Του Αρχιμανδρίτου Επιφανίου Ζαχαράκη, Πρωτοσυγκέλλου Ιεράς Μητροπόλεως Αρκαλοχωρίου Καστελλίου & Βιάννου
Το άγχος, όπως το κατανοούμε σήμερα, δεν ήταν μια έννοια που συζητείτο με τον ίδιο τρόπο στους Πατέρες της Εκκλησίας. Ωστόσο, μπορούμε να αναγνωρίσουμε κάποιες παραλληλίες με την αντιμετώπιση των ψυχικών και πνευματικών καταστάσεων που σχετίζονται με το άγχος, όπως η ανησυχία, η αβεβαιότητα, η φοβία και η εσωτερική ταραχή.
Οι Πατέρες της Εκκλησίας, όπως ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Άγιος Βασίλειος ο Μέγας, ο Άγιος Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης, ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης και άλλοι, ενσωμάτωσαν τη θεολογία και τη φιλοσοφία της Εκκλησίας τους για να προσφέρουν καθοδήγηση και θεραπεία για ψυχικές καταστάσεις. Αν και οι έννοιες του "άγχος" ή της "αγωνίας" όπως τις κατανοούμε σήμερα δεν υπήρχαν, οι Πατέρες επικεντρώθηκαν σε θέματα όπως η ψυχική γαλήνη, η σωφροσύνη και η εμπιστοσύνη στον Θεό, ως τρόποι αντιμετώπισης των ψυχικών και πνευματικών δυσκολιών.
Οι Πατέρες της Εκκλησίας συχνά μιλούσαν για την ανάγκη να αποφεύγουμε την υπερβολική ανησυχία και τις φοβίες, που δεν στηρίζονται στην πίστη στον Θεό. Η ανησυχία για τα υλικά πράγματα ή το μέλλον θεωρούνταν σαν μία μορφή απιστίας, καθώς υποδεικνύει έλλειψη εμπιστοσύνης στη θεία πρόνοια. Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, για παράδειγμα, υποστήριζε ότι η πίστη στον Θεό πρέπει να απελευθερώνει τον άνθρωπο από κάθε αγωνία για το μέλλον.
Η υπομονή και η ηρεμία θεωρούνταν αρετές που βοηθούν τον πιστό να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες και τις ψυχικές ταραχές. Η υπομονή στις δοκιμασίες και η απόλυτη εμπιστοσύνη στον Θεό συνδέονται στενά με τη θεραπεία της ψυχής. Οι Πατέρες δίδασκαν ότι η γαλήνη και η ηρεμία έρχονται μόνο μέσω της πνευματικής αυτοπειθαρχίας και της προσευχής.
Η προσευχή θεωρούνταν το πιο σημαντικό εργαλείο για την πνευματική ηρεμία και την ψυχική γαλήνη. Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, για παράδειγμα, υποστήριζε ότι η προσευχή έχει τη δύναμη να απαλύνει την ψυχή από κάθε θλίψη και ταραχή. Η συνεχής προσευχή και η επαναλαμβανόμενη επικοινωνία με τον Θεό θεωρούνταν ουσιώδης για την καταπολέμηση κάθε μορφής ψυχικής ανησυχίας.
Η ένωση με τον Θεό μέσω της προσευχής, της θείας Λειτουργίας και της συμμετοχής στις ιερές ακολουθίες ήταν για τους Πατέρες το πιο σημαντικό βήμα για την καταπολέμηση του ψυχικού άγχους. Η αίσθηση της παρουσίας του Θεού, η συμμετοχή στα μυστήρια και η κατάδυση στην πνευματική ζωή θεωρούνταν καθοριστικά για την εσωτερική ειρήνη.
Ο Μ. Βασίλειος πως αντιμετωπίζει το άγχος; Μας λέγει λοιπόν να εμπιστευόμαστε την θεία πρόνοια του Θεού. Στην "Ηθική" του, έγραφε: «Μην ανησυχείς για τις ανάγκες της ζωής. Η πρόνοια του Θεού θα φροντίσει για εσένα. Όλα τα πλάσματα του Θεού έχουν την τροφή τους, ακόμη και τα πουλιά του ουρανού, πώς λοιπόν ο Θεός θα παραμελήσει τον άνθρωπο, που είναι η εικόνα Του;» Η πεποίθηση ότι ο Θεός δεν θα μας αφήσει να καταστραφούμε από τις δυσκολίες της ζωής, αλλά αντίθετα θα μας βοηθήσει να τις υπερνικήσουμε, είναι καθοριστική για την αντιμετώπιση του άγχους.
Συγκέντρωση στον παρόν που ζούμε Σε μία από τις επιστολές του αναφέρει: «Μην αφήνεις το μυαλό σου να περιπλανιέται αδιάκοπα στις ανησυχίες του αύριο. Ο Θεός φροντίζει για το μέλλον. Ζήσε με σύνεση και ηρεμία το σήμερα, γιατί το αύριο ανήκει στον Θεό.» Η πρόσκληση αυτή να ζούμε με προσοχή και ηρεμία στο «τώρα» βοηθά τον άνθρωπο να απαλλαγεί από το άγχος που προκαλούν οι άγνωστοι φόβοι και οι υπερβολικές ανησυχίες για το μέλλον. Ο Μέγας Βασίλειος πίστευε ότι η προσευχή δεν είναι μόνο επικοινωνία με τον Θεό, αλλά και μια θεραπευτική διαδικασία για την ψυχή. Στην "Μικρή Παράκληση" αναφέρει: «Όταν προσεύχεσαι, μην ανησυχείς για τίποτα άλλο. Ο Θεός θα καταλάβει την αγωνία σου και θα απαντήσει σύμφωνα με την ανάγκη σου.» Η προοπτική της αιώνιας χαράς. Ο ίδιος σημείωνε: «Η ζωή μας είναι σαν μια σκιά. Ο Θεός όμως μας καλεί στην αιώνια χαρά. Όταν έχουμε αυτή την προοπτική στο μυαλό μας, η αγωνία για τα πράγματα του κόσμου εξαφανίζεται.»
Ο Άγιος Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης, ένας από τους πιο αγαπητούς και σύγχρονους αγίους της Ορθόδοξης Εκκλησίας, είχε βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης ψυχής και των πνευματικών και ψυχικών δυσκολιών που βιώνουν οι άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένου του άγχους. Όπως και οι Πατέρες της Εκκλησίας, ο Άγιος Πορφύριος πίστευε ότι η βασική αιτία του άγχους και των ψυχικών αναταραχών είναι η απομάκρυνση του ανθρώπου από τη σχέση του με τον Θεό, και ότι η ειρήνη και η ανακούφιση μπορούν να βρεθούν στην επιστροφή του ανθρώπου στην πίστη και την εμπιστοσύνη στον Θεό.
Ο Άγιος Πορφύριος υποστήριζε ότι το άγχος και η ψυχική ταραχή προκύπτουν κυρίως όταν οι άνθρωποι δεν εμπιστεύονται πλήρως τον Θεό και επικεντρώνονται στις ανησυχίες και τους φόβους του κόσμου. Αντίθετα, αν ο άνθρωπος παραδίδει την καρδιά του στον Θεό και τον αφήνει να είναι οδηγός στη ζωή του, τότε η ειρήνη του Θεού θα γεμίσει την ψυχή του και θα διώξει κάθε άγχος.
Συχνά έλεγε: «Μην ανησυχείτε για τίποτα. Όλα τα αφήνετε στον Θεό. Εκείνος αναλαμβάνει τα πάντα, τα λύει όλα. Αν έχουμε εμπιστοσύνη στον Θεό, δεν έχουμε κανένα άγχος, καμία αγωνία».
Ο Άγιος Πορφύριος πίστευε ότι η προσευχή είναι το πιο σημαντικό μέσο για την καταπολέμηση του άγχους. Ειδικά η «ησυχία» της προσευχής, η απλή και ταπεινή επικοινωνία με τον Θεό, έχει τη δύναμη να διώξει τις ψυχικές εντάσεις και να γεμίσει τον άνθρωπο με την ειρήνη του Θεού. Η πνευματική ηρεμία προέρχεται από την αίσθηση ότι ο Θεός είναι πάντα δίπλα μας και ότι κάθε δυσκολία είναι μία ευκαιρία για να πλησιάσουμε περισσότερο σε Αυτόν.
Ακόμα και όταν οι δυσκολίες είναι μεγάλες και οι καταστάσεις φαίνονται απελπιστικές, ο Άγιος Πορφύριος ενθάρρυνε τους ανθρώπους να αφήνουν τον Θεό να ενεργεί στη ζωή τους. Ο ίδιος πίστευε ότι το άγχος και η ανησυχία προκύπτουν όταν ο άνθρωπος προσπαθεί να ελέγξει τα πάντα με τις δικές του δυνάμεις, αντί να αφήνει τις καταστάσεις στα χέρια του Θεού.
Αναφερόταν συχνά στο παράδειγμα του Χριστού που είπε: «Μη μεριμνάτε για την αυριανή ημέρα». Ο Άγιος Πορφύριος τονίζει ότι όταν ζούμε στο «τώρα» και εστιάζουμε στο παρόν με εμπιστοσύνη στον Θεό, η αγωνία για το μέλλον χάνεται.
Ο Άγιος Πορφύριος δίδασκε επίσης την αξία της απλότητας και της σωφροσύνης, ως τρόπους για να μειωθεί το άγχος. Ζώντας με μέτρο και αποφεύγοντας τις υπερβολές, είτε σε επίπεδο δουλειάς, είτε σε κοινωνικές σχέσεις, είτε στην προσκόλληση σε υλικά αγαθά, ο άνθρωπος καταφέρνει να μειώσει τις αιτίες του άγχους και να ζει πιο ήρεμα. Η αίσθηση του «είναι αρκετό» και η αποδοχή των απλών πραγμάτων της ζωής δημιουργεί μια ψυχική γαλήνη.
Ο Άγιος Πορφύριος προέτρεπε τους ανθρώπους να αναγνωρίζουν τη χαρά στην καθημερινότητά τους και να είναι ευγνώμονες για όσα έχουν, ακόμη και στις δύσκολες στιγμές. Η ευγνωμοσύνη, έλεγε, είναι ο καλύτερος τρόπος να διώξουμε τις σκοτεινές σκέψεις και να επαναφέρουμε την ψυχική ισορροπία. «Όταν έχουμε ευγνωμοσύνη, έχουμε ειρήνη», τόνιζε συχνά.
Η υπομονή και η σιωπή, σύμφωνα με τον Άγιο Πορφύριο, είναι βασικές αρετές για την καταπολέμηση του άγχους. Η σιωπή δεν αφορά μόνο την απουσία θορύβου, αλλά και την εσωτερική σιωπή που επιτρέπει στον άνθρωπο να ακούσει την παρουσία του Θεού και να ηρεμήσει την ψυχή του. Μέσω αυτής της «σιωπής», ο άνθρωπος αποδέχεται τα πράγματα όπως είναι, χωρίς να χάνει την εσωτερική του γαλήνη.
Τι μας λέγει ο σύγχρονος Άγιος γέροντας Παΐσιος; Το άγχος λέει είναι μια ασθένεια σύγχρονη, διότι έχει δημιουργηθεί περισσότερο από την κοσμική ευτυχία και πολυτέλεια. Όπως λέγει και ο γέροντας Παΐσιος, όσο απομακρύνονται οι άνθρωποι από την φυσική ζωή, την απλή, και προχωρούν στην πολυτέλεια, τόσο αυξάνει και το ανθρώπινο άγχος. Και όσο απομακρύνονται από τον Θεό, επόμενο είναι να μη βρίσκουν πουθενά ανάπαυση. Η αγωνία και πολλή μέριμνα των περισσοτέρων ανθρώπων να αποκτήσουν εύκολο πλούτο και εύκολη μόρφωση, για να περνούν εφήμερα, ουσιαστικά τους δημιούργησε περισσότερο άγχος και ανησυχία. Οι μάταιοι λογισμοί έχουν κατακλείσει με άγχος τους ανθρώπους. Ο Χριστός μπορεί να δώσει την ψυχική γαλήνη και αιωνιότητα, αρκεί ο άνθρωπος να μετανοήσει. Όσο οι άνθρωποι απομακρύνονται από την φυσική, την απλή ζωή και προχωρούν στην πολυτέλεια, αυξάνουν και το ανθρώπινο άγχος.
Η υπερκαταναλωτική συμπεριφορά και το υλιστικό πνεύμα, μαζί με την εξωτερική μόρφωση, οδήγησε πολλά παιδιά σε ψυχιάτρους που οι περισσότεροι από αυτούς δεν πιστεύουν στην δύναμη και στην ουσία της ψυχής, για να κάνουν ψυχαναλύσεις. Συνεπώς μετά από όλα αυτά, πως είναι δυνατόν ο άνθρωπος να μην έχει άγχος, αφού του λείπει η ουράνια παρηγοριά, που είναι ο Θεός.
Πάνε να ηρεμήσουν οι άνθρωποι είτε με ηρεμιστικά είτε με θεωρίες γιόγκα, και την πραγματική ηρεμία, που έρχεται, όταν ταπεινωθεί ο άνθρωπος, δεν την επιδιώκουν, για να έρθει η θεία παρηγοριά μέσα τους . Πολλοί άνθρωποι ενώ τα έχουν όλα, απεικονίζεται στο πρόσωπό τους η στεναχώρια και το άγχος, αυτό σημαίνει ουσιαστικά ότι τους λείπει ο Θεός. Διότι χωρίς Θεό μέσα στην ψυχή του ανθρώπου έρχεται η κενότητα να αντικαταστήσει τον ανούσιο τρόπο ζωής. Επειδή οι άνθρωποι δεν νοηματοδοτούν την ζωή τους με τον Θεό, γι’ αυτό και βλέπεις και δεν ευχαριστιούνται με τίποτα. Βαριούνται και βασανίζονται με όλα και με όλους.
Στο σημερινό κόσμο που ζούμε οι ρυθμοί της ζωής τρέχουν με ιλιγγιώδη ταχύτητα, οπότε και οι άνθρωποι είναι αναγκασμένοι θα λέγαμε να τρέχουν και να βιάζονται να προλάβουν, οπότε είναι διαρκώς σε μια ανησυχία και σε μια τρέλα. Όπως λέγει και ο γέροντας Παΐσιος, δεν σκέφτονται οι άνθρωποι την άλλη ζωή, μόνο ζητάνε όλο και περισσότερα υλικά αγαθά. Γι' αυτό και δεν βρίσκουν ησυχία και τρέχουν συνέχεια . Η τεχνολογία υποκειμενικά φαίνεται ότι βοηθάει τον άνθρωπο, κάνοντας του τη ζωή πιο άνετη, με περισσότερο χρόνο ζωής, αντικειμενικά όμως δημιουργούνται περισσότερες δυσκολίες και προβλήματα και έτσι ο άνθρωπος είναι αναγκασμένος να τρέχει με άγχος να προλάβει. Αυτό δεν είναι χαρούμενη ζωή, αλλά ζωή κόλασης. Έπειτα από τόση μεγάλη πίεση και άγχος στην ζωή των ανθρώπων, βλέπεις να τρέχουν στην ύπαιθρο και στο βουνό να κάνουν διάφορα προγράμματα γυμναστικής, για να αποτοξινωθούν, από την καταπλάκωση που τους έχει πιάσει. Αυτό όλο δείχνει πόσο άγχος και πόση πίεση υπάρχει στην ψυχή των ανθρώπων, που θέλουν κάπου να ξεσπάσουν, αλλά δυστυχώς το κάνουν όλο αυτό χωρίς νόημα.
Η κενοδοξία φέρνει κενό. Όπως λέγει και ο γέροντας Παΐσιος, όπου άγχος και απελπισία, εκεί ταγκαλίστικη (δαιμονική) πνευματική ζωή. Για τίποτε να μην έχετε άγχος. Το άγχος είναι του διαβόλου . Ο αγώνας που κάνει ο κάθε άνθρωπος στην προσωπική ζωή, ή στην πνευματική του κατάσταση, πρέπει να είναι απλός και όχι σχολαστικός και εγωιστικός, διότι αυτό φέρνει πανικό και άγχος. Η κάθε δουλειά για να έχει πραγματικό αποτέλεσμα, χρειάζεται πάνω απ’ όλα να έχει, εμπιστοσύνη και ταπείνωση προς τον Θεό. Διότι η αγωνία και το άγχος κρύβει ολιγοπιστία για το Θεό.
Επειδή λοιπόν οι άνθρωποι θέλουν πολλά και εύκολα, ουσιαστικά έχουν καταφέρει να κάνουν την ζωή τους πολύ δύσκολη αλλά και πολύ αγχωτική. Λέει ο γέροντας ότι, πολλοί άνθρωποι λένε: “Καλότυχοι αυτοί που ζουν στα παλάτια και έχουν όλες τις ευκολίες”. Αλλ' όμως μακάριοι είναι αυτοί που κατόρθωσαν να απλοποιήσουν την ζωή τους και ελευθερώθηκαν, αν δεν απλοποιήσει την ζωή του ο άνθρωπος, βασανίζεται. Ενώ, αν την απλοποιήσει, δεν θα έχει αυτό το άγχος . Έτσι λοιπόν όσο πιο πολλά υλικά επιζητούμε να αποκτήσουμε, τόσο πιο πολύ άγχος και κούραση έρχεται στην ψυχή και στην καρδιά μας. Ύστερα τρέχουμε να ξεσκάσουμε σε βουνά και σε λαγκάδια για να αποφύγουμε το αγχωτικό πλάκωμα. Ματαίως όμως γιατί όσο η ζωή δεν είναι απλή και ελεύθερη, τόσο βυθιζόμαστε στο άγχος και στην κούραση, που υφαίνει ο διάβολος μαστορικά. Αυτή η κούραση και η σύγχυση των ανθρώπων, να προλάβουν να ανταπεξέλθουν σε τόσες καταστάσεις και δουλειές, για την απόκτηση πολλών υλικών πραγμάτων, ουσιαστικά φέρνει την κρίση μέσα στις οικογένειες. Όλη αυτή η κατάσταση δημιουργεί κούραση, άγχος, νεύρα, οπότε χαλάει η επικοινωνία των οικογενειών, ανάμεσα στους γονείς και στα παιδιά. Ύστερα έρχονται τα διαζύγια, η διάλυση της οικογένειας και η εγκατάλειψη των παιδιών. Να μην έχουμε άγχος και απελπισία ακόμη και αν έρχονται προβλήματα. Μην περιμένουμε πνευματική άνοιξη, εάν δεν περάσουμε πρώτα τον πνευματικό χειμώνα, για να ψοφήσουν και τα πνευματικά ζωύφια.
Οι άνθρωποι επίσης έχουν την κακή συνήθεια, να κάνουν κακές συγκρίσεις έναντι με ανθρώπους, που έχουν περισσότερα από αυτούς. Αυτό δηλώνει αχαριστία και πλεονεξία προς τον Θεό, διότι θα μπορούσαν να συγκρίνουν την ζωή τους γενικότερα, με ανθρώπους που έχουν λιγότερα υλικά, ή έχουν περισσότερα προβλήματα από αυτούς. Η ζωή μας μπορεί να είναι γλυκιά, αλλά συγχρόνως είναι και μάταιη. Ο γέροντας Παΐσιος λέγει ότι, αν ρωτήσεις ένα κοριτσάκι: “Τι θέλεις, ένα κουκλάκι ή μια πολυκατοικία;” να δεις, θα σου πει: “Ένα κουκλάκι”. Και τελικά τα μικρά παιδιά γνωρίζουν την ματαιότητα του κόσμου. Το πραγματικό νόημα βρίσκεται στο: “Ζητείτε πρώτον την Βασιλείαν του Θεού’’ (Ματθ. 6, 33)...... και ύστερα όλα τα άλλα θα προστεθούν, από εκεί ξεκινά η απλότητα και κάθε σωστή αντιμετώπιση.
Επομένως ο σύγχρονος άνθρωπος χρειάζεται να επανατοποθετήσει την ζωή του σε μια απλή θεώρηση των πραγμάτων. Η απλότητα, η προσευχή, η υπομονή και να το ζούμε το τώρα που είναι δικό μας, είναι στοιχεία που βοηθούν και ωφελούν τον κάθε άνθρωπο να βγει από τους λογισμούς και τις αγχώδεις καταστάσεις που τον πνίγουν. Το πρώτιστο είναι να εμπιστεύεται κανείς περισσότερο την πρόνοια και την χάρη του Θεού και ύστερα τις δικές του δυνάμεις.
