«Μεγάλο κόλπο» των Γάλλων το μικρό κανάλι της Ελούντας

Του Θανάση Γιαπιτζάκη
 

Σύμφωνα με ανακοινώσεις αρμοδίων φορέων, πραγματοποιήθηκε κι εφέτος υποβρύχια έρευνα στον Ολούντα  (δηλαδή στη σημερινή Ελούντα) που είχε ξεκινήσει το 2017 γι’ αυτή την αρχαία πόλη.

      Στην επισταμένη προσπάθεια των ερευνητών της Ενάλιας Αρχαιολογίας συμμετείχε και ομάδα γεωφυσικών από το Εργαστήριο Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών. Επρόκειτο για την τρίτη περίοδο ενός πενταετούς προγράμματος των δύο αυτών φορέων, που υποστηρίζεται από τον Δήμο Αγίου Νικολάου. Στόχος τους να βρεθούν κι άλλες μαρτυρίες για την πόλη, που άκμασε στα

Ιστορικά Χρόνια μέχρι και την πρώτη Βυζαντινή Περίοδο, οπότε εγκαταλείφθηκε - και πιθανότατα τότε ξεκίνησε η βύθισή της. 

     Στον Ολούντα, μέχρι στιγμής, σύμφωνα με την ανακοίνωση του Υπουργείου Πολιτισμού, «έχουν εντοπιστεί και αποτυπωθεί με μεθόδους τηλεπισκόπησης και φωτογραμμετρίας βυθισμένα κτηριακά συγκροτήματα στους κόλπους Βαθύ και Μελισσός της Κολοκύθας, καθώς και αρχαία λατομεία σε τρία διαφορετικά σημεία της χερσονήσου. Σ’ ένα από αυτά η έρευνα εντόπισε λαξευτές δέστρες και την πλατφόρμα φόρτωσης. Εντοπίστηκαν επίσης έρματα πλοίων, άγκυρες, ενδείξεις για ένα βυζαντινό ναυάγιο, καθώς και κατάλοιπα ενός νεότερου ναυαγίου του 20ού αιώνα».

      Η έρευνα περιλαμβάνει δύο πεδία δράσης, την υποβρύχια επισκόπηση των ακτών του κόλπου της Ελούντας και της χερσονήσου της Κολοκύθας και την τεκμηρίωση και αποτύπωση των βυθισμένων δομών και στις δύο πλευρές του Πόρου, όπου εντοπίζεται το αστικό κέντρο της αρχαίας πόλης. Όλες οι «πληροφορίες εντάσσονται σε ψηφιακή βάση γεωγραφικών δεδομένων (GIS), συμβατή με την αντίστοιχη που αναπτύσσεται στο Γραφείο Κρήτης της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων για το σύνολο του ενάλιου πολιτιστικού αποθέματος του νησιού».

     Όλα αυτά βέβαια κατόπιν εορτής (συμβολικά και ουσιαστικά) αφού κάποιοι ξένοι - σαν τους τυμβωρύχους - είχανε μπει μέσα στα νερά του αρχαίου Ολούντος πολύ πριν από μας. Το ενδιαφέρον άρχισε, όπως είπαμε, πριν τρία σχεδόν χρόνια, και συγκεκριμένα στις 30 -7- 2017, όταν οι Ελουδιανοί γιόρταζαν τα 120 χρόνια από τη διάνοιξη του Καναλιού στον Κόρφο της Ελούντας το 1897.

      Επειδή τότε η Κρήτη ταραζόταν από τα αβέβαια γεγονότα της εποχής εκείνης, οι τοπικές αρχές δεν θεώρησαν αρκετό το ανάστημά τους απέναντι στη Μεγάλη Δύναμη που είχε επιλεγεί να ελέγξει, δηλαδή να προσφέρει «προστασία» στον τόπο μας. Στα μέρη τα δικά μας έλαχαν οι Γάλλοι, που είχαν στείλει τρία πολεμικά πλοία στον Κόλπο του Μεραμβέλλου. 

      Η μέρα, που ο Ελευθέριος Βενιζέλος θα έκανε πραγματικά ελεύθερη την Κρήτη, θα αργούσε δεκαπέντε ακόμα χρόνια. 

      Με αυτές τις συγκυρίες, οι Γάλλοι κατάφεραν να πάρουν αρχαία του βυθισμένου Ολούντος. Τρία απ’ αυτά εκτίθενται στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι και πολλά από τα υπόλοιπα βρίσκονται, μάλλον, σε ιδιωτικές συλλογές. Οι ανυποψίαστοι Ελουδιανοί τότε, είχαν, εντούτοις, από την αρχή τις αντιρρήσεις τους:     

      «Προς την Διοικούσα Επιτροπή Μεραμβέλλου.

      Κύριε Πρόεδρε

      Γνωστοποιούμεν υμάς ότι από χθες ήρχισαν οι Γάλλοι να αποκόπτουν τον λαιμόν του Πόρου. Έργον, όπερ θεωρούμεν λίαν ασύμφορον προς πάντας και μάλιστα δι' ημάς τους Ελουδιανούς...»

      Πράγματι, αντίθετη εικόνα στους τωρινούς πανηγυρισμούς έδινε το έγγραφο της εποχής εκείνης «τη 28η Νβρίου 1897 εν ελούντα», που ήταν αναρτημένο, ανάμεσα σε φωτογραφίες, στον τοίχο της αίθουσας του Κοινοτικού Καταστήματος Ελούντας, όπου γίνονταν τα εγκαίνια της φωτογραφικής έκθεσης «Κανάλι Ελούντας (1897-2017) - 120 χρόνια από τη διάνοιξή του». 

      Οι αντιδράσεις των τότε κατοίκων της Ελούντας φαίνεται ότι κάμφθηκαν (όπως είχε πει ο ομιλητής της εκδήλωσης δρ Μανώλης Μακράκης), μετά τις διαβεβαιώσεις του υπεύθυνου της διάνοιξης υποπλοιάρχου Ντυπουρκέ προς τον πρόεδρο της Επαναστατικής Επιτροπής Μεραμβέλλου πρωτοδίκη Μιχαήλ Σφακιανάκη - που αργότερα έγινε βουλευτής. Αυτός, μαζί με τον τότε μητροπολίτη Πέτρας Τίτο Ζωγραφίδη, έπεισαν τους Ελουδιανούς για τη χρησιμότητα του έργου. Και όχι μόνον αυτό, αλλά ακόμα και για την ανάγκη συμμετοχής τους στην εκτέλεσή του. Ο μητροπολίτης Τίτος εμφανίστηκε θερμός υποστηρικτής του έργου. Τόσο πολύ που εξέφρασε την ευχή να μετονομαστεί η χερσόνησος της Κολοκύθας «Γαλλικό Νησί», ως ανάμνηση της παρουσίας και της προσφοράς των Γάλλων στην περιοχή. Μάλιστα, στις 21 Δεκεμβρίου 1897 παρακολουθούσε μαζί με τον πλοίαρχο Ναγιέλ, τον κυβερνήτη του «Φωκόν» (του «Γερακιού»), ενός από τα τρία πολεμικά πλοία που βρίσκονταν εκεί, τους εκβραχισμούς που πραγματοποιούνταν με τη χρήση εκρηκτικών. Αποσπάσματα του ημερολογίου του πλοίου ήρθαν στο φως χάρη στις προσπάθειες του Γιώργου Μαυρικάκη και του Πάρη Ασανάκη.

     Μέχρι το βράδυ εκείνο της παρουσίασης της ιστορίας της διάνοιξης του καναλιού της Ελούντας, η άκρη του νήματος βρισκότανε στις μνήμες των προηγούμενων γενεών, στις συλλογικές και στις μεμονωμένες. Αξίζει να σταθούμε στη μαρτυρία του δεκατετράχρονου τότε Κωνσταντίνου Μαυρικάκη, του μετέπειτα Ελουδιανού εμπόρου (1883-1967). Αυτός, με τα δικά του λόγια, είχε δηλώσει τα εξής:

      «Ενθυμούμαι όταν έγινε η Κατοχή από τους Γάλλους οι οποίοι εκάθονταν εις την Σπιναλόγκα. Ένα σύνταγμα με συνταγματάρχη τον λεγόμενο Τεπορκέ (εννοούσε τον υποπλοίαρχο Ντυπουρκέ), ο δε γαλλικός πολεμικός στόλος ευρίσκετο πάντοτε εις το Διανισκάρι, οπότε έκοψαν και το Κανάλι, διότι πρωτύτερα η συγκοινωνία με μεγάλα πλοία εγενότανε μέσω της Νησού Κολοκύθας γύρωθεν. Τα πολύ μικρά βαρκάκια για ψάρεμα τα περνούσαν συρτά από την μιαν θάλασσαν εις την άλλη. Κατά την εσκαφή του Κανάλε ευρήκαν πάρα πολλά πράγματα, τα οποία έβαλαν εις τα πολεμικά και τα επήγανε εις την Γαλλία. Όταν ανακάλυψαν τον Ναόν με τα μωσαϊκά, εχαιρέτησαν με 21 κανονιοβολισμούς από τη χαρά τους». 

      Εδώ έρχεται η αυθόρμητη προσωπική ένστασή μου, σαν σκεπτόμενο άτομο. Αποκλείεται να ξοδέψανε τόσους πολλούς κανονιοβολισμούς για την εύρεση ενός μωσαϊκού δαπέδου μιας παλιάς εκκλησίας. Μάλλον ήταν προς το τέλος των ερευνών τους, που γινόντουσαν παράλληλα με τη διάνοιξη της μικρής διώρυγας, και τη σημαντική συγκομιδή τους σε αρχαία του Ολούντος, κάτω από τα μάτια των ντόπιων Κρητικών, ακόμα και του μητροπολίτη Τίτου που παρακολούθησε με άμεσο ενδιαφέρον τις εργασίες και γι' αυτό του τόνισαν την εύρεση του παλαιοχριστιανικού ναού εκεί στο πλάι. Οι 21 κανονιοβολισμοί που ρίχτηκαν, πρέπει να ήταν ο αριθμός των αρχαίων που είχανε βρει. Οι καπνοί από τα κανόνια των γαλλικών πλοίων σκοτεινιάζουν μέχρι σήμερα τις μετέπειτα αναφορές στο θέμα αυτό.

      Συνεπίκουρος έρχεται, σε όσα αναφέρω εδώ μες στον συλλογισμό μου, και ο Νεαπολίτης διανοούμενος Διαλλινομιχάλης. Σε ένα ποίημά του, που έγραψε τον Μάρτιο του 1922, λίγο πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή, όπου διαμαρτύρεται για τους Γάλλους που παράτησαν τους παραδοσιακούς συμμάχους τους, τους Έλληνες, και βοηθάνε τώρα τους Τούρκους, «θυμάται», σε μια στροφή του ποιήματός του, το θέμα των αρχαίων της Ελούντας:

      Ο Διμπουρκέ δεν πήγε στα «Ενενήντα έξη»

      στην Κρήτη, στην Ελούντα να μασε περιπαίξει

      πως ήθελε τον τόπον για να ευεργετήσει

      και το Νησί εις δύο να το διαχωρίσει

      προς όφελος του τόπου δήθεν και για καλό

      ήθελε να ενώσει (έλεγε) το γιαλό.

      Κι αφού ευρήκε τόσα ατίμητα αρχαία,

      πλάκας ενεπιγράφους και πράγματα σπουδαία, 

      τα πήρε στο βαπόρι πούλεγαν «Γαλιλαίο».

      Ποιός θα τα διαψεύσει ετούτα που σας λέω;

      Κι όταν «σωστά δεν είναι» του είπε ο πρόεδρός μας,

      είπε μεγάλην ύβρι εις τον Ανώτερόν μας. 

                       (Μιχαήλ Διαλλινά  Άπαντα, Τόμος Α΄, Σελ.146) 

      Ο Μανώλης Μακράκης το τόνισε στην ομιλία του: 

      «Απουσιάζει, επίσης, η  πληροφορία που καταγράφει ο έμπορος Κωνσταντίνος Μαυρικάκης ότι «κατά την εσκαφήν του Κανάλε ευρήκαν πάρα πολλά πράγματα, τα οποία έβαλαν εις τα πολεμικά και τα επήγανε εις την Γαλλία». Πιθανόν να έχει καταγραφεί η ανεύρεσή τους, αλλά η (Γαλλική) Υπηρεσία Αρχείου απάντησε, όπως αναμενόταν, στον Πάρη Ασανάκη ότι «η αποστολή ολοκλήρου του κειμένου δεν είναι δυνατή». 

      Εκείνη τη στιγμή της ομιλίας, πάνω στη μεγάλη οθόνη της Αίθουσας Δημητρίου Αρναουτάκη, προβάλλονταν αρχαίες στήλες όπου πάνω τους αναγράφονταν τιμητικά ψηφίσματα της Βουλής των Ολουντίων, που είχαν βρεθεί κατά την εκσκαφή του Καναλιού και που έχουν μεταφερθεί στο Μουσείο του Λούβρου. Σε μια άλλη αίθουσα από κει που βρίσκεται η Αφροδίτη που έχουνε πάρει οι Γάλλοι από τη Μήλο και κοντά στα σκαλιά με την Νίκη που έχουνε πάρει οι Γάλλοι από τη Σαμοθράκη, εκτίθενται οι Στήλες, που έχουνε φέρει κλεμμένες από την Ελούντα της Κρήτης. Οι Στήλες αυτές έγιναν γνωστές από την Ιταλίδα αρχαιολόγο Μαργαρίτα Γκουαρντούτσι, στο μνημειώδες έργο της «Κρητικές Επιγραφές».

      «Να σημειώσουμε» επεσήμανε στην ομιλία του ο Μανώλης Μακράκης «ότι η διάνοιξη δεν έγινε στο στενότερο σημείο του Πόρου, αλλά ανατολικότερα, κοντά στο διοικητικό κέντρο του αρχαίου Ολούντος, προσβλέποντας, με τις εκσκαφές της διάνοιξης, σε ανεύρεση αρχαιολογικών αντικειμένων. Εκτός από τις επιγραφές-ψηφίσματα της Βουλής του Ολούντος, πιθανότατα βρέθηκαν και άλλα αντικείμενα, τα οποία δεν θέλησαν οι Γάλλοι να γνωστοποιήσουν».                                     

      Όπως ανακοινώθηκε στη βραδιά της Ελούντας που ήταν αφιερωμένη στη διάνοιξη, όλα αυτά τα δεδομένα της αφύπνισης ξεκίνησαν από τον προϊστάμενο των ΕΛΤΑ Γιώργο Εμμ. Μαυρικάκη, με αφορμή την αναμενόμενη υλοποίηση της απόφασης των Δημοτικών Αρχών για την ίδρυση του Μουσείου Ακονιού και Αλατιού. Ο Γιώργος αποτάνθηκε στη Γαλλική Πρεσβεία στην Αθήνα, ζητώντας, με μια πρώτη επιστολή του τον Οκτώβριο του 2005, να πληροφορηθεί εάν υπάρχουν στοιχεία, από αρχεία της εποχής, σχετικά με τη διάνοιξη του Καναλιού.

Σε απάντηση εκείνης της πρώτης επιστολής, έλαβε, τον Φεβρουάριο του 2006, έναν φάκελο από την Υπηρεσία Αρχείου του Γαλλικού Υπουργείου Άμυνας, με αντίγραφα από αποσπάσματα χειρόγραφων αναφορών, που καλύπτανε την περίοδο 1897-1898 και που αφορούσαν τη διάνοιξη του Καναλιού. 

Η τελευταία απάντηση της Υπηρεσίας Αρχείου του Γαλλικού Πολεμικού Ναυτικού, που εδρεύει στην Τουλόν, δόθηκε στον Γιώργο Μαυρικάκη στις 3/7/2006, συνοδευμένη με τα αποσπάσματα των εγγράφων σε ψηφιακή μορφή. 

Όμως έκτοτε, κενό στις αναφορές αποτελεί η έλλειψη οιασδήποτε μνείας στην ύπαρξη αρχαιολογικών ευρημάτων από τον βυθισμένο Ολούντα, κατά τις εργασίες της διάνοιξης. Και εξακολουθεί να μην είναι μπορετό να εξακριβωθεί, αφότου η Γαλλική Υπηρεσία Αρχείου απάντησε ότι η αποστολή ολοκλήρου του κειμένου των αναφορών...«δεν είναι δυνατή».