Τα «Μάρμαρα του Παρθενώνα» εκτός Βρετανικού Μουσείου

Του Κωνσταντίνου Τζιαμπάση

Και η χρονιά για τον πολιτισμό ξεκινάει με μια σειρά από ειδήσεις για τα «Μάρμαρα του Παρθενώνα».

Στα μέσα της πρώτης εβδομάδας του νέου χρόνου ο Πρωθυπουργός κ. Κυριάκος Μητσοτάκης σε επίσημη τελετή μαζί με την υπουργό πολιτισμού κ. Λίνα Μενδώνη παραδίνουν τα δέκα θραύσματα από τις αποθήκες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης (Εικ.1). Το μήνυμα επανένωσης όλων των Γλυπτών του Παρθενώνα στην Ελλάδα το έδωσε ο πρωθυπουργός κ. Κυριάκος Μητσοτάκης από την αίθουσα του Παρθενώνα του Μουσείου Ακρόπολης όπου παραβρέθηκε στην τελετή της απόδοσης των δέκα θραυσμάτων του μνημείου από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Απευθυνόμενος έτσι και στο διεθνές κοινό, όπου το αίτημα της Ελλάδας για την επιστροφή και την επανένωση των Γλυπτών στον τόπο όπου ανήκουν βρίσκει διαρκώς και μεγαλύτερη ανταπόκριση, καθώς αποτελεί μία υψηλή πράξη πολιτισμού και δικαιοσύνης. (4.01.2022).

 

Την επόμενη ημέρα (5.01.2022) η είδηση θα έρθει από την Περιφέρεια Σικελίας και το Αρχαιολογικό Μουσείο του Παλέρμο και αφορά την επιστροφή ενός θραύσματος από το Μουσείο «Antonino Salinas» του Παλέρμο στο Μουσείο της Ακρόπολης. Έτσι το εθνικό αφήγημα για την επιστροφή των «Μαρμάρων από το Βρετανικό Μουσείο» σκόρπισε χαμόγελα αισιοδοξίας. Οι λόγοι πολλοί. Το θραύσμα είναι ξεχωριστό και αποτελεί απόσπασμα της ανατολικής ζωφόρου του Παρθενώνα, η οποία στο σύνολό της απεικονίζει τους θεούς του Ολύμπου να παρακολουθούν την παράδοση του πέπλου στην θεά Αθηνά. 

Όμως είναι το μόνο θραύσμα που βρίσκεται σε χώρα εκτός της Βρετανίας; Σε ποιες άλλες ευρωπαϊκές χώρες υπάρχουν άλλα θραύσματα από τον Παρθενώνα; 

Αλλά πρώτα ας δούμε το θραύσμα από το Αρχαιολογικό Μουσείο του Παλέρμο «Antonio Salinas», που με δανεισμό επανέρχεται στην Ελλάδα και στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης όπως είχε συμβεί ξανά τις 24 Σεπτέμβριου του 2008 όταν ο Ιταλός πρόεδρος Τζόρτζιο Ναπολιτάνο το μετέφερε στην Αθήνα. Το «θραύσμα Fagan» (Εικ.2) όπως είναι ευρύτερα γνωστό είναι ένα μικρό τμήμα του δεξιού ποδιού της Πείθω ή της Άρτεμης με τις υπέροχες πτυχώσεις από τον χιτώνα που απεικονίζονται στην ανατολική ζωφόρο με διαστάσεις 35 Χ 34 εκατοστά.

Το «θραύσμα Fagan» είναι μέρος της συλλογής του Βρετανού προξένου στο Βασίλειο των δύο Σικελιών με έδρα το Παλέρμο, Robert Fagan. Σύμφωνα με τα όσα έως τώρα γνωρίζουμε ο Robert Fagan ήταν μάλλον ταπεινής καταγωγής, γιος Ιρλανδού φούρναρη που έρχεται στην Ιταλία για να εμπορευθεί έργα τέχνης και να βοηθήσει τον Sir Hamilton στην κατασκοπεία. Όταν ο Ναπολέων καταλαμβάνει την Ρώμη, ο Robert Fagan μετά από περιπλανήσεις βρίσκεται στο Παλέρμο για να συνεχίσει τις υπηρεσίες του. Εκεί το 1809 ορίζεται πρόξενος της Βρετανίας στην αυλή της Καρολίνας και συνεχίζει τις δραστηριότητες του. Το 1816 αυτοκτονεί μάλλον από την πίεση των χρεών. Η χήρα του για να επιβιώσει μετά τον θάνατο του συζύγου της, αρχίζει να πουλάει κομμάτια από την συλλογή του. Σιγά-σιγά ολόκληρη η συλλογή αγοράζεται από το τότε Βασιλικό Πανεπιστήμιο του Παλέρμο έως το 1820 και αργότερα έγινε η δωρεά της στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Παλέρμο «Antonio Salinas», αλλά μονάχα το 1893 ο Walter Amelung αναγνώρισε το αττικό μάρμαρο ως θραύσμα από τον Παρθενώνα ανάμεσα σε άλλα που ο συλλέκτης Robert Fagan είχε στην συλλογή του από τις ελληνικές αποικίες της Σικελίας. Το θραύσμα είχε δωρισθεί στον βρετανό πρόξενο μάλλον από τον ίδιο τον Λόρδο Έλγιν για τις πολύτιμές υπηρεσίες του.

Όμως, επί ιταλικού εδάφους βρίσκονται και τα τρία κομμάτια του Μuseo Gregoriano Εtrusco του Βατικανού. Το πρώτο κομμάτι είναι το κεφάλι ενός αλόγου από το δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα, πιθανόν να ανήκει στα άλογα του ηνίοχου της θεάς Αθηνάς (εικ.3α).
 

Το δεύτερο κομμάτι είναι το κεφάλι ενός άνδρα που φέρει δίσκο (κρατούσε δίσκο με γλυκίσματα και κηρήθρες ως προσφορά στη θεά) από τη βόρεια ζωφόρο, διαστάσεων μόλις 24Χ25 εκατοστών (Εικ.3β).Αυτό το θραύσμα θεωρείται πως ήταν από τα πρώτα κομμάτια από τον διάκοσμο του ναού, που αφαιρέθηκαν, αφού κατά πάσα πιθανότητα το 1687 εξαιτίας της έκρηξης από τον Μοροζίνι.

 

Ένα και πλέον αιώνα αργότερα πάντως βρισκόταν στα χέρια ενός εμπόρου αρχαιοτήτων ονόματι Francesco Alessandroni, ο οποίος το πούλησε το 1803 στον Πάπα. Το τρίτο θραύσμα απεικονίζει το κεφάλι ενός γενειοφόρου άνδρα και αποδόθηκε σε μια από τις μετόπες στη νότια πλευρά του κτηρίου που απεικονίζει την Κενταυρομαχία (Εικ.3γ).
 

Στη συνέχεια θα μεταφερθούμε λίγο πιο βόρεια στην Αυστρία και στο Kunsthistorisches Museum της Βιέννης. Το θραύσμα της Βιέννης (Εικ.4) με τα κεφάλια δύο ηλικιωμένων γενειοφόρων ανδρών αντικριστά προέρχεται από τη βόρεια ζωφόρο του Παρθενώνα και ανήκει στην ομάδα των λεγόμενων θαλλοφόρων - άξιων πολιτών που συμμετέχουν στην πομπή με κλαδιά ελιάς στα χέρια.

Η ακριβής θέση του θραύσματος μέσα στη ζωφόρο είναι γνωστή από σχέδια του Γάλλου καλλιτέχνη Jacques Carrey, ο οποίος έκανε λεπτομερείς μελέτες για τον Παρθενώνα το 1674, πριν το 1687 όταν οι Ενετοί υπό τον Francesco Morosini κατέστρεψαν μεγάλο μέρος του Παρθενώνα κατά τη διάρκεια του Βενετο-οθωμανικού πολέμου. Η ανατίναξη του Παρθενώνα από τον Μοροζίνι κατά τη διάρκεια των Βενετο-οθωμανικού πολέμου το βράδυ της 26ης Σεπτεμβρίου του 1687 όταν η οβίδα σημάδεψε και χτύπησε την πυριτιδαποθήκη που είχε εγκαταστήσει ο Αλή αγάς, διοικητής του φρουρίου στον ναό επέφερε τεράστια καταστροφή στο μνημείο, που ως τότε διασωζόταν σε καλή κατάσταση παρά τις φθορές του 4^ου αι.μ.Χ.

Και από την Αυστρία θα μεταφερθούμε δυτικά στην Γαλλία και στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι. Στο Λούβρο βρίσκεται η λεγόμενη «Πλάκα των Εργαστίνων». Πρόκειται για μια μεγάλη πλάκα δυο μέτρων με τον αριθμό VII από την ανατολική ζωφόρο του Παρθενώνα, η οποία απεικονίζει τις νεαρές παρθένες της Αθήνας, που ύφαιναν το ιερό πέπλο της Αθηνάς για την μεγάλη πομπή των Παναθηναίων (Εικ.5α).
 

Η «πλάκα των Εργαστίνων", χρονολογείται στο 447- 438 π.Χ., μάρμαρο, ύψος 96 εκ. Χ 2,07 μ. μήκος, το οποίο κάποιοι θεωρούν έργο του Φειδία. Αυτό το κομμάτι βρέθηκε στην κατοχή του κόμη ντε Σουαζέλ -Γκουφιέ, που ήταν πρεσβευτής των Γάλλων στην Κωνσταντινούπολη από το 1785 έως το 1792 και είχε συγκεντρώσει μεγάλη αρχαιολογική συλλογή. Είχε προμηθευτεί το ανάγλυφο από τον αριστοκράτη συλλέκτη Louis François Sébastien Fauvel, που ήταν πρόξενος των Γάλλων στην Αθήνα. Το ανάγλυφο στάλθηκε στη Γαλλία και βρέθηκε στο Λούβρο αλλά δεν εκτέθηκε αμέσως. Το 1801 ο Φοβέλ βρέθηκε στο Παρίσι και υποστήριξε ότι ήταν εκείνος που είχε ανακαλύψει το ανάγλυφο σε ερείπια στο ναό της Αθηνάς και ότι τώρα τα έβλεπε ανάμεσα σε διάφορα γλυπτά σχεδόν παραπεταμένο στον κήπο του μουσείου του Λούβρου. Ο Ναπολέοντας παρενέβη και ρώτησε αν μεταξύ των γλυπτών υπήρχαν έργα του Φειδία και ο διευθυντής του απάντησε ότι «αποδίδεται στο Φειδία ένα έργο από τη συλλογή Γκουφιέ», ο Ναπολέων διέταξε την έκθεσή του. Από τότε, δηλαδή το 1802, έως σήμερα το «ανάγλυφο των Παναθηναίων», στο οποίο διασώζονταν ακόμη και ίχνη έγχρωμης διακόσμησης, εκτίθεται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους στις αίθουσες του Λούβρου.

 

Στο Λούβρο βρίσκεται επίσης και η μετόπη της  "Κενταυρομαχίας"(Εικ.5β) που είχε αφαιρεθεί από την Ακρόπολη το 1788 από τον πρόξενο της Γαλλίας στην Αθήνα Louis-François-Sébastien Fauvel, ο οποίος την έστειλε στο Παρίσι, όπου και αγοράστηκε από το μουσείο το 1818. Φιλοτεχνήθηκε σε πεντελικό μάρμαρο γύρω στο 440-447 π.Χ.. και βρίσκονταν στην νότια πλευρά του Παρθενώνα. Το κεφάλι του Κένταυρου εξαφανίστηκε και το δεξί του χέρι βρίσκεται το Μουσείο της Ακρόπολης. Στο Μουσείο του Λούβρου βρίσκεται και το κεφάλι της Ίριδας(;) ή αλλιώς κεφάλι Weber-Laborde, (Εικ.5γ) που φιλοτεχνήθηκε σε πεντελικό μάρμαρο μεταξύ 448 και 432 π.Χ. – έχει ύψος 40 εκατοστά.

Μετά την κατάληψη της Αθήνας το 1687 από τον Μοροζίνι, ο γραμματέας του, Σαν Γκάλλο, έφερε αυτό το κεφάλι στη Βενετία. Το βρήκε εκεί και το πήρε ή το αγόρασε ο συλλέκτης Weber το 1824. Το κεφάλι βρέθηκε το 1844 στην κυριότητα του μαρκησίου του Laborde και το 1928 πουλήθηκε στο Λούβρο.

Και καθώς ταξιδεύουμε μέσα στην Ευρώπη δεν θα πρέπει να ξεχάσουμε τα θραύσματα που βρίσκονται στην Γερμανία. Στην μικρή πόλη Βίρτσμπουργκ, ανάμεσα στην Φρανκφούρτη και την Νυρεμβέργη, στο Martin von Wagner Museum βρίσκεται το κεφάλι ενός Κένταυρου (Εικ.6) από την νότια μετόπη. Παρά τις πιέσεις που έχουν ασκηθεί από τις ελληνικές κυβερνήσεις για την επιστροφή της κεφαλής του Κενταύρου, το Πανεπιστήμιο του Βίρτσμπουργκ αρνείται να την αποδώσει προφασιζόμενο ότι η μετόπη που ανήκει το κεφάλι βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου και όχι στην Αθήνα. Η κεφαλή περιήλθε στην κατοχή του Μάρτιν φον Βάγκνερ -ενός Γερμανού ζωγράφου, γλύπτη και συλλέκτη έργων τέχνης- το πρώτο μισό του 19ου αιώνα από μια ιταλική ιδιωτική συλλογή. Τότε δεν γνώριζε ότι το έργο τέχνης αυτό αποτελούσε μέρος του Παρθενώνα. Η πραγματικότητα είναι ότι η κεφαλή του Κενταύρου ανήκει στην συλλογή του Μάρτιν φον Βάγκνερ που αποτελεί μέρος από κληροδότημα του στο Πανεπιστήμιο με αποτέλεσμα να μην μπορεί να πουληθεί ή να δοθεί αλλού με σχετικό έγγραφο του 1858. 

 

Στο Μόναχο της Βαυαρίας υπάρχει ένα χέρι που είχε αγοραστεί από τον Ιρλανδό συλλέκτη Edward Dodwell για λογαριασμό του Λουδοβίκου της Βαυαρίας.

Ο Δούκας της Βάδης είχε αγοράσει την συλλογή του του Friederich Thriesch το 1860 η οποία αριθμούσε 600 θραύσματα αρχαιοτήτων από διάφορες περιοχές της Μεσογείου, τα 400 κατέληξαν στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης και τα 200 στην γειτονική Καρλσρούη. Ανάμεσα στα θραύσματα υπάρχει ένα μικρό θραύσμα από την βόρεια ζωφόρο που προέρχεται από τον λίθο VIII και απεικονίζει το άκρο πέλματος μιας μορφής καθώς και το άκρο του ενδύματος της. Μάλλον επρόκειτο για έναν θαλλοφόρο, αυτόν δηλαδή που κρατά κλαδί ελιάς. Το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης το 2006 επέστρεψε αυτό το σπάραγμα στο Μουσείο της Ακρόπολης με μια απλή απόφαση της Συγκλήτου.

Ακόμη, τα δύο κεφάλια ενός Λαπίθη και ενός Κενταύρου μαζί με τα πίσω άκρα του από την μετόπη ν.4 του νότιου τμήματος του Παρθενώνα βρίσκονται στο Εθνικό Μουσείο της Κοπεγχάγης ενώ η μετόπη στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου. Τα δύο κεφάλια και τα θραύσματα απέκτησε ο Δανός αξιωματικός του Μοροζίνι, Moritz Hartmann, το 1687 που συμμετείχε στον βομβαρδισμό του Παρθενώνα. Από το 1688 δωρίσθηκαν στο Εθνικό Μουσείο της Κοπεγχάγης. Η 4^η μετόπη του νότιου τμήματος απεικονίζει την μάχη του Καινέα με έναν Κένταυρο. Ο Καινέας ήταν άτρωτος, σκότωσε πέντε Κενταύρους στην παραπάνω μάχη και εξοντώθηκε μόνο όταν καταπλακώθηκε από πέτρες και μεγάλα κλαδιά ή κορμούς πεύκων, οπότε βυθίστηκε όρθιος μέσα στη γη κάτω από το μεγάλο τους βάρος και δεν ξαναεμφανίστηκε ποτέ πια. Ο Καινέας συμβόλιζε στην αρχαία ελληνική μυθολογία έναν λαό με πολιτισμό, ενώ ο δεύτερος ήταν εκπρόσωπος των πρωτόγονων Κενταύρων. 

Η σύντομη αυτή αναφορά είχε σκοπό να παρουσιάσει μερικά μόνο από τα λαφυραγωγημένα «Μάρμαρα του Παρθενώνα» που βρίσκονται σε άλλα μουσεία της Ευρώπης πλην του Βρετανικού Μουσείου που αντιστοιχεί με περίπου το 2% του συνόλου. Από τα «Μάρμαρα του Παρθενώνα» που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο σε ποσοστό αντιστοιχεί περίπου με το 55% ενώ το 43% βρίσκεται στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης. Αυτή την ώρα που δημοσιεύουμε αυτές τις γραμμές θα βρίσκεται σε εξέλιξη η επίσημη τελετή για τον επαναπατρισμό με δανεισμό για τέσσερα και τέσσερα χρόνια του «θραύσματος Fagan» από το Αρχαιολογικό Μουσείο του Παλέρμο στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης. Και όταν τα φώτα της δημοσιότητας αποσυρθούν τα βίαια ξενιτεμένα «Μάρμαρα του Παρθενώνα» που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο θα θελήσουν και αυτά να επανασυνδεθούν με το μνημείο που ανήκουν. Καλό είναι λοιπόν όλοι να αφουγκραστούμε την φωνή των «Μαρμάρων του Παρθενώνα» που «η Λόντρα κρατάει στα αιθαλωμένα σωθικά της», όπως γράφει ο Νίκος Καζαντζάκης στο «Ταξιδεύοντας στην Αγγλία».

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Μάντης, Αλέξανδρος, Disjecta Membra. Η διαρπαγή και η διασπορά των αρχαίων της Ακρόπολης, Ανθέμιον 4(Δεκ.1997), Αθήνα.

Σπετσιέρη Χωρέμη Άλκηστις, Τα γλυπτά του Παρθενώνα, Έφεσος, Αθήνα 2004.

Jenifer Neils, The Parthenon, Cambridge University Press, 2005.

Φωτογραφία εξωφύλλου από το Μουσείο Μοναχου

*Ο Κωνσταντίνος Χαρ.Τζιαμπάσης είναι αρχαιολόγος