"Με στοίχειωναν οι ψυχές των Εβραίων της Κρήτης που έχουν φύγει από την ζωή"

της Άννας Στυλιανάκη

Το βιβλίο του Ιωσήφ Βεντούρα: "IBBUR Οι Εβραίοι της Κρήτης 1900 – 1950" των εκδόσεων ΜΕΛΑΝΙ παρουσιάστηκε την Πέμπτη 31 Οκτωβρίου στο Ηράκλειο, στο αμφιθέατρο Γιάννη Περτσελάκη του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης. Την εκδήλωση προλόγισε ο Αλέξης Καλοκαιρινός, πρόεδρος του Δ.Σ. της Εταιρείας Κρητικών Ιστορικών Μελετών, αναφερόμενος μεταξύ άλλων στα εκθέματα του Ιστορικού Μουσείου που σχετίζονται με την εβραϊκή παρουσία στην Κρήτη. Στη συνέχεια για το βιβλίο και τον συγγραφέα μίλησε ο Κωστής Μαμαλάκης, σύμβουλος του Ι.Μ.Κ σε θέματα Νεότερης Ιστορίας, τονίζοντας ότι ο Ιωσήφ Βεντούρας διατηρεί το θλιβερό προνόμιο να είναι ο τελευταίος Εβραίος άντρας που γεννήθηκε στην Κρήτη.

Όπως ανέφερε ο συγγραφέας στην εκδήλωση και σημειώνει και στο βιβλίο του , στον εβραϊκό μυστικισμό η λέξη «Ibbur» σημαίνει εγκυμοσύνη και αναφέρεται στην προσωρινή μετανάστευση μιας πρόσθετης ψυχής στο σώμα ενός ζωντανού ανθρώπου, ώστε να επιτελεστεί ένα έργο. Αποφάσισε λοιπόν να δώσει το όνομα αυτό στο βιβλίο του αφού, με αφορμή την θρησκευτική ενηλικίωση των εγγονών του τον Ιούλιο του 2016 σε μια τελετή στη ιστορική συναγωγή Etz Hayyim στα Χανιά, αισθάνθηκε ότι οι ψυχές των Εβραίων της Κρήτης που έχουν φύγει από την ζωή τον στοίχειωναν. Έτσι προσπάθησε -σε μορφή μαρτυρίας/χρονικού για τους Κρητικούς Εβραίους την περίοδο 1900 έως 1950- να συγκεντρώσει αφηγήσεις, έγγραφα, φωτογραφίες, χάρτες, γενεαλογικά δέντρα, φωτοτυπίες εφημερίδων ώστε ο αναγνώστης να αντιληφθεί την αδιάλειπτη παρουσία τους στο νησί , τον άδικο χαμό τους το 1944 και την περιπέτεια των ελάχιστων εκείνων που διασώθηκαν.

Το υλικό του δομείται σε πέντε ενότητες όπου στην πρώτη περιλαμβάνεται μια σύντομη ιστορική αναδρομή της Εβραϊκής κοινότητας στα ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια αλλά και στην ενετοκρατία και τουρκοκρατία. Στην ίδια ενότητα αναλυτικότερα παρουσιάζεται η Εβραϊκή κοινότητα στα Χανιά από τις αρχές του 20ο αιώνα μέχρι το 1941.Ιδιαίτερη είναι η αναφορά στον ραβίνο Αβραάμ Ευλαγόν, στον αδερφό του παππού του, Μίνω Κωσταντίνη, που ίδρυσε το 1924 το εργοστάσιο ζυμαρικών ΜΙΣΚΟ, στις δύο συναγωγές των Χανίων:Beit Shalom και Etz Hayyim.Στα προπολεμικά Χανιά οι περισσότεροι Εβραίοι έμεναν στην «Οβραϊκή», μια μικρή συνοικία στο παλιό λιμάνι που περιλάμβανε τις οδούς Κονδυλάκη, Σκούφων, Πόρτου, Ζαμπελίου κλπ. Λίγες εβραϊκές οικογένειες, όπως και η δική του, είχαν σπίτι έξω από την «Οβραϊκή».

Ο συγγραφέας γεννήθηκε στις 15 Νοεμβρίου 1938. Δυόμισι χρόνια νωρίτερα είχε γεννηθεί η αδερφή του Υβέτ. Ο πατέρας του Ραφαήλ Βεντούρας συχνά μιλούσε για τις νεανικές του διασκεδάσεις στα Χανιά με χριστιανούς φίλους του. Η μητέρα του Μπιάνκα Κωνσταντίνη ήταν απόφοιτη της σχολής καλογραιών – γνώριζε πολύ καλά τη γαλλική γλώσσα - και είχε πάρει το πτυχίο της από το «Ελληνικόν Ωδείον» με άριστα. Η ζωή τους κυλούσε χωρίς κανείς τους να μπορεί να υποψιαστεί τα δεινά που τους επιφύλασσε η μοίρα…

Η επόμενη ενότητα αναφέρεται στην γερμανική εισβολή και την Κατοχή. Στις 4-8-1941 στα Χανιά η Feldkommandantur 606 ζητά κατάλογο όλων των προσώπων ιουδαϊκής καταγωγής που θα περιλαμβάνει ονοματεπώνυμο, επάγγελμα, τόπο καταγωγής, χρόνο γέννησης, τόπο κατοικίας και οδό, πότε και για ποιο λόγο ήλθαν στην Κρήτη. Επίσης στις 3-9-1941 ζητείται από τους Νομάρχες Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου να αποστείλουν κατάλογο των εβραϊκών καταστημάτων και να αναρτηθεί υποχρεωτικά σε αυτά αναγνωριστική πινακίδα με την επιγραφή «Εβραϊκή επιχείρησις – Απαγορεύεται η είσοδος στους Γερμανούς». Στις 2-9-1941 η γερμανική διοίκηση διαπιστώνει ότι λείπει ο κατάλογος των Εβραίων στο Ηράκλειο. Έχει βρεθεί κατάλογος χωρίς ημερομηνία που καταγράφει 26 ονόματα Εβραίων, χωρίς ωστόσο να αναφέρονται γυναίκες και παιδιά. Είναι άγνωστο αν αυτός ο κατάλογος επιδόθηκε στην Γερμανική Διοίκηση. Σύμφωνα με πληροφορίες που αντλεί ο συγγραφέας από τον ιστορικό- ερευνητή Κωστή Μαμαλάκη μεταξύ των δώδεκα εκτελεσθέντων την 3η Ιουνίου 1942 στη θέση Γαζανός Κάμπος, δυτικά της πόλης του Ηρακλείου ήταν και δύο Εβραίοι. Επίσης στις 4 Ιουλίου 1943 οι συμμαχικές μυστικές υπηρεσίες σε συνεργασία με Κρητικούς αντιστασιακούς προέβησαν σε δολιοφθορά του αεροδρομίου Καστελίου Πεδιάδος στον νομό Ηρακλείου. Οι Γερμανοί σε αντίποινα για το σαμποτάζ προέβησαν σε εκτελέσεις. Εκτελέστηκαν από το Ηράκλειο 20 άτομα (6 Εβραίοι), από το Ρέθυμνο 10 και από τα Χανιά 20.Η εκτέλεση έγινε δυτικά της πόλης του Ηρακλείου στη θέση Βιστάκη Μετόχι.

Στο διάστημα αυτό άλλαξε δραματικά και η ζωή του συγγραφέα και της οικογένειάς του. Η πρώτη τους φυγή ήταν στο χωριό Μεσκλά για να αποφύγουν τις βόμβες. Το 1942 ο πατέρας του συγγραφέα συναντήθηκε στο δρόμο με ένα φίλο του χριστιανό που εργαζόταν ως διερμηνέας στην Γκεστάπο και –χωρίς να γυρίσει να τον κοιτάξει- τον προέτρεψε να εγκαταλείψει το νησί γιατί οι Γερμανοί ετοίμαζαν κάτι πολύ κακό για τους Εβραίους. Έτσι η τετραμελής οικογένεια του συγγραφέα επιβιβάζεται σε ένα μικρό καΐκι με προορισμό την Αθήνα. Στο ίδιο καΐκι επιβιβάστηκε ο αδερφός του παππού του, ο Βήτας, μαζί με την κοπέλα που τον υπηρετούσε –επειδή είχε μείνει χήρος- την Αθηνά Βαρβατάκη.Η Αθηνά καταγόταν από τον Κουρνά, είχε περίπου την ίδια ηλικία με την μητέρα του και επρόκειτο να παίξει σωτήριο ρόλο στη ζωή του συγγραφέα. Στην Αθήνα η οικογένεια μετά από διάφορες μετακινήσεις μοιράστηκε. Οι γονείς του συγγραφέα κρύφτηκαν στον Άγιο Παντελεήμονα στο σπίτι του καθηγητή πιάνου, Κώστα Σφακιανάκη και η αδελφή του Υβέτ στο Ψυχικό, στο σπίτι της Ευαγγελίας Γεωργιάδου, κόρης του Χαράλαμπου Πλουμιδάκη, βουλευτή Κρήτης. Ο συγγραφέας κρύφτηκε σε μια μονοκατοικία της οικογένειας Πέτρου και Στέλλας Πετρόχειλου στην Εκάλη μαζί με την Αθηνά Βαρβατάκη που τον παρουσίαζε ως νόθο παιδί της. Θυμάται ότι είχε μάθει να κάνει το σταυρό του, να ψελλίζει χριστιανικές προσευχές και το παράπονο του ήταν ότι δεν τον άφηναν να τσαλαβουτά τσίτσιδος, όπως τα άλλα παιδιά, στο σιντριβάνι του σπιτιού. Δε γνώριζε τότε ότι η περιτομή του μπορούσε να αποδειχθεί θανατηφόρα… Όλο αυτό το διάστημα ήταν προσκολλημένος στην Αθηνά και τη θεωρούσε μάνα του.

Ο συγγραφέας αναφέρεται διεξοδικά στην εξολόθρευση των Εβραίων της Κρήτης το 1944.Συγκεκριμένα στις 21 Μαΐου, πριν ακόμα χαράξει, η Γκεστάπο περικύκλωσε τα εβραϊκά σπίτια και συνέλαβε όλους σχεδόν τους Χανιώτες Εβραίους. Για έντεκα ημέρες έζησαν κακουχίες, εξευτελισμούς στις φυλακές της Αγυιάς και κατόπιν στη στοά Μακάσι στο Ηράκλειο. Αμέσως μετά τη σύλληψή τους ακολούθησε η λεηλασία των σπιτιών τους. Μεταξύ 21ης Μαίου και 8ης Ιουνίου πρέπει να συνελήφθησαν και οι Εβραίοι του Ηρακλείου (19 άτομα;) Στις 8 Ιουνίου οι Ναζί τους επιβίβασαν και τους έκλεισαν μαζί με μια ομάδα αντιστασιακών χριστιανών και ιταλούς αντιφασίστες στα αμπάρια του ατμόπλοιου «Τάναϊς». Το πλοίο συνόδευαν δύο μικρά καταδιωκτικά σκάφη. Έχει υπολογιστεί ότι κάθε έγκλειστος είχε στη διάθεση του 1,33 τ.μ. Την 9 Ιουνίου στις 3.12 π.μ. το πλοίο βυθίστηκε ενώ βρισκόταν 33 μίλια βορειοανατολικά του Ηρακλείου ανοιχτά της Σαντορίνης. Η επικρατέστερη εκδοχή είναι ότι το αγγλικό υποβρύχιο «Vivid» που περιπολούσε σε εκείνη τη θαλάσσια ζώνη εντόπισε το «Τάναϊς» και εξαπέλυσε εναντίον του 4 τορπίλες. Το ελληνικό πλήρωμα και οι Γερμανοί φρουροί διασώθηκαν από τα συνοδευτικά πλοία…

Στην τελευταία ενότητα παρουσιάζονται θέματα όπως ο αριθμός των Κρητικών Εβραίων που επέζησαν, η δικαστική έρευνα για το Τάναϊς, οι δίκες των Γερμανών εγκληματιών πολέμου που έδρασαν στην Κρήτη, η διάλυση της εβραϊκής κοινότητας Χανίων, η καταγραφή-απογραφή αλλά και η τύχη της εβραϊκής κοινοτικής περιουσίας στην Κρήτη.

Μετά την Απελευθέρωση έσμιξαν τα μέλη της οικογένειας Βεντούρα –μαζί και η Αθηνά Βαρβατάκη- και εγκαταστάθηκαν σε ένα σπίτι στην Πλατεία Αττικής. Η ζωή δεν ήταν εύκολη και ήρθε και ο Εμφύλιος που δημιούργησε νέους κινδύνους για όλους τους άμαχους Αθηναίους. Ο συγγραφέας θυμάται ότι το στερεότυπο του Εβραίου που ήταν καμπούρης, με γαμψή μύτη, δειλός και πονηρός, έτοιμος να εκμεταλλευτεί τους αθώους χριστιανούς συμπολίτες του, ήταν διατηρημένο καλά στην λαϊκή αντίληψη, και πάρα πολλές φορές αντιμετώπιζε την προκατάληψη στη σχέση του με τα άλλα παιδιά…

Η ιστορική εβραϊκή κοινότητα των Χανίων δεν υπάρχει πια. Ελάχιστοι Εβραίοι κατοικούν στην Κρήτη. Ήρθαν για επαγγελματικούς ή άλλους λόγους και παρέμειναν στο νησί. Ο συγγραφέας στον επίλογο του αναφέρει: «Όλο το παρελθόν των Εβραίων της Κρήτης μοιάζει με θρυμματισμένο γυαλί. Προσπάθησα με αυτό το βιβλίο-μαρτυρία να συγκολλήσω ένα μέρος του, να ανακαλύψω και να καταγράψω την αρχική του μορφή… Πολλές φορές νοιώθω ότι κάποια μοίρα με στράτευσε να μεσολαβήσω κραυγάζοντας την κραυγή τους, κλαίγοντας το δικό τους κλάμα… Ωστόσο , η μνήμη της εβραϊκής παρουσίας στο νησί διασώζεται, μιας και υπάρχει στην παλιά εβραϊκή συνοικία των Χανίων η συναγωγή Etz Hayyim, ένα κτίριο που κτίστηκε τον 15 αιώνα, υπέστη καταστροφές και μετά τον πόλεμο, αφού παρέμεινε για μεγάλο διάστημα σε άθλια κατάσταση, αναστηλώθηκε με τις προσπάθειες και τη φροντίδα του Νίκου Χαννάν Σταυρουλάκη το 1999».Η εκδήλωση έκλεισε με την προβολή ενός σύντομου video όπου η υπερήλικη Σταυρούλα Ζωίτση θυμάται καθημερινές στιγμές από τη ζωή στην Οβραϊκή με τους Εβραίους γείτονές της, τη σύλληψή τους , την αρπαγή των περιουσιών τους…

Ποιος είναι

Ο Ιωσήφ Βεντούρας γεννήθηκε στα Χανιά της Κρήτης και ζει στην Αθήνα. Είναι πτυχιούχος της Σχολής Μηχανολόγων- Ηλεκτρολόγων του Ε.Μ.Π. και έχει κάνει σπουδές στη Θεωρία της Λογοτεχνίας, τη Φιλοσοφία, την Ιστορία της Τέχνης. Έχουν κυκλοφορήσει έξι ποιητικές του συλλογές. Από τις Εκδόσεις Νεφέλη έχει εκδοθεί το βιβλίο του Εβραίοι ποιητές του Μεσαίωνα. Στις ΗΠΑ κυκλοφόρησε το ποιητικό του βιβλίο ΤΑΝΑΪΣ σε δίγλωσση έκδοση και στο Ισραήλ μία ανθολογία ποιημάτων του. Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί στα Αγγλικά, Γαλλικά, Ιταλικά, Ισπανικά, Ρουμανικά, Εβραϊκά και Σερβικά και έχουν περιληφθεί σε ανθολογίες. Έχει μεταφράσει ποιήματα των τροβαδούρων, του Jerome Rothenberg και της Νelly Sachs. Είναι μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων. Διευθύνει το ελληνικό ηλεκτρονικό περιοδικό Poeticanet (www.poeticanet.gr) και την αγγλική ιστοσελίδα www.poeticanet.com