμογελώντας. «Απλώς, εμείς οι Ελληνες κάνουμε ό,τι περνάει από το χέρι μας για να την... σκοτώσουμε. Κι ό,τι δεν κατάφεραν κατά καιρούς οι εξωτερικοί εχθροί μας, δεν αποκλείεται κάποια στιγμή να το πετύχουμε εμείς». Εχει καταλήξει στο ποιο είναι μεγαλύτερο κουσούρι μας; «Είμαστε αυτοκαταστροφικοί: τρωγόμαστε μεταξύ μας, συχνά χωρίς σημαντικό λόγο και πάντα στις πιο κρίσιμες συγκυρίες, όταν πρέπει να είμαστε ενωμένοι σαν μια γροθιά. Συμβαίνει και σε άλλους λαούς, αλλά όχι σ’ αυτόν τον εξωφρενικό βαθμό. Οι υπόλοιποι, κάποια στιγμή ενώνονται ξανά. Εμείς όχι. Και πόσο καταστροφικές είναι οι συνέπειες τέτοιων διαιρέσεων αποδεικνύεται από την Ιστορία. Θυμηθείτε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Την Κωνσταντινούπολη, που έπεσε επειδή κάποιοι άνοιξαν την κερκόπορτα. Tον Καποδίστρια, που σκοτώσαμε μόλις είχε βάλει τα θεμέλια για ένα σύγχρονο κράτος. Τον Βενιζέλο, που διώξαμε δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Και τόσα άλλα παραδείγματα... Μόνο ο Μέγας Αλέξανδρος κατάφερε να ξεφύγει από αυτόν τον κανόνα. Και θα είχε καταφέρει πολλά και πιο θαυμαστά επιτεύγματα αν δεν είχε πεθάνει τόσο νέος».

Στα ταξίδια του ανά τον κόσμο δεν είναι λίγες οι φορές που ο ίδιος καλείται, σε συζητήσεις, να «απολογηθεί» για τα λάθη και τις αστοχίες των Ελλήνων. «Ειδικά στην Ευρώπη, ας είμαστε ειλικρινείς, είναι γεγονός ότι δεν έχουμε πολύ καλό όνομα. Ευτυχώς, μετά το δημοψήφισμα για το Brexit τα έχουν βάλει με τους Βρετανούς και δεν ασχολούνται τόσο πολύ με εμάς» λέει γελώντας. Στην Αμερική, η κατάσταση είναι διαφορετική.

«Μια βόλτα στην Ουάσιγκτον θα σας κάνει να συνειδητοποιήσετε πόσο ισχυρός είναι ακόμη ο μύθος της Ελλάδας: όλα τα μεγάλα δημόσια κτίρια έχουν ιωνικού και δωρικού τύπου κολόνες και αρχαιοελληνικής έμπνευσης αρχιτεκτονικό διάκοσμο». Ως πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνοαμερικανικού Συμβουλίου, ο ίδιος πάντα τονίζει ότι «τα συμφέροντα του ελληνισμού ταυτίζονται με τα συμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών, στη βάση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και της δημοκρατίας, εναντίον της βίας και του πολέμου. Πάντως, είναι γεγονός ότι όσο πιο ανατολικά ταξιδεύεις, τόσο πιο ένθερμους φιλέλληνες συναντάς. Ο θαυμασμός των Κινέζων, για παράδειγμα, για τον πολιτισμό μας είναι κάτι που θα έπρεπε να αξιοποιηθεί. Απορώ γιατί δεν το έχουμε κάνει...».

Η πληγή και το όνειρο

Ο Μηνάς Καφάτος έχει τρεις γιους. Εχουν χτίσει μια στέρεη ζωή στις ΗΠΑ. O μεγάλος εργάζεται ως διερμηνέας στο αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών και μάλιστα έχει συνοδεύσει τον πρόεδρο Ομπάμα σε επίσημα ταξίδια. Ο μεσαίος ασχολείται με τον κινηματογράφο και τη γιόγκα και ο μικρός με την τεχνολογία. Μιλούν ελληνικά, αγαπούν τον τόπο μας και η Ελλάδα κυλάει στις φλέβες τους, με βεβαιώνει ο πατέρας τους. Oπως και στις δικές του. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι κρύβει όσα τον πληγώνουν στη σημερινή Ελλάδα; «Δέκα εκατομμύρια είστε οι Ελληνες εντός Ελλάδας κι άλλοι τόσοι είμαστε οι εκτός Ελλάδας. Κι όμως, μερικές φορές έχω την εντύπωση ότι δεν μας θέλετε. Οι Ιταλοί μπορούν να ψηφίσουν στις εκλογές της πατρίδας τους. Οι Κορεάτες το ίδιο. Εμείς όχι. Για ποιο λόγο μας αποκλείουν οι πολιτικοί; Γιατί μας στερούν το δικαίωμα να αποφασίζουμε για τη μοίρα του τόπου μας; Δική τους απόφαση είναι αυτή... Οταν “σφίξουν τα πράγματα”, στον απόδημο ελληνισμό δεν θα στραφούν και πάλι για βοήθεια; Κι έπειτα, με πικραίνει που βλέπω τόσους νέους ανθρώπους, λαμπρά μυαλά, να αναγκάζονται λόγω της ανεργίας να μεταναστεύουν. Ποια άλλη χώρα διώχνει τα παιδιά της και τα παραδίδει –έτοιμους επιστήμονες υψηλού επιπέδου, τους οποίους σπούδασε με χρήματα των φορολογουμένων– σε άλλες χώρες, όπως εμείς στη Γερμανία;»

Του προτείνω να κλείσουμε την κουβέντα μας με κάτι... από το μέλλον. Με ένα όνειρό του που δεν έχει ακόμα πραγματοποιηθεί. «Να γράψουμε με τον αδελφό μου τον Φώτη μαζί ένα βιβλίο, για τη σχέση Φυσικής και Βιολογίας. Μακάρι να τα καταφέρουμε...».

Η συνάντηση

Το γεύμα ήταν... απογευματινός καφές με κουλουράκια, αφού ο χρόνος που είχε στη διάθεσή του ο καθηγητής Καφάτος ήταν ελάχιστος. Συναντηθήκαμε στο lounge του ξενοδοχείου Χίλτον όπου διέμενε, λίγες ώρες πριν αναχωρήσει για ολιγοήμερες διακοπές στην Κω, όπου και παρακολούθησε το 17ο συνέδριο Symi Symposium.

Oι σταθμοί του

1945Γεννιέται στην Κρήτη.

1967Πτυχίο Φυσικής από το Πανεπιστήμιο Cornell της Νέας Υόρκης.

1972Διδακτορικό από το Massachusetts Institute of Technology της Βοστώνης.

1973Μεταδιδακτορική έρευνα στο NASA Goddard Space Flight Center.

1975-1984Αναπληρωτής καθηγητής Φυσικής στο George Mason University.

1984-2008Καθηγητής Φυσικής στο George Mason University και διευθυντής στο Center for Earth Observing and Space Research.

1990-1992Καθηγητής Αστροφυσικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

2008-2012Διευθυντής του Center of Excellence in Earth Systems Modeling and Observations.

2010Αναλαμβάνει την έδρα Fletcher Jones Υπολογιστικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Champan της Καλιφόρνιας.