Όταν οι Γλωσσολόγοι λαογραφούν, οι Βιβλιοθήκες καταγράφουν

Του Θανάση Γιαπιτζάκη

Η βράβευση δύο γνωστών για την δράση τους Συλλόγων το 2023 από την Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Νομού Λασιθίου έγινε η αφορμή τώρα, μέσα στο 2024, για να σμίξουν και να διοργανώσουν, από κοινού με την Εταιρεία, μια εκδήλωση για τους Λασιθιώτες της Αθήνας με πολιτιστική αλλά και με επιστημονική χροιά. Έχοντας θέμα «Γλώσσα-Λαογραφία-Πολιτισμός της Κρήτης», ο Σύλλογος Φουρνιωτών και Φίλων της Φουρνής Κρήτης (με έδρα την Αθήνα) και η Βιβλιοθήκη «Μανώλης Φουντουλάκης» (με έδρα την Ελούντα) προσκάλεσαν σε διάλεξη τον ακαδημαϊκό και ομότιμο καθηγητή Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Χριστόφορο Χαραλαμπάκη. Η ιδέα της εκδήλωσης και η διεκπεραίωση της πραγματοποίησής της σε πανεπιστημιακό χώρο ανήκε στον Φουρνιώτη καθηγητή Φαρμακευτικής Νανο - Τεχνολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνο Δεμέτζο.  

      Από την Ανατολή της Ιεράπετρας ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, ήτανε μέχρι πριν δυό χρόνια κορυφαίος γλωσσολόγος με το εντυπωσιακό, τόσο σε ποσότητα όσο και σε ποιότητα, έργο του σε διάφορους κλάδους της δύσκολης πρωτοπόρας επιστήμης του. Όμως, μετά το 2022, φώτισε όχι μόνο τους λεξικούς ατραπούς του αλλά και τα μέρη μας. Σαν αποκορύφωμα στις συναισθηματικές προσωπικές πρωτιές του, έγινε ο πρώτος Λασιθιώτης Ακαδημαϊκός στις 20 Οκτωβρίου 2022 με την εκλογή του από την Ακαδημία Αθηνών, καταλαμβάνοντας την έδρα Γλωσσολογίας που παρέμενε κενή από το 1941, από τότε που απεβίωσε ο προκάτοχός του και πατέρας της Ελληνικής Γλωσσολογίας Γεώργιος Χατζιδάκις. 

      Η έμμεση αυτή αναγνώριση και επιβράβευση, όπως είναι φυσικό, εξακολουθεί να προκαλεί ενθουσιασμό στους συντοπίτες του της Ανατολικής Κρήτης - που, μετά τους Ιεραπετρίτες της Αθήνας, τον τίμησαν το βράδυ της περασμένης Δευτέρας στο Κτίριο Κωστή Παλαμά αυτοί οι τρεις ακόμα, δικοί μας φορείς, η  Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Νομού Λασιθίου, ο Σύλλογος Φουρνιωτών και Φίλων της Φουρνής Κρήτης (με έδρα την Αθήνα) και η Βιβλιοθήκη «Μανώλης Φουντουλάκης».

      Η εκδήλωση έγινε στο κτίριο που βρίσκεται στην οδό Ακαδημίας, δίπλα στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων και πίσω από το Πανεπιστήμιο. Αν και παλαιότερα στο υπόγειό του ήταν το Νεκροτομείο Αθηνών, σήμερα έχει αξιοποιηθεί σαν χώρος συνάντησης και εκδηλώσεων των ομότιμων κυρίως (συνταξιούχων) καθηγητών του Πανεπιστημίου και έχει την ονομασία «Κτίριο Κωστή Παλαμά». Πρέπει εδώ να θυμίσουμε ότι ο μεγάλος μας ποιητής είχε τα προς το ζην αλλά και τα προς δημιουργείν με τη θέση του γενικού γραμματέα του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης αργότερα στην ομιλία του θα αναφέρει μια νέα λέξη «αυτοεκπλήρωση», που προσδιορίζει το αν κάνεις επάγγελμά σου αυτό που σου αρέσει, γεγονός που συνέβη στον συντοπίτη καθηγητή, όχι όμως και στον ποιητή Κωστή Παλαμά. 

      Το βαρύ μεγάλο γραφείο του, όπου ετοίμαζε τα έγγραφα «προς υπογραφήν» για τον Πρύτανη του Πανεπιστημίου, είναι το κύριο έκθεμα του κτιρίου. Χρησιμοποιώντας όμως τα λόγια του Παλαμά «Η μεγαλοσύνη των εθνών δεν μετριέται με το στρέμμα, | με της καρδιάς το πύρωμα μετριέται και με το αίμα», συγκρίνω το μεγάλο γραφείο της δουλειάς του με το μικρότερο γραφείο στο σπίτι του όπου πάνω του δημιουργούσε τα διάσημα έργα του και κρίνω ασήμαντο το μεγάλο και σημαντικότερο το μικρό. Σκέφτομαι την αγωνία του μήπως βρουν στα επίσημα χαρτιά ξεχασμένα χαρτιά με στίχους του και τον απολύσουν, όχι γιατί είχαν μπερδευτεί ανάμεσά τους αλλά γιατί τα έγγραφα ήταν γραμμένα στην καθαρεύουσα - ενώ οι στίχοι του στη δημοτική. Γλωσσοπλάστης ο Παλαμάς, έριξε το βάρος της επινόησής του και το κύρος του στην προώθηση της Δημοτικής Γλώσσας, κάτι που του το αναγνώρισαν τα λόγια του Άγγελου Σικελιανού στην κηδεία του: «Σ’ αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα. Ποιόν κλείνει μέσα του, τί κι αν το πει η δικιά μου γλώσσα; Μα εσύ, Λαέ, που τη φτωχή σου τη λαλιά (τη Δημοτική) ήρωας την πήρε και την ύψωσε ως τ’ αστέρια…» 

      Εδώ πήρε τη σκυτάλη στην προχθεσινή ομιλία του ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης σαν γλωσσολόγος και τόνισε ότι η γλώσσα του Λαού δεν είναι φτωχή, αλλά πλούσια. Αναφέροντας τον Βιτσέντζο Κορνάρο «με γνώση και με τρόπο κάνει να κλαιν και να γελούν τα μάτια των ανθρώπω» έδωσε στο ακροατήριό του να καταλάβει ότι οι ποιητές λαογραφούν και παράλληλα με τις αναφορές τους σώζουν και τις λέξεις του λαού. Τόνισε ότι και ο παππούς του Σολωμού ήταν Κρητικός από τη Σητεία και η ντοπιολαλιά της Ανατολικής Κρήτης μπόλιασε το πνεύμα του όταν έψαχνε για ελληνικές λέξεις. 

      Ο Χριστόφορος επεσήμανε ότι η γλώσσα είναι η ταυτότητά μας -  και ανέφερε, σαν γλωσσολόγος που λαογραφούσε εκείνη τη στιγμή στην ομιλία του, πως η κρητική διάλεκτος θα γινόταν μια κύρια ολοκληρωμένη γλώσσα, εάν δεν μεσολαβούσε η Τουρκοκρατία - που μπόλιασε το νησί με πολλές τούρκικες λέξεις που τις θεωρούμε σήμερα κρητικές.  

      Ο καθηγητής που έχει πιά την οροφή της Ακαδημίας πάνω από το κεφάλι του όπως έχουμε εμείς το ταβάνι του σπιτιού μας, αλλά που η σεμνότητά του το βλέπει μόνο σαν καταξίωση, μίλησε μέσα σε τρία τέταρτα της ώρας. Παραθέτουμε εδώ ένα μικρό δείγμα του τρόπου που έκανε από στήθους και όρθιος την ομιλία του: «Όταν ο διαλεκτόφωνος υποφέρει πολλές φορές, γιατί θεωρείται χωριάτης μέσα σε εισαγωγικά. Κι ο καημένος ο Κρητικός πολλές φορές, ο Πόντιος και ο Κύπριος, αυτοί είναι οι διαλεκτόφωνοι των μεγάλων παραλλαγών της γλώσσας, υποφέρουνε από το γεγονός ότι οι λεγόμενοι Αθηναίοι, και άλλοι επίσης, δεν καταλαβαίνουν ότι η ποικιλία στη γλώσσα είναι ζωντάνια, είναι κέρδος για όλους …»

      Ο άνθρωπος στη ζωή του, είπε, πρέπει να βάζει στόχους πολύ ψηλά. Στο χρηστικό λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών έχουμε βάλει τη λέξη «αυτοεκπλήρωση», που δεν υπάρχει σε κανένα Λεξικό, η οποία σημαίνει τη χαρά, την ευτυχία που νιώθει ο άνθρωπος να ασχολείται με αυτό που τον γεμίζει, χωρίς να περιμένει τίποτα από κανέναν. Η γλώσσα είναι η ταυτότητά μας, είναι η ζωή μας. Και σας εκμυστηρεύομαι ότι όταν, πολλές φορές και στα μέσα μαζικής επικοινωνίας, σε δημόσιες εκδηλώσεις, μιλάω εντελώς αυθόρμητα, κάποιοι σχολιάζουν μπροστά μου: «Καλά, Καθηγητής Γλωσσολογίας και μιλάει Κρητικά;» Δηλαδή ως επίπληξη. Και λέω «Δεν καταλάβατε ότι επειδή είμαι γλωσσολόγος υπερασπίζομαι όχι μόνο τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά και τα γλωσσικά δικαιώματα». Έχουμε γλωσσικά δικαιώματα. Είμαστε οι διαλεκτότεροι στην Ελλάδα, των μεγάλων παραλλαγών της γλώσσας μας. Ο σύγχρονος πατριώτης μας θα πρέπει να νιώθει πρώτα Κρητικός, μετά Έλληνας, μετά Ευρωπαίος και τέλος Κοσμοπολίτης. Ανέφερε πολλά παραδείγματα λέξεων από την Αρχαιότητα που έχουν αλλοιωθεί ελάχιστα ή και καθόλου μέχρι σήμερα, κυρίως από την κρητική ντοπιολαλιά. Οι βοσκοί στην Κρήτη λένε «μα τον Ζήνα» και χωρίς να το ξέρουν εννοούνε «μα τον Δία». Ο Χριστόφορος μίλησε για ετυμολογίες και για τον διαφορετικό τρόπο που προφέρανε οι αρχαίοι τα γράμματα. Έφερε χαρακτηριστικό παράδειγμα το ήτα που προφερόταν σαν έψιλον με αποτέλεσμα το αρχαίο «βή» να το διαβάζανε «μπε», το μπέε των προβάτων. 

     Τώρα κάτι που μου έμεινε από την ομιλία του Χαραλαμπάκη: Δεν βρέθηκε φοιτητής του - να αναλάβει διδακτορικό για την Κρητική Λαογραφία. Αυτό το θεωρεί και δική του αποτυχία... Αντιθέτως, εργασία του με θέμα τη λαογραφία του χωριού του, της Ανατολής, διακρίθηκε όταν ήταν φοιτητής. Στο τέλος είπε για τον Βλατάκη από το Ρέθυμνο που με πρωτοβουλία του καθιερώθηκε η διδασκαλία της κρητικής διαλέκτου στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.

    Οι τρεις διοργανωτές δια χειρός Μαρίνας, ανιψιάς του Μανώλη Φουντουλάκη, που είναι υπεύθυνη της «Βιβλιοθήκης» του, επέδωσαν στον λαμπρό συμπατριώτη τους αναμνηστική σύνθεση που περιλάμβανε, εκτός των  άλλων, και ένα ακόνι από την Ελούντα. Στον πολύ κόσμο που παρευρέθηκε διακρίναμε τους καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών Νάσο   Βαγενά, Ιωάννη Πολέμη, Μιχάλη Κασσωτάκη, Γιάννη Παπαδάτο (ο καθηγητής της Προϊστορικής Αρχαιολογίας που θα κάνει ανασκαφές στα μέρη της Καλαμαύκας), τους εκπροσώπους των Κρητικών Σωματείων, της Παγκρητίου Ενώσεως, του Κρητικού Τύπου, και τους προέδρους των Ιεραπετριτών Αττικής Γιάννη Περράκη και των Ιμβρίων Ελλάδας Πάρι Ασανάκη. Κι ανάμεσα σε όλους αυτούς έλαμψε η  παρουσία του γνωστού πλέον ανθρωπιστή οδοντιάτρου των λεπρών Ζουλιέν Γκριβέλ - που μόλις είχε έρθει στην Ελλάδα, στη δεύτερη πατρίδα του, από την Ελβετία. Επίσης στους ακροατές ήταν ο πρόεδρος της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας Κωνσταντίνος Μερδενησιάνος, ο μαντιναδολόγος εκπαιδευτικός Μιχάλης Πιτυκάκης και ο πρώην πρόεδρος του Συλλόγου των Κρητικών Στιχουργών Γεώργιος Λέκκας. Τον αναφέρουμε, γιατί τα χείλη του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη στην ομιλία του πρόφεραν τους ακόλουθους στίχους ενός απ’ αυτούς, του Αριστείδη Χαιρέτη Γιαλάφτη: «Ήθελα και να κάτεχα, | τα χρόνια που περνούνε | αν αποθαίνουνε κι αυτά | ή πάνε αλλού και ζούνε».

      Η βραδυά, που είχε τον συντονισμό του πρωτοστάτη της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Νομού Λασιθίου Γιάννη Σταμέλου και επόπτη του περιοδικού «Αμάλθεια», ξεκίνησε από τον αντιπρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών Ευστάθιο Ευσταθόπουλο, με τον χαιρετισμό του να περιέχει την επιδοκιμασία του που οι πανεπιστημιακοί χώροι χρησιμοποιούνται για τέτοιου είδους εκδηλώσεις.

Γιάννης Σταμέλος, Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, Κωστής Δεμέτζος

 Παρέμβαση, εκτός προγραμματισμού, έκανε η καθηγήτρια του Ιταλικού Πανεπιστημίου του Σαλέντο με καταγωγή από το Οροπέδιο Λασιθίου Χρύσα Δαμιανάκη-Romano, που εγκωμίασε τον Χριστόφορο Χαραλαμπάκη βάζοντας εισαγωγικό τίτλο στα λόγια της «Γλώσσης και Κρητικού Ήθους Χάριν» και τονίζοντας τα εξής: 

      «Δεν έχει ίσως γίνει πλήρως αντιληπτό ότι η κρητική διάλεκτος, η ντοπιολαλιά της πατρίδας, είναι εκείνη που προετοίμασε τον Χριστόφορο Χαραλαμπάκη για την μακροχρόνια άσκησή του στη μελέτη της γλώσσας. Αυτή που έκανε τον παιδικό νου και τη καρδιά του να εισχωρήσουν για πρώτη φορά στη ψυχή των πραγμάτων! Η κρητική διάλεκτος στάθηκε πράγματι το πέταυρο (η λεπτή ελαστική σανίδα που πάνω της στην οποία κάνουν τις ασκήσεις τους οι ακροβάτες) από όπου ο νεαρός Κρητικός τινάχθηκε για να ζήσει την αισθαντικότητα της ελληνικής γλώσσας, και να βυθιστεί κατόπιν, στα χρόνια της ωριμότητας, στη μελέτη της. Στην κρητική διάλεκτο, μάλιστα στη διάλεκτο της Ανατολικής Κρήτης, η ονοματοθεσία όλων των αισθητών είναι δημιουργημένη από φλέβα που ξεχειλίζει από ποίηση. Η αισθαντικότητα του λαού είναι τόσο μεγάλη όσο το εύρος των αισθητών. Πολλοί φιλόλογοι και λεξικογράφοι γνώρισαν τον αμύθητο πλούτο της κρητικής διαλέκτου, όμως δε γνώρισαν την ψυχή της όπως την γνώρισε ο τιμώμενος σήμερα γλωσσολόγος. Όσοι γλωσσολόγοι δεν βίωσαν και δεν λάτρεψαν τη Δημοτική Γλώσσα, πρόδωσαν την αποστολή τους και στερήθηκαν τη χάρη όχι μόνο να γνωρίσουν την ψυχή της, δηλαδή τη βιωματική της υπόσταση, αλλά και να την διδάξουν. «Διδασκαλία της γλώσσας σημαίνει πρωτίστως διδασκαλία της φυσικής γλώσσας, και όχι της μεταγλώσσας, της επιστημονικής ορολογίας» είχε τονίσει ο Χριστόφορος σε μια συνέντευξή του της 24ης Μαρτίου 2022 (που αναρτήθηκε στον ιστότοπο της Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας).

      Ο Χαραλαμπάκης λάτρεψε την ψυχή της γλώσσας, γιατί λάτρεψε τον φυσικό κόσμο του τόπου του και μαζί τους ανθρώπους του, τους φιλόπονους ξωμάχους της Ανατολής, τους ταπεινούς μοναχούς της Μονής Παναγίας Εξακουστής στις Μάλες, τους απονήρευτους ψαράδες της Κάτω Μεράς της Ιεράπετρας, όπου γυμνασιόπαιδο αγαπούσε να πηγαίνει και να στέκεται ώρες, μιλώντας μαζί τους. Τί τον τραβούσε σε αυτούς τους απαίδευτους ανθρώπους αν όχι το ήθος τους, που καθρεπτιζόταν καθαρά στη γλώσσα τους; Γι’ αυτούς η γλώσσα ήταν ξάστερη, καθώς η προσευχή. Τούτη η καθαρότητα, η φιλαλήθεια, ο σεβασμός στη λαϊκή λαλιά, με δυό λόγια η αγάπη για την ψυχή των πραγμάτων, έθρεψε τον νεαρό εραστή της γλώσσας στα χρόνια της εφηβείας του στη Κρήτη, και σφράγισε αργότερα τις θαυμάσιες γλωσσικές μελέτες και τα λογοτεχνικά του δοκίμια.

      Αλλά η βίωση της κρητικής διαλέκτου με τον ποιητικό οίστρο της, την ακρίβεια και την οικονομία της έκφρασης, υπήρξε η πηγή και μιας άλλης αρετής της τέχνης του Χαραλαμπάκη: Της ικανότητάς του να περνάει από το επιστημονικό και επικοινωνιακό επίπεδο της γλώσσας, στο λογοτεχνικό επίπεδο της ζωντανής εικονοπλαστικής γλώσσας, της γλώσσας της ποίησης και του πεζού λόγου, που σφύζει από διεγερτικούς συνειρμούς! Ας θυμηθούμε εδώ την θαυμάσια μελέτη του για το ποιητικό έργο του Οδυσσέα Ελύτη. Ευχόμαστε να είναι πάντα οι μελέτες του και το μνημειώδες λεξικογραφικό έργο του, οδηγοί σε κάθε γλωσσολόγο που συναισθάνεται τον κοινό άνθρωπο καθώς και τον οραματιστή, κάθε ξάγρυπνο τεχνίτη του έλληνα λόγου, που ποθεί να ανακαλύψει όχι μόνο τον πλούτο του λόγου και την πολυσημία του, αλλά και την ιερότητά του». 

      Η πρόεδρος του πενηντάχρονου σε ζωή Συλλόγου Φουρνιωτών και Φίλων της Φουρνής Ρένα Κανιτάκη-Γιαννοπούλου έβγαλε είδηση, λέγοντας ότι ο Χριστόφορος «παιδί μιας δεκαμελούς οικογένειας, είχε την τύχη να σπουδάσει γιατί τον στήριξαν, εκτός από τους γονείς του, τα μεγαλύτερα αδέλφια του. Μέχρι την ηλικία των ένδεκα χρονών περπατούσε ξυπόλυτος στο χωριό του και κανείς δεν θα του έδινε την παραμικρή πιθανότητα να γίνει Ακαδημαϊκός.