Στην άσπιλη γοητεία ενός απολεσθέντος παραδείσου...

Του ΚΩΣΤΗ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ

Τι σχέση μπορεί να έχει η παραπονιάρικη  μελωδία του μπουζουκιού από τη μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου, και το ουράνιο σύριγμα των λευκών πανιών στον άνεμο από τους χιλιάδες ανεμόμυλους στο χιονισμένο τοπίο του Οροπεδίου στο Λασίθι; Το ερώτημα παρ’ ότι φαντάζει σουρεαλιστικό, ωστόσο βρίσκει την απάντησή του σε μια άγνωστη δημιουργία της 7ης τέχνης, του γερμανικού σινεμά, πριν ακριβώς από μισόν αιώνα.

Ο διάσημος σήμερα Γερμανός σκηνοθέτης, σεναριογράφος και παραγωγός Βέρνερ Χέρτζογκ (Werner Herzog) που θεωρείται από τους λίγους εκπροσώπους του νέου γερμανικού κινηματογράφου, στα 26 του χρόνια το 1968, γύρισε την πρώτη του ασπρόμαυρη ταινία διάρκειας 87 λεπτών με τίτλο «Σημάδια ζωής» (“Lebenszeichen” ή “Sings of life”), που εκτός από το βραβείο στο διεθνές φεστιβάλ κινηματογράφου στο Βερολίνο το 1968, του χάρισε και μια τεράστια εμπορική επιτυχία. Η υπόθεση της ταινίας βασίζεται στο φανταστικό και αινιγματικό σενάριο του ίδιου του σκηνοθέτη, ενώ η μουσική είναι του δικού μας Σταύρου Ξαρχάκου.

Κατά το τέλος του Β’ παγκοσμίου πολέμου, όταν ο Stroszek ένας Γερμανός αλεξιπτωτιστής τραυματίζεται, αποσύρεται μαζί με τη γυναίκα του Nora -μια ελληνίδα νοσοκόμα- και δυο άλλους φίλους του τον Becker και τον Meinhart που αναρρώνουν από τις πληγές τους, στο ελληνικό νησί της Κω.

Υποχρεωμένοι στη μίζερη φρούρηση μιας αποθήκης πυρομαχικών σ’ ένα οχυρό, (κάστρο της Νεραντζιάς στην Κω), δεν υπάρχει τίποτα αξιόλογο να κάνουν. Ο Becker, ένας θαυμαστής της αρχαιότητας και της ιστορίας, μεταφράζει αρχαίες επιγραφές που βρέθηκαν στο φρούριο, ο Meinhart επινοεί παγίδες για κατσαρίδες, ενώ η Nora σύζυγος του Stroszek τον βοηθά να κάνει αυτοσχέδια εκρηκτικά με την πυρίτιδα που φυλάσσουν. Ο καυτός ήλιος και η αφόρητη ζέστη του νησιού κάνουν τον Stroszek να νοιώθει παραισθήσεις. Ώσπου αυτές οι παραισθήσεις μετατρέπονται σε τρέλα και παράνοια, μόλις αντικρίζει μια πεδιάδα με ανεμόμυλους. Που δεν είναι άλλοι από τους ανεμόμυλους στο Οροπέδιο του Λασιθίου, που εκείνη την εποχή ήταν ίσως στη μέγιστη ακμή και δυναμική τους. Στην ταινία δεν γίνεται αναφορά στην περιοχή, ενώ τα μοναδικά πλάνα του χιονισμένου κάμπου με τους ανεμόμυλους να αλέθουν, καλύπτουν περίπου 2 λεπτά, και αποτελούν ένα σπάνιο κινηματογραφικό και ιστορικό τεκμήριο.

Ο πολυσυζητημένος και εκκεντρικός γερμανός σκηνοθέτης είναι ο δημιουργός και της γνωστής μικρού μήκους ταινίας της ίδιας εποχής «η τελευταία λέξη» (Letzte Worte) που αφορά τη Σπιναλόγκα και το γνωστό κρητικό λυράρη Καρεκλά.

Λέγεται, ότι ο Herzog προσάρτησε κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων στην Κω το σενάριο με τους ανεμόμυλους του Οροπεδίου, όταν κάποιος γερμανός βοηθός του κινηματογραφικού συνεργείου του, που βρέθηκε στην Κρήτη κατά το Β’ παγκόσμιο πόλεμο, τον πληροφόρησε για την απαράμιλλη και μοναδική ομορφιά των ανεμόμυλων του κάμπου με τα λευκά πανιά. Εκείνο το χειμώνα του 1967-68 ένα τμήμα του συνεργείου ταξίδεψε από την Κω στην Κρήτη και έγιναν οι λήψεις στο Οροπέδιο, τη Σπιναλόγκα και τον Άγ. Νικόλαο για τις ανάγκες των δύο ταινιών.

Δεν είναι όμως σκοπός του παρόντος σημειώματος τόσο η παρουσίαση της ταινίας του Herzog, όσο η κατάθεση σκέψεων και προβληματισμών για την απώλεια ενός αναντικατάστατου τεχνολογικού θαύματος μιας μικρής ανθρώπινης κοινότητας, σ’ έναν ιστορικό τόπο, που έχει παραμείνει ανεξίτηλο στη μνήμη όσων το πρόφτασαν και που σηματοδοτούσε πρωτίστως όχι μόνο μια ισορροπημένη τεχνική παρέμβαση του ανθρώπου στη γαία, αλλά και μια παράλληλη μεγάλης κλίμακας ευπρόσδεκτη εικαστική παρέμβαση στο τοπίο.

Η πρόσφατη ξαφνική ανακάλυψη αυτής της άγνωστης ταινίας του Herzog, μου ανέσυρε άθικτες και αυτούσιες τις παιδικές μνήμες από τις επισκέψεις στη γενέθλια γη του πατέρα των θεών: Χιλιάδες λευκά πανιά σ’ ένα τεράστιο εργοτάξιο του Αιόλου να ευφραίνουν ατελεύτητα την όραση και την ακοή. Εκεί που τέλειωνε η ανθρώπινη έμπνευση στη μουσική, άρχιζαν τα θεόπνευστα ακούσματα της φύσης. Ο ήχος των χιλιάδων ανεμόμυλων του κάμπου, δεν ήταν ήχος. Ήταν μια μελωδία της φύσης σ’ έναν εύοσμο γάμο με τα ανθρώπινα έργα. Κάτι από το σύριγμα του νερού, του πανιού και του μετάλλου στον άνεμο. Ήταν μια ηδύκοη συγχορδία που έφτανε ακέραιη από τον κόσμο του Ησίοδου, όπως τα κουδούνια των προβάτων, το πάφλασμα των κυμάτων, το κελάρυσμα του νερού στο ρυάκι, και το θρόισμα των δέντρων. Αυτοί οι θεσπέσιοι φυσικοί ήχοι συνόδευαν τα αυτιά, την ώρα που ο αμφιβληστροειδής χαιρόταν τη μαγγανεία ενός παραδείσιου τοπίου. Αργότερα όταν η δασκάλα μας μίλαγε για τον κήπο της Εδέμ, αυθόρμητα, χωρίς να ξέρω το λόγο, σκεφτόμουν το Οροπέδιο και τους ανεμόμυλούς του.

Τούτα τα απαράμιλλα έργα των ανθρώπων των προηγούμενων γενεών δεν μπορούν να ξανα-υπάρξουν. Γιατί ο κόσμος και οι κανόνες άλλαξαν. Όσο κι αν οι προθέσεις κάποιων λίγων, παραμένουν μπιστικές ή έστω προσποιητές για επιστροφή στην παράδοση και την ιστορία. Ήταν τα τιτάνια ανδραγαθήματα των ανθρώπινων κοινοτήτων που γίνανε ακούσιοι δημιουργοί θαυμάτων της τεχνικής σε μια αμφίδρομη σχέση στοργής με τη γαία και τη φύση, και όχι σε μια εξουσιαστική ληστρική εκμετάλλευση του ανθρώπου στο περιβάλλον όπως γίνεται σε όλες τις πτυχές της ζωής και της Οικονομίας. Οι ανεμόμυλοι του Οροπεδίου ήταν η αυτούσια εφαρμογή, αυτών που εμείς με περίσσιο κυνισμό και υποκρισία αποκαλούμε σήμερα «βιωσιμότητα» και «αειφορία», χωρίς να το εννοούμε και πράττοντας ακριβώς τα …αντίθετα. Άνθρωποι με επιτεύγματα που ερχόταν λες από το μακρινό κόσμο των μύθων και των θεοτήτων του μινωικού κόσμου. Άνθρωποι και συνήθειες που εξακολουθούσαν να βλέπουν τη μαστοφόρα φύση και γη, ιερές και απαραβίαστες.

 Στον «απολεσθέντα Παράδεισο» (Paradise Lost, 1667), το έμμετρο έπος του Άγγλου ποιητή Τζων Μίλτον, εκφράζεται η απελπισία του ποιητή για την πτώση του ανθρώπου από τον παράδεισο και την εξορία του από τον κήπο της Εδέμ. Η χαμένη εικόνα του κάμπου στο Λασίθι, σηματοδοτεί άμεσα και ακέραια την εκχυδαϊσμένη εξορία και απομάκρυνση του σημερινού Ανθρώπου από τις αρχές των λελογισμένων παρεμβάσεων στη Φύση, που με κίνητρο μόνο το κέρδος πετυχαίνει μια ληστρική εκμετάλλευση του φυσικού και περιβαλλοντικού αποθέματος του πλανήτη. Με φαραωνικού τύπου παρεμβάσεις και χαρακτήρα (το βλέπουμε κατά συρροή και κατ’ εξακολούθηση τα τελευταία χρόνια και στην Κρήτη…), με δεσπόζον κριτήριο όχι τη διατήρηση της περιβαλλοντικής ισορροπίας και του φυσικού αποταμιεύματος, αλλά την οικονομική μεγέθυνση. Γι’ αυτό και ο τίτλος του παρόντος σημειώματος δεν μπήκε τυχαία: Ναι, το χαμένο θαύμα του Ανθρώπου στο Οροπέδιο του Λασιθίου, είναι ένας «απολεσθείς παράδεισος», είναι η έξωση, η πτώση του πολιτισμού μας και των αναπτυξιακών προτύπων του από τη λογική. Στην κυριολεξία και στη μεταφορά…