Κρητικά ημερολόγια Destelle: “Ίδια η μνήμη γινάμενη παρόν”

Του ΚΩΣΤΗ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ

Αν αληθεύει η αποστροφή, ότι οι άνθρωποι όλων των εποχών μοιάζουν αρκετά μεταξύ τους, και η Ιστορία δεν είναι χρήσιμη, όχι τόσο γιατί διαβάζει κανείς εκεί το παρελθόν, όσο γιατί διαβάζει κυρίως το μέλλον, τότε αν λάβει υπόψη του τα τεκταινόμενα τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας και στη γειτονιά μας, τότε ναι, η επικείμενη έκδοση από την Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών / Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, των προσωπικών ημερολογίων του Γάλλου στρατιωτικού αξιωματούχου στην Κρήτη Emile – Honoré Destelle, που αφορούν μια ταραγμένη ιστορική περίοδο της μεγαλονήσου, εκείνης προ και κατά τη διάρκεια της Κρητικής Πολιτείας, μπορεί να χαρακτηριστεί όχι μόνο ιστορικό γεγονός αλλά και μνημειώδες έργο. Συνήθως είναι σπάνιο να χαρακτηρίζει κανείς, να κρίνει ή να αξιολογεί εκδόσεις πριν αυτές υλοποιηθούν. Όμως όταν έχει παρακολουθήσει ο ίδιος ή έχει μερίδιο αυτουργίας στη γένεση και την εξέλιξη της απόπειρας, και έχει γνώση του μακρινού και δύσβατου δρόμου και των ανθρώπων που την υλοποιούν, τότε μπορεί να βασίζεται στην αλάθητη λαϊκή ρήση, ότι «η καλή μέρα από το πρωί φαίνεται». Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή:

Η γαλλική πόλη Λε Σάμπλ ντ' Ολόν (Les Sables d'Olonne) κτισμένη στις βορειανατολικές ακτές του βισκαϊκού κόλπου, αφουγκράζεται αιώνες τώρα, τα κύματα του ατλαντικού που ξεψυχάνε στις αμμουδερές παραλίες της. Βασικό λιμάνι, στις κεντρικές και βόρειες ακτές του κόλπου και του ωκεανού, στάθηκε ο μεγαλύτερος κόμβος αλιείας μπακαλιάρου το 17ο αιώνα. Από την πόλη αυτή που έχει στραμμένη την πλάτη της στη Μεσόγειο των μύθων, των ανθρωπόμορφων θεών και των ηρώων, εκατοντάδες μίλια μακριά, και ανασαίνει από τις ψεκάδες του Ατλαντικού, εκεί απ’ αυτή την πόλη, μετά από ένα και πλέον αιώνα, ήταν γραφτό να φτάσουν ξανά εκεί που γεννήθηκαν, τα πολύτιμα πετράδια από ένα μοναδικό σεντούκι της Ιστορίας της Κρήτης, του τέλους του προπερασμένου και των αρχών του περασμένου αιώνα: Τα προσωπικά ημερολόγια του Γάλλου στρατιωτικού Emile-Honoré Destelle που έφτασε στην Κρήτη το 1897 ως ταγματάρχης και έφυγε το 1904 ως ανώτατος διοικητής των Μεγάλων Δυνάμεων από το νησί. Οργανωμένα και ταξινομημένα με θαυμαστή ακρίβεια και δεξιοτεχνία, από τον δισέγγονό του κ. Jean Pierre Destelle, αποτελούν ένα ανεκτίμητο ιστορικό θησαυρό, που έρχεται να εμπλουτίσει με πολυποίκιλες πτυχές την ταραγμένη εκείνη ιστορική περίοδο στη μεγαλόνησο. O κ. J. P. Destelle μετέγραψε το σύνολο των ημερολογίων του προπάππου του, και προχώρησε και στην καταγραφή ολόκληρων των γραπτών του, εμπλουτίζοντας τα με φωτογραφίες της εποχής και σημαντικό συμπληρωματικό υλικό, το οποίο ολόκληρο είναι ελεύθερα διαθέσιμο στην προσωπική του ιστοσελίδα.

Όλα ξεκίνησαν περίπου τυχαία: Ο φιλόμουσος φιλέλληνας και ακάματος ερευνητής, αρχιτέκτονας, συγγραφέας και εθνολόγος κ. Maurice Born στην ευεργή ιστορική αναζήτησή του για την Κρήτη, σε γαλλικές αρχειακές πηγές για εκείνη την περίοδο, βρήκε τον κ. J. P. Destelle, κάτοχο σήμερα του απίστευτα πλούσιου αρχείου του προγόνου του. Ο κ. Destelle που είχε ενδελεχώς ερευνήσει και εμπλουτίσει αυτό το πολύτιμο προγονικό αρχείο, είχε κάνει αρκετές φορές το δρομολόγιο Λε Σάμπλ ντ' Ολόν – Κρήτη. Επισκέφτηκε αρκετές φορές τα προηγούμενα χρόνια το νησί, σχεδόν όλες τις περιοχές και ακολούθησε τις διαδρομές που περιγράφει στις καταγραφές, ο προπάππος του. Αθόρυβα και ταπεινά, σε αυτά τα ταξίδια – προσκυνήματα, έψαξε, βρήκε και συνάντησε αρκετούς από τους απογόνους όλων εκείνων των προσωπικοτήτων ή των απλών ανθρώπων που περιγράφονται στα ημερολόγια του προγόνου του. Κάποια απ’ αυτά τα ημερολόγια, ελάχιστα, μεταφράστηκαν περιστασιακά από ιδιώτες φιλίστορες που γνώρισε, αλλά πέρα και έξω από κάποιο επίσημο κρατικό ή συλλογικό φορέα.  Διακριτικός και σεμνός άλλωστε, δεν ζήτησε ποτέ και από κανένα, αυτός ο πολύτιμος αρχειακός θησαυρός να αξιοποιηθεί στο πάνθεον της επίσημης ιστορικής συλλογικής μνήμης της Κρήτης. Και ενώ μεν για τον ίδιο τον κ. J. P. Destelle, την οικογένειά του, αλλά και την ίδια τη Γαλλία, μπορεί τα αρχεία αυτά να είχαν μια συνήθη συναισθηματική και ιστορική αξία, ωστόσο για την Κρήτη τούτα τα βαρύτιμα τεκμήρια, σηματοδοτούσαν μια μοναδική ιστορική κιβωτό και παρακαταθήκη με ασύλληπτη σπουδαιότητα. Ήταν σαν να ανακάλυπτες ένα σεντούκι με έναν απρόσμενο θησαυρό, που ερχόταν να εμπλουτίσει και να φωτίσει περισσότερο την ιστορική πινακοθήκη του νησιού. Μόνο και μόνο αυτή η διαπίστωση, υπαγόρευσε την ανάγκη υιοθέτησης μιας προσπάθειας για την έκδοση αυτού του πολύτιμου υλικού από κάποιον επίσημο φορέα. Αναπόφευκτα ο γράφων μαζί με τον κ. Maurice Born, αναλάβαμε την πρωτοβουλία προς αυτή την κατεύθυνση. Η ανταπόκριση στην ιδέα από τον ίδιο τον Περιφερειάρχη κ. Στ. Αρναουτάκη ήταν άμεση και ο κ. Destelle παραχώρησε το σύνολο των πνευματικών δικαιωμάτων στην Περιφέρεια Κρήτης για την ελληνική έκδοση των ημερολογίων. Έτσι με την οικονομική στήριξη πλέον της Περιφέρειας, η Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών (ΕΚΙΜ) / Ιστορικό Μουσείο Κρήτης (ΙΜΚ), το καταξιωμένο πνευματικό παλλάδιο του νησιού, το οποίο τα περασμένα Χριστούγεννα βραβεύτηκε δια του προέδρου του και καθηγητή του Παν/μίου Κρήτης κ. Αλέξη Καλοκαιρινού, για την πολυετή δράση και προσφορά του από το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα της χώρας, την Ακαδημία Αθηνών, ανέλαβε την έκδοσή τους. Την επιμέλεια έχει η καταξιωμένη συγγραφέας και αντιπρόεδρος της ΕΚΙΜ κ. Κλαίρη Μιτσοτάκη, ενώ η εξαίρετη μετάφραση στα ελληνικά έγινε από την κ. Μανουέλα Τζεδάκη, με τις ερμηνευτικές σημειώσεις (footnotes) για το ιστορικό πλαίσιο της εποχής από τη φιλόλογο και ιστορικό κ. Μαρία Σωρού. Όλα τούτα σε αγαστή και κοπιώδη συνεργασία με τους κ. Jean Pierre Destelle και Maurice Born, εγγυώνται μια πραγματικά μνημειακή έκδοση αυτών των ιστορικών κειμηλίων για το ελληνικό κοινό. Ήδη σε πολύ σύντομο διάστημα οι έλληνες αναγνώστες αναμένεται να έχουν στα χέρια τους τον πρώτο τόμο αυτού του εξαίρετου πονήματος.

Ο Emile-Honoré Destelle και τα ημερολόγια (1)

Ο Emile-Honoré Destelle γεννήθηκε στις 12 Ιανουαρίου 1856 στην Agde, (το σημερινό Herault) στις ακτές της Μεσογείου, νότια από το Μονπελιέ. Εισήχθη στη διάσημη στρατιωτική σχολή Saint Cyr, και συμμετείχε (1874-1876) στη «Μεγάλη Προαγωγή». Μετά από μια μακρά καριέρα στις γαλλικές αποικίες (υπηρέτησε στη Νέα Καληδονία, στα Conchinchine και Tonkin (σημερινό Βιετνάμ), τη Μαδαγασκάρη) έφτασε στις 24 Μαρτίου 1897 στην Κρήτη ως ταγματάρχης. Αρχικά εγκαταστάθηκε στη Σητεία, όπου και υπηρέτησε ως αρχηγός του γαλλικού τομέα της Κρήτης. Στις αρχές του 1898 μεταφέρθηκε στην Ιεράπετρα και τον Ιούνιο του 1899 διορίστηκε στα Χανιά ως προσωρινός αντικαταστάτης του Γάλλου διοικητή. Έφυγε από το νησί στα τέλη του Ιουλίου του 1899 για λόγους υγείας, αφού είχε πάθει ελονοσία ενώ βρισκόταν στη Σητεία. Στις 22 Ιουνίου 1901 ανακλήθηκε στα Χανιά ως Ανώτατος Διοικητής των Μεγάλων Δυνάμεων και υπηρέτησε σε αυτή τη θέση για τρία χρόνια· τον Ιούνιο του 1904, οπότε και του ζητήθηκε να παρατείνει τη θητεία του, αρνήθηκε επικαλούμενος λόγους υγείας. Επέστρεψε στη Γαλλία στις 22 Ιουνίου 1904 και το Δεκέμβριο του ίδιου έτους, έκανε αίτηση συνταξιοδότησης.

Κατά τη διάρκεια των δύο ετών που έζησε στο Λασίθι, ο αντισυνταγματάρχης Destelle κατέγραφε σχολαστικά τις εμπειρίες του σε προσωπικό ημερολόγιο, ανεξάρτητα από τις στρατιωτικές αναφορές. Δυστυχώς, για το 1899, οπότε και μεταφέρθηκε στα Χανιά με προαγωγή, τα γραφόμενά του χαρακτηρίζονται ως εξαιρετικά ελλιπή, εν αντιθέσει με τα υπόλοιπα ημερολόγια που καλύπτουν σχεδόν εξαντλητικά την περίοδο από 16 Μαρτίου 1897 έως την 31 Δεκεμβρίου 1898. Αναμφισβήτητα, στα αρχεία του γαλλικού στρατού, (που δεν έχουν δυστυχώς ψηφιοποιηθεί ακόμα), υπάρχει ένας ικανός αριθμός πληροφοριών για στρατιωτικά και πολιτικά γεγονότα στην περιοχή. Μολαταύτα, αυτά τα προσωπικά ημερολόγια είναι αφιερωμένα στην περιγραφή της Κρήτης – και ειδικότερα του Λασιθίου - από γεωγραφικής, κοινωνικής και ανθρώπινης σκοπιάς. Ο E. H. Destelle αποτελεί έναν εξαιρετικό παρατηρητή: είναι ανεκτίμητες οι περιγραφές του για τα τοπία, τα χωριά, τα κρητικά και τουρκικά έθιμα και τα σημεία σύγκλισης και απόκλισης τους. Φιλέλληνας και αντίθετος με το τούρκικο στοιχείο, θεωρεί, όπως και ο ανώτερος του, ναύαρχος Pottier, ότι μόνο η αναχώρηση των Τούρκων από το νησί θα οδηγήσει σε μία μόνιμη λύση. Φυσικά, αυτό δεν τον εμποδίζει να βλέπει τα πράγματα καθαρά όσον αφορά τους Κρητικούς και να τους επικρίνει ανάλογα.

Ο αντισυνταγματάρχης είναι πρώτα απ’ όλα στρατιωτικός. Καταγράφει τις κινήσεις των ανδρών του, τη συχνότητα κατάπλου πλοίων, τις επισκέψεις ανώτερων αξιωματικών των συμμαχικών δυνάμεων, τις κινήσεις και ενέργειες των Κρητικών αγωνιστών καθώς και τις αντιδράσεις των Τούρκων. Όντας σε συνεχή επαφή με τους αντάρτες, περιγράφει λεπτομερώς τους αρχηγούς τους. Επίσης, δίνει λεπτομέρειες για τις κινήσεις των στρατιωτών του στο Λασίθι, την υποδοχή που τους γίνεται στα χωριά και τις ανησυχίες των ντόπιων προεστών. Κατά τη διάρκεια της διετούς παραμονής του στο νομό, δε σταματά να διασχίζει την περιοχή, είτε έφιππος στη Νεάπολη, είτε χρησιμοποιώντας θαλάσσια μέσα για να επισκεφτεί τον Άγιο Νικόλαο και τη Σπιναλόγκα. Εξαιρετικός ιππέας, ήταν συχνός επισκέπτης σε απομονωμένα σημεία, με αποτέλεσμα να γνωρίσει μεγάλο αριθμό ορεινών χωριών και να περιγράφει τις καθημερινές δραστηριότητες, τη βιοτεχνία, τον πολιτισμό. Παράλληλα μαθαίνει την ελληνική γλώσσα, γεγονός που του επιτρέπει να εμβαθύνει ακόμα περισσότερο την κατανόησή του όσον αφορά το νησί. Επιπλέον ο E. H. Destelle είναι ερασιτέχνης ζωγράφος και κάθε φορά που οι ευθύνες του το επέτρεπαν, επισκεπτόταν ένα γραφικό προορισμό για να αποτυπώσει λεπτομερώς στον καμβά του με την καλλιτεχνική του ματιά, τοπία, τοποθεσίες, μονοπάτια, εικόνες της καθημερινής ζωής. Έτσι μπορούμε σήμερα να βρούμε πιστές αναπαραστάσεις σημείων όπως το μοναστήρι Τοπλού, το Πισκοκέφαλο, τα Μέσα Μουλιανά, τη Βιάννο, την Τουρλωτή, το Μοναστηράκι και πολλά άλλα. Τα εξαίσια αυτά έργα του, υπάρχει η σκέψη να εκτεθούν σε προσεχή έκθεση από το Ι.Μ.Κ. Ενδιαφέρεται επίσης για τη χάραξη νέων δρόμων, γεγονός που τον οδήγησε στη δημιουργία πολλών εργοταξίων στο νομό Λασιθίου. Αρκεί να αναφερθεί το παράδειγμα του δρόμου Ιεράπετρας – Παχιάς Άμμου, οι εργασίες για τη διάνοιξη του οποίου ξεκίνησαν υπό τις διαταγές του και για τον οποίο καταγράφει στα ημερολόγιά του τους οραματισμούς του.

Κατά τη διάρκεια της διαμονής του στην Κρήτη ο E.H. Destelle καλλιέργησε φιλίες με εξέχουσες προσωπικότητες της εποχής, όπως ο Vincent Bérard, ο αρχαιολόγος Arthur John Evans, ο Joseph Demargne  - πραγματοποίησε τις ανασκαφές στη Λατώ – καθώς και με το ναύαρχο Pottier και τον Ελ. Βενιζέλο.

Η έκδοση αυτού του μοναδικού στη σπουδαιότητά του αρχειακού υλικού, πέρα από το ότι θα αποτελέσει το εκδοτικό γεγονός της χρονιάς για την Κρήτη, συμβάλλει στην ισχυροποίηση της ιστορικής μνήμης. Κάτω από τις ερπύστριες ενός παγκοσμιοποιημένου κόσμου που απεχθάνεται κάθε τι το τοπικό, αλλά και στις πολλαπλά καταγέλαστες ημέρες μιας παρακμάζουσας κοινωνίας, περισώζει από τη λήθη άγνωστες πτυχές από μια πολυτάραχη περίοδο της νεώτερης ιστορίας της Κρήτης. Κυρίως, σε μια εποχή που ανιστόρητες επιβουλές καραδοκούν ύπουλα μέσα και έξω από τη χώρα για να τη διαστρεβλώσουν, και να την παραχαράξουν.

•  Από τις σημειώσεις Maurice Born.

[email protected]