Μεσόγειος του φόβου και των πικρών καιρών

Του ΚΩΣΤΗ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ

Και να μη θες, εν μέσω της δραματικής επικαιρότητας των ημερών, ο νους σου πηγαίνει σε στίχους ή πεζά έργα για τη Μεσόγειο. Όπως στην ερμηνεία του Ζωρζ Μουστακί που ενέπνευσε τον παρόντα τίτλο, αλλά και στα «Σημειωματάρια» του Αλμπέρ Καμί. Καθώς εκεί, στην «Εξορία της Ελένης»,  ο Γαλλοαλγερινός νομπελίστας μιλά με την απαράμιλλη  δεξιοτεχνία του στοχαστή, που διακρίνει ένα ποιητή για το καλοκαίρι και το μεσογειακό φως. Εκεί, που όλα διαλύονται κάτω από το αδυσώπητο φως και τη λυσσώδη αλμύρα της προαιώνιας θάλασσας. Γράφει προφητικά (από το 1954) ο Καμί, και πέφτεις τυχαία πάνω του, ανοίγοντας το βιβλίο: «Η Μεσόγειος έχει τη δική της ηλιοφωτισμένη τραγωδία η οποία δεν έχει σχέση με εκείνη της ομίχλης. Κάποια απογεύματα, πλάι στη θάλασσα ή στα ριζά του βουνού, καθώς πέφτει η νύχτα, η τραγωδία, μέσα σε αυτήν τη χρυσαφένια λύπη, φτάνει στο αποκορύφωμά της».

Είναι από τις λίγες φορές που τα πνευματικά δημιουργήματα αποδεικνύονται προφητικά για την ειρήνη και τη γεωπολιτική.

Στις 18 τούτου του Αυγούστου, στο Πανεπιστήμιο της Χάιφα στο Ισραήλ, έγινε ένα πολύ σημαντικό συμπόσιο από το Κέντρο Έρευνας για τη Θαλάσσια Πολιτική και Στρατηγική της χώρας. Στη συνάντηση αυτή που πήραν μέρος εν ενεργεία και πρώην διπλωμάτες, στρατιωτικοί, αξιωματούχοι, αναλυτές και μελετητές από οκτώ χώρες (Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο, Τουρκία, Ελλάδα, Ρωσία, Κύπρο, Ηνωμένες Πολιτείες και Ισραήλ), εξετάστηκαν οι παράμετροι που οδήγησαν τις εμπλεκόμενες χώρες στις αντιπαραθέσεις στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Επίσης οι αναδυόμενες συγκρούσεις στις στρατηγικές φιλοδοξίες καθώς και ο ανταγωνισμός για τους ενεργειακούς πόρους που έχουν μετατρέψει την περιοχή σ’ ένα θέατρο πιθανών συγκρούσεων στη βάση αντιπαραθέσεων μέσα από διαιρέσεις που εμφανίστηκαν σε παραδοσιακούς συμμάχους.

Δεδομένης της στρατηγικής θέσης της, η Ανατολική Μεσόγειος υπήρξε ανέκαθεν μια θάλασσα σύγκρουσης.  Μια θάλασσα που κράτησε στην αγκαλιά της τα περισσότερα καράβια της Ιστορίας και έδωσε ζωή στις περισσότερες ταξιδιωτικές περιπέτειες από την εποχή της αρχαιότητας μέχρι σήμερα. Από τις Ελληνικές τριήρεις, τις Ρωμαϊκές διήρεις, τα πλοία των Καρχηδονίων και των Βυζαντινών, τις Ισπανικές καραβέλες και τις Βενετσιάνικες κορβέτες, μέχρι τα σημερινά πυρηνικά υποβρύχια, η Μεσόγειος θάλασσα δεν σταμάτησε ποτέ να είναι ίσως ο σημαντικότερος δρόμος επικοινωνίας των λαών και των πολιτισμών τους. Αργότερα στάθηκε το πεδίο των πρώτων υπερπόντιων  πολέμων της Αμερικής στους Βερβερικούς πολέμους, καθώς ο πρόεδρος Τόμας Τζέφερσον αρνήθηκε να πληρώνει λύτρα στους σουλτάνους της βόρειας Αφρικής για τα κατασχεθέντα αμερικανικά πλοία.  Πιο μετά, υπήρξε ένα σημαντικό πεδίο συγκρούσεων στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και μετέπειτα στον αυξανόμενο ανταγωνισμό μεταξύ των αμερικανικών και των σοβιετικών ναυτικών δυνάμεων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.

Η εισβολή της Τουρκίας το 1974 στην Κύπρο και η επακόλουθη εκ των πραγμάτων διχοτόμηση του νησιού, πρόσθεσαν μιαν άλλη πολυπλοκότητα.  Από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η περιοχή παρέμεινε ως επί το πλείστον εν ειρήνη, εκτός από τοπικές περιφερειακές συγκρούσεις.  Αυτό το σκηνικό τώρα αλλάζει. Αυτό που κάνει την Ανατολική Μεσόγειο τόσο εύφλεκτη σήμερα είναι η διαπλοκή πολλών σύνθετων και ασταθών παραγόντων. Αναδυόμενες ιστορικές φιλοδοξίες, αντικρουόμενοι ισχυρισμοί κυριαρχίας, ανταγωνισμός για τον έλεγχο των πρόσφατα ανακαλυφθέντων αποθεμάτων φυσικού αερίου, πολιτική ενεργειακών αγωγών, επιμέρους εθνικές πολιτικές, πόλεμοι και πολιτικό χάος στα παράκτια κράτη, μερική αποστασιοποίηση των ΗΠΑ, επέκταση της ρωσικής παρουσίας στη Συρία, διατάραξη σχέσεων μεταξύ παραδοσιακών συμμάχων του ΝΑΤΟ και συνεχώς αυξανόμενες μεταναστευτικές ροές. 

Το συμπόσιο υπογράμμισε την αλλαγή στο status quo της περιοχής που προκλήθηκε από την ανάπτυξη της θαλάσσιας πολιτικής «Γαλάζια πατρίδα» της Τουρκίας το 2006, (Mavi Vatan στα τουρκικά), που υποστηρίζει ότι τα υφιστάμενα θαλάσσια σύνορα στην Ανατολική Μεσόγειο είναι άδικα και παράνομα.  Αυτή η πολιτική αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης προσπάθειας της Τουρκίας να επαναβεβαιώσει την ηγεσία της, πάνω στα ιστορικά αποτυπώματα της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι γεωπολιτικές φιλοδοξίες της Τουρκίας εκδηλώνονται στο σύμφωνο Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) του 2019 που υπέγραψε με την κυβέρνηση Εθνικής Συμφιλίωσης της Λιβύης του Φαγιέζ Αλ Σάρατζ που θεωρείται νόμιμη από τον ΟΗΕ (GNA).  Ενώ η συμφωνία Τουρκίας-Λιβύης δημιουργεί φαινομενικά μια ΑΟΖ από τις βορειοανατολικές ακτές της Λιβύης έως τις νότιες ακτές της Τουρκίας, διασχίζει τη θάλασσα εφαπτομενικά της Κρήτης, ένα ελληνικό νησί με πληθυσμό άνω των 600.000, καθώς και άλλα ελληνικά νησιά.

Σύμφωνα με τη τουρκολιβυκό μνημόνιο, η Τουρκία θεωρεί ότι επεκτείνει νόμιμα την υφαλοκρηπίδα της, αγνοώντας τα ελληνικά νησιά, πολλά από τα οποία βρίσκονται απέναντι από τις ακτές της Τουρκίας.  Επιπλέον από την πλευρά της, η Τουρκία έχει περίπου 1.700 χιλιόμετρα ακτογραμμή στη Μεσόγειο, που είναι περίπου 2,5 φορές μεγαλύτερη από της Κύπρου, αλλά η ΑΟΖ της Κύπρου είναι επτά φορές μεγαλύτερη από εκείνη της Τουρκίας.

Η Τουρκία με πληθυσμό άνω των 80 εκατομμυρίων, έχει σήμερα μεγάλες ενεργειακές απαιτήσεις.  Σύμφωνα με τους Financial Times, οι εισαγωγές στον ενεργειακό τομέα της, ανήλθαν σε 41 δισεκατομμύρια δολάρια το 2019. Επιπλέον, η χώρα προσπαθεί να γίνει διαμετακομιστικός περιφερειακός ενεργειακός κόμβος.

Ωστόσο, ένα από τα βασικά συμπεράσματα του συμποσίου ήταν ότι η παρουσία φυσικού αερίου δεν πρέπει να θεωρείται ο κύριος μοχλός των περιφερειακών φιλοδοξιών της Τουρκίας.  Οι τιμές του φυσικού αερίου παρέμειναν σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα για τα τελευταία χρόνια, και κάτω από το οριακό σημείο που απαιτείται για τις περισσότερες μεγάλες καταξιωμένες εταιρείες πετρελαίου να συμμετάσχουν σε οποιαδήποτε μεγάλα έργα εξόρυξης γεωτρήσεων.

Ενώ η αρχική εξωτερική πολιτική του τούρκου προέδρου Ερντογάν διεμήνυε «μηδενικά προβλήματα με τους γείτονές του», οι συμμετέχοντες στο συμπόσιο σημείωσαν τις πιο πρόσφατες επεκτατικές τάσεις του, κυρίως στη Συρία και τη Λιβύη.  Οι αραβικές χώρες δεν επιθυμούν να δουν την Τουρκία να επανασυστήνει η πρώην κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην περιοχή.

Η Αίγυπτος, η οποία έχει τις δικές της περιφερειακές φιλοδοξίες, ανησυχεί για τον ρόλο της Τουρκίας στη Λιβύη, καθώς και για τη στενή σχέση μεταξύ της Μουσουλμανικής Αδελφότητας και του πολιτικού κόμματος του Ερντογάν.

Οι προκλητικές συμπεριφορές στην εξωτερική πολιτική της Τουρκίας γίνονται παρά την έντονα προβληματική οικονομία της - η τουρκική λίρα έφτασε πρόσφατα στο πιο χαμηλό επίπεδο όλων των εποχών - και ένα βαθιά διχασμένο εσωτερικό πολιτικό περιβάλλον.  Στην πραγματικότητα, ορισμένοι συμμετέχοντες συμφώνησαν ότι η διεθνή συμπεριφορά της Τουρκίας αντικατοπτρίζει τις εσωτερικές αδυναμίες της.  Ωστόσο, οι επεκτατικές τάσεις της Τουρκίας φαίνεται να αντικατοπτρίζουν μια πραγματική εθνική πολιτική, υποστηριζόμενη από πολλούς άλλους συμμάχους της, και δεν είναι απλά προσωπικές προσδοκίες του Ερντογάν.

 Αρκετά μέλη του συμποσίου σχολίασαν ότι οι συμπεριφορές της Τουρκίας (όπως και της Ρωσίας) συμπίπτουν με ένα κενό που δημιουργείται από τη σχετική απουσία των ΗΠΑ στην περιοχή, λόγω της απόσυρσης και της μετατόπισης των συμφερόντων της σε άλλα γεωγραφικά στίγματα.  Οι Ηνωμένες Πολιτείες άρχισαν να αδιαφορούν σχετικά για την Ανατολική Μεσόγειο, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, αλλά κέρδισαν επιπρόσθετα, καθώς η Αμερική άρχισε να ενδιαφέρεται περισσότερο προς την Ασία.

Εκτός από την Τουρκία, τόσο το Ιράν όσο και η Ρωσία κερδίζουν από τη μειωμένη παρουσία των ΗΠΑ στην Ανατολική Μεσόγειο.  Και οι τρεις ήταν κάποτε μεγάλες χερσαίες αυτοκρατορίες που τώρα επαναβεβαιώνουν τις ιστορικές τους φιλοδοξίες.

Οι Ρώσοι συνεχίζουν να χτίζουν τη ναυτική τους παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο (και στο σύνολο της Μεσογείου), αλλά η συμμετοχή της Ρωσίας φαίνεται να είναι μάλλον ευκαιριακή.  Εξωτερικά, η Ρωσία ενδιαφέρεται περισσότερο για τις εξελίξεις στην Ουκρανία και, πιο πρόσφατα, στη Λευκορωσία, και δεν θέλει να διακινδυνεύσει μια μεγάλη αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ.

Στο συμπόσιο εκφράστηκαν απόψεις, όπως ότι ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν θα μπορούσε να προσφέρει παραχωρήσεις σε σχέση με τη Λιβύη, προκειμένου να εξασφαλίσει υποχωρήσεις της ΕΕ για ουδετερότητα της τελευταίας, στις περιπέτειες που τεκταίνονται στην Ανατολική Ευρώπη. 

Όσον αφορά τον μακροπρόθεσμο στρατηγικό στόχο του Ιράν να επεκτείνει την επιρροή του στη Μεσόγειο μέσω της Βαγδάτης, της Δαμασκού και της Βηρυτού, αυτές οι φιλοδοξίες του, επιτυγχάνονται μόνο με προσδοκώμενες συμμαχίες.

Πέρα από τις εντάσεις που δημιουργούνται από έναν άλλο πιθανό πόλεμο μεταξύ των χωρών μελών του ΝΑΤΟ, Ελλάδας και Τουρκίας, ορισμένες ενδιαφέρουσες δυναμικές παρατηρούνται από τις φυγόκεντρες θέσεις εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης:  Από όλες τις χώρες της, η Γαλλία είναι ίσως η μοναδική που κρατά τη συνεπή και ανένδοτη στάση απέναντι στην αντιμετώπιση των προκλητικών φιλοδοξιών της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο.  Ενώ οι Γάλλοι (και οι Αιγύπτιοι) έχουν συνάψει σχέσεις με τον ηγέτη της αντιπολίτευσης Χαλίφα Χάφταρ, οι Ιταλοί υποστηρίζουν το GNA, τη νόμιμη κυβέρνηση της Λιβύης υπό τον Φαγιέζ Αλ Σάρατζ.

Πιθανότατα η Γερμανία, το ισχυρότερο μέλος της ΕΕ και επί του παρόντος πρόεδρος του Συμβουλίου της έως τις 31 Δεκεμβρίου 2020, θα μείνει για να διευθετήσει τα αντιφατικά συμφέροντα της Ένωσης.  Ωστόσο, ο πρωταρχικός στόχος της Γερμανίας πιθανότατα θα είναι η αποφυγή μιας άλλης προσφυγικής κρίσης.

Ακόμα στο συμπόσιο, εκφράστηκαν απόψεις ότι το Ισραήλ θα πρέπει να βλέπει τους ανοικτούς θαλάσσιους δρόμους επικοινωνίας στην Ανατολική Μεσόγειο με «υπαρξιακό» ενδιαφέρον.  Εκτός από το φυσικό αέριο που προέρχεται από την περιοχή, το 98% -99% του όγκου στο εμπόριο του Ισραήλ γίνεται από τα λιμάνια του.

Δεδομένου ότι οι περισσότεροι συμφώνησαν ότι ούτε η Ρωσία ούτε η Αμερική τείνουν να διευθετήσουν τα ανταγωνιστικά συμφέροντα στην Ανατολική Μεσόγειο ή είναι ικανές να το πράξουν, ορισμένοι έχουν προτείνει έναν περιφερειακό συνασπισμό για την αντιμετώπιση των προκλήσεων της Τουρκίας.  Οι πρωτοβουλίες επανασύστασης της παλαιάς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τη σημερινή Τουρκία, έχουν ήδη ωθήσει την Κύπρο και το Ισραήλ να συνεργαστούν με την Ελλάδα και την Αίγυπτο να ολοκληρώσουν τη δική τους ΑΟΖ στις αρχές του Αυγούστου.

 Ωστόσο, ο συνασπισμός τεσσάρων χωρών, ακόμη και αν επισημοποιηθεί, θα ήταν εγγενώς αδύναμος, με μόνο κοινό την αντιπάθεια προς την Τουρκία.  Παρά τις άσχημες κυβερνητικές σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ισραήλ, το ετήσιο αμφίδρομο εμπόριό τους εκτιμάται σε περίπου 5 δισεκατομμύρια δολάρια, το οποίο είναι κατά πολύ μεγαλύτερο από το αντίστοιχο είτε με την Αίγυπτο, είτε με την Ελλάδα.

Με τα πολιτικά και οικονομικά της προβλήματα, η ασταθής Αίγυπτος δεν διακρίνεται για την ηγετική της θέση στη διαμορφούμενη πραγματικότητα.  Και ενώ η αιγυπτιακή κυβέρνηση μπορεί να υποστηρίξει μια συμμαχία που θα περιελάμβανε το Ισραήλ, η αιγυπτιακή λογική δεν θα το έπραττε.  Κατά την επιδίωξη των στόχων της, σύμφωνα με τους συμμετέχοντες στο συμπόσιο, η Τουρκία είναι διατεθειμένη να παίξει ένα παιχνίδι προβοκάτσιας, σύροντας ενδεχομένως το Ισραήλ σε μια στρατιωτική αντιπαράθεση την οποία ουδόλως θα επιθυμούσε.

Η πιθανή σύγκρουση στην Ανατολική Μεσόγειο διέπεται από πολλά επιμέρους και περίπλοκα δεδομένα, αλλά και από τη δυσπιστία που κυριαρχεί μεταξύ των περιφερειακών παραγόντων.  Πιθανότατα, μια μόνιμη λύση δεν είναι βραχυπρόθεσμα εφικτή, αν και είναι απαραίτητη η εφαρμογή άμεσων μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης και δράσεων αποκλιμάκωσης.  Κάθε μικρό ναυτικό ατύχημα μπορεί να γίνει αφορμή για να ξεκινήσει ένας οδυνηρός πόλεμος.

Οι μακροχρόνιες νομικές διαδικασίες δεν αρκούν στην περιοχή.  Πρέπει να βρεθεί μια πολιτική λύση.  Ενώ μπορεί να είναι προβληματικό, το πιο πιθανό σενάριο ίσως θα περιλαμβάνει τη συλλογική διαμεσολάβηση από τις ΗΠΑ, τη Ρωσία και τη Γερμανία, ενεργώντας υπό την ιδιότητά της ως προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Σε αυτήν την επικίνδυνη τροπή για  σύγκρουση, ο χρόνος ίσως είναι πολυτέλεια.

Από την άλλη  μεριά, η ενόραση των συγγραφέων μπορεί και να αποδεικνύεται σωτήρια την ύστατη στιγμή της φωτιάς: Όπως σε μιαν άλλη αποστροφή του ο Καμί που λέει ότι «…η Μεσόγειος έχει κάτι, ένα συστατικό στοιχείο, που της επιτρέπει να ισορροπεί τα πάντα και να μας δίνει πάντα ένα μάθημα μέτρου». Ας πιστέψουμε και ας ελπίσουμε και αυτή τη φορά η Μεσόγειος να δώσει το μάθημα του «μέτρου και της λογικής».

^(*) Με πληροφορίες από την «The Jerusalem Post».