Η παράκτια βιωσιμότητα και ο κυνισμός του Επιμηθέα

Του ΚΩΣΤΗ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ

Στην αρχή του έπους της Οδύσσειας, για τον υποψιασμένο αναγνώστη καραδοκεί ένας ιδιαίτερος οικολογικός συμβολισμός, πέρα από τις επικολυρικές αναφορές του ομηρικού έργου. Οι αθεόφοβοι, - κυριολεκτικά και μεταφορικά - σύντροφοι του πολυμήχανου Οδυσσέα, παρά τις προειδοποιήσεις του πολύτροπου αρχηγού, έφαγαν τα βόδια στο νησί του Υπερίωνα Ήλιου, προικοδοτώντας έτσι μια οικτρή μοίρα για όλους τους στο ταξίδι του νόστου. Αν μη τι άλλο ξέχωρα από τη θεϊκή προσβολή, με τους σημερινούς όρους αυτή η αψυχολόγητη πράξη των πεινασμένων ναυαγών, θα συνιστούσε και μια ύψιστη ασέβεια κατά της βιοποικιλότητας. Η έννοια της βιωσιμότητας ή της αειφορίας του πλανήτη, ασφαλώς και ήταν άγνωστη στον ομηρικό κόσμο. Στη μυθολογία και την ιστορία δεν χρησιμοποιούνταν η λέξη περιβάλλον. Η Φύση ήταν η λέξη που τα ‘κλεινε όλα, αφού η γεωπεριβαλλοντική διάσταση του πολιτισμού τους, ούτε γι’ αστείο δεν μπορούσε να διανοηθεί ότι είχε αρνητικές επιπτώσεις σ’ αυτήν.

Από την Ομηρική υποψία στη βεβαιότητα

Μόνο τα τελευταία τριάντα χρόνια, η υποψία ότι οι αντοχές της φύσης είναι πεπερασμένες μετατρέπονταν σε βεβαιότητα, μόνο τότε, η παγκόσμια κοινότητα άρχισε να ξαναθυμάται (ως κήνσορας της ηθικής της φυσικής τάξης), την ανάγκη προστασίας της και να θέτει κανόνες για την ακεραιότητα της. Ήταν μόλις που ο πολιτισμένος Άνθρωπος, ανακάλυπτε ότι η αρχαϊκή Φύση, μετατρέπονταν σε …περιβάλλον. Έκτοτε μια νέα λέξη έμπαινε στο δυτικό λεξιλόγιο: Αειφορία ή βιωσιμότητα. Λέξεις όπως, βιώσιμη ανάπτυξη, κλιματική αλλαγή, προστασία της βιοποικιλότητας, καταπολέμηση της ερημοποίησης άρχισαν να προφέρονται όλο και πιο έντονα τα τελευταία χρόνια. Σήμερα έχουν αποκτήσει εξέχουσες διεθνείς διαστάσεις λόγω της πολυπλοκότητας και του διασυνοριακού χαρακτήρα τους και δικαίως προληπτικές δράσεις γι’ αυτές τις έννοιες, έχουν ενταχτεί σε όλες τις κλίμακες των υπερεθνικών και των επιμέρους πολιτικών. Η ειλικρίνεια της ένταξής τους όμως δοκιμάζεται…

Δαιδαλώδης λαβύρινθος του κυνισμού

Οι διεθνείς ανησυχίες και συνδιασκέψεις για το κλίμα και το περιβάλλον εντείνονταν όλο και περισσότερο, αφού τα γεγονότα ανέτρεπαν τις προβλέψεις. Η υιοθέτηση παγκόσμιων νομικά δεσμευτικών κειμένων για την κλιματική αλλαγή, που ελλόχευε όλο και πιο πολύ πάνω από τον πλανήτη σαν δαντική κόλαση, ήταν μονόδρομος. Μελετώντας όμως κανείς όλες αυτές τις διεθνείς συναντήσεις για ένα πράγμα ήταν σίγουρος: Έμοιαζαν με παγκόσμιες κυνικές συνάξεις υπόδικων υβριστών του περιβάλλοντος ενώπιον ενός διεθνούς δικαστηρίου από Ερινύες, στο οποίο δεσμεύονταν ότι θα αλλάξουν στάση και ζωή, αλληλοζητούσαν συγνώμη για τα ατοπήματά τους, ομνύονταν έναντι μιας νεφελώδους οικουμενικής Νεμέσεως, και μόλις απομακρύνονταν …οι ύβρεις ξανά από την αρχή! Ο δυτικός κόσμος δεν μπορούσε ποτέ να ξεχάσει την «ανάπτυξη» που σχετίζονταν μόνο με την οικονομική μεγέθυνση.
 

Η Ευρώπη, μέρος κι εκείνη του παγκόσμιου κυνισμού για τη βιωσιμότητα, από τις πρώτες δυτικές κοινωνίες, ήταν αυτή που ενέταξε (…την ανάγκη φιλοτιμία ποιούμενη) στην κλίμακα της πολιτικής των θεσμικών οργάνων της, τη βιώσιμη ανάπτυξη και την προοπτική της ως δεσπόζοντα στόχο  με κατευθύνσεις στη χάραξη ενός οράματος, που εντοπίζεται στη διαβίωση σ' ένα περιβάλλον μηδενικής σπατάλης, αυτοτροφοδοτούμενης διαχείρισης των φυσικών πόρων, προστασίας και αποκατάστασης της βιοποικιλότητας. Οι Ευρωπαϊκές Οδηγίες για το περιβάλλον, είναι ένας πελώριος κυκεώνας, ένας λαβύρινθος νομικών δεσμεύσεων και επιταγών, που οι περισσότερες απ’ αυτές, κινούνται σ’ ένα ημερολογιακό πλαίσιο σύνταξης, που παραπέμπει σε εποχές που ίσως η μοναδική ρύπανση και φόρτιση που υπήρχε στο ευρωπαϊκό περιβάλλον και το οικοσύστημα, ήταν η σκόνη από το τίναγμα των χαλιών των νοικοκυρών στα μπαλκόνια! 

Αυτές οι οδηγίες, θα ήταν καλό να συντάσσονταν στα ελληνιστικά χρόνια, τότε που μπορούσαν να περισωθούν ακόμη τα πάντα. Αφορμή για το παρόν σημείωμα έδωσε η 2014/89/ΕΕ σχετική οδηγία της Ε.Ε. για τη θαλάσσια χωροταξία. Μια οδηγία που ενσωματώθηκε μόλις το φετινό καλοκαίρι στην ελληνική έννομη τάξη με το σχετικό Ν. 4546/18 και που μεταφέροντας τα κελεύσματα των συντακτών της, νομίζει κανείς ότι απευθύνεται για να τα περισώσει, ακόμη σε παρθένες ομηρικές θάλασσες και ακρογιάλια που περιτριγυρίζουν την Ευρώπη. Και ναι μεν, το περιβαλλοντικό Δίκαιο δεν δικαιούται να κάνει εκπτώσεις, αλλά όταν εκφράζονται πόθοι και ευχολόγια από μηδενική περιβαλλοντική βάση, τη στιγμή που ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός με την ολοκληρωμένη διαχείριση των παράκτιων ενοτήτων που τον συνοδεύει, στην Ελλάδα και τον ευρωπαϊκό νότο, αναφέρεται σε περιοχές όπου η βιωσιμότητα ήδη διακυβεύεται με τον πλέον αδόκιμο και οδυνηρό τρόπο, και δεν υπάρχει άλλος τρόπος να εφαρμοστούν όλα τα προτεινόμενα παρά σε τελείως παρθένες παράκτιες περιοχές, τότε ναι υπάρχει σοβαρό πρόβλημα παραγωγής εφαρμοστέου Δικαίου στην Ε.Ε. και στη χώρα μας.

Αν όμως το δει κανείς με τη λογική «να σώσουμε οτιδήποτε αν σώζεται», τότε θα πρέπει οι συντάκτες της περιβαλλοντικής νομοθεσίας να ανακαλύψουν ένα αποδοτικό cancel ή ένα escape για ό,τι βαρύνει αρνητικά τον ελληνικό παράκτιο χώρο, ιδίως το νησιωτικό, για να μπορέσουν να υλοποιηθούν και να αποδώσουν όσα ιδεατά ευχολόγια και πόθοι αναπτύσσονται.

Ναι, ασφαλώς και είναι κυνισμός και υποκρισία να μιλά μια νομοθεσία για το θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό, σε μια χώρα με μήκος χιλιάδων χιλιομέτρων παράκτιου μετώπου, που μόνο ο τουρισμός έτσι όπως έχει αναπτυχθεί, όχι μόνο έχει ασελγήσει και κακοποιήσει το τοπίο, όχι μόνο έχει καταπατήσει αυτονόητα κοινόκτητα έννομα αγαθά καταργώντας νόμους και Σύνταγμα, αλλά εν δυνάμει έχει μετατρέψει το περιβάλλον και το οικοσύστημα σε βραδυφλεγείς βόμβες και απασφαλισμένες χειροβομβίδες που οι επόμενες γενιές θα το πληρώσουν με πολύ ακριβό τίμημα. «Μια μέρα οι θάλασσες αυτές θα εκδικηθούνε» έγραψε προφητικά η ενόραση του ποιητή, που όσο περνάνε τα χρόνια επαληθεύεται, κάνοντας έμμεση αναφορά σε αυτό που οι τεχνοκράτες αποκαλούν «περιβαλλοντική φέρουσα ικανότητα».

Ο σχεδιασμός σαν ενσυνείδητη προσπάθεια της κοινωνίας να αναζητεί το επιθυμητό και να οργανώνει δράσεις  για να το πετύχει, πρέπει να ανταποκρίνεται στα πραγματικά δεδομένα, δηλαδή στις συγκεκριμένες συνθήκες ενεστώτα και προοπτικές κάθε εποχής. Με τη θεώρηση αυτή ο χωρ(οταξ)ικός σχεδιασμός, εξελίσσεται και διαρθρώνεται σύμφωνα με τις προτεραιότητες και τις αξίες, πάντα όμως με μακροχρόνια προοπτική. Ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός, παραμένει ένα από τα ζωτικά θέματα που έχουν αναδειχτεί διεθνώς ως μέγιστης σπουδαιότητας με ιδιαίτερο ενδιαφέρον κυρίως στη χώρα μας, λόγω του θαλάσσιου προσανατολισμού της. Είναι ο σχεδιασμός που αναφέρεται ουσιαστικά στην ανάγκη συντονισμού των δράσεων για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος, αλλά με τη λογική της δυναμικής αλληλεπίδρασης του χερσαίου παράκτιου χώρου, όπως αποτυπώνεται στην αμφίπλευρη όσμωση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων σε ξηρά και θάλασσα.  

Ο εφιάλτης του Μίνωα

Αναμφίβολα και στην Κρήτη, στις παράκτιες ζώνες του βορρά, η ζήτηση του χώρου καθορίζεται και οριοθετείται από  δεσπόζουσες χρήσεις του τουρισμού, που αυξάνονται με ταχύς ρυθμούς. Η ολοκληρωμένη θαλάσσια πολιτική που αποτελεί τμήμα του κοινοτικού κεκτημένου αναφέρεται και στην ανάγκη ολοκληρωμένης διαχείρισης παράκτιων περιοχών και προβλέπει το χωρ(οταξ)ικό σχεδιασμό τόσο για τη χερσαία όσο και για τη θαλάσσια ζώνη.

Η επικείμενη κλιματική αλλαγή, οι διαβρώσεις των ακτών, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, οι απρόβλεπτες μεγάλες φυσικές καταστροφές, υπαγορεύουν την προώθηση μιας στρατηγικής που πρέπει να περιλαμβάνει τη δραστική μείωση των παράκτιων περιοχών στις χρήσεις γης που προορίζονται για τουρισμό – αναψυχή. Ολόκληρη η βόρεια Κρήτη σήμερα, στοχοποιείται από μια άναρχη τουριστική μεγέθυνση που έχει υπερβεί πολλαπλές «κόκκινες γραμμές».

Αυτό διαπιστώνει πλέον την ανάγκη διασφάλισης της απειλούμενης βιωσιμότητας, όπως υπαγορεύεται από την υπέρβαση αντοχής του ίδιου του παράκτιου οικοσυστήματος. Ο ασυγκράτητος πολλαπλασιασμός των κλινών στο βορρά, η σχεδόν πλήρης αστικοποίηση εξαιρετικά μεγάλων παράκτιων εκτάσεων, με την ταυτόχρονη δραματική έλλειψη δημοσίων υποδομών, η εξάντληση των φυσικών πόρων (υδάτινοι πόροι, κακοποίηση τοπίου κ.λπ.) προοιωνίζουν επιπτώσεις που θα δοκιμάσουν δραματικά τη ζωή και το μέλλον των επόμενων γενεών. Βιωσιμότητα άλλωστε, θα πει, σχεδιασμός με πρόληψη. Προγραμματισμός που δεν ρυμουλκείται από τον πολιτικό καιροσκοπισμό και την Αγορά, αλλά από τη λογική ότι το περιβάλλον δεν αποτελεί ανεξάντλητο πόρο και ο κόσμος δεν τελειώνει στις δική μας γενιά.

Σε προγενέστερους καιρούς όταν οι έννοιες χωροταξία και βιωσιμότητα δεν υπήρχαν στο λεξιλόγιο, και η προστασία του τοπίου και της φύσης θεωρούνταν κάτι σαν εξτρεμιστική άποψη, άθελά τους υπήρξαν ευτυχώς κάποιοι που περιέσωσαν ένα εξαιρετικά μεγάλο τμήμα της παράκτιας Κρήτης.

Ναι, η οριοθέτησή της από τους αρχαιολόγους, το Κ.Α.Σ. και το παλιό ΥΠ.ΠΟ. ως αρχαιολογικών χώρων και τοπίων φυσικού κάλλους, τα πρώτα κιόλας χρόνια της μεταπολίτευσης, συνιστούσε μια παράπλευρη βιώσιμη χωροταξική πολιτική που η αναγκαιότητά της, η ανεκτίμητη απόδοσή της και η προσφορά της αρχίζει να φαίνεται σήμερα, μετά από μισόν αιώνα. 

Αν κοιτάξει κανείς το χάρτη των δήμων της Κρήτης, θα δει ότι μόνο τρεις από τους 24, δεν διαθέτουν θαλάσσιο μέτωπο. Όλοι οι υπόλοιποι αυλίζονται στα κύματα. Η πρόσφατη δραματική αποκάλυψη για το δήμο Αγ. Νικολάου, την τουριστική ναυαρχίδα της Κρήτης, που στις διαδικασίες τροποποίησης – αναθεώρησης του τοπικού χωροταξικού του σχεδίου (ΣΧΟΟΑΠ), προσπάθησε με ομόφωνη απόφαση του Δ.Σ. να υιοθετήσει με πλαστογραφημένα τεχνικά και μελετητικά δεδομένα (!) για να μετατρέψει θεσμοθετημένο μεγάλο ρέμα σε δρόμο σε περιοχή της Ελούντας, είναι δηλωτική και ενδεικτική συνάμα, της σοβαρότητας και της ευθύνης που οι ΟΤΑ του νησιού αντιμετωπίζουν τα πιο μικρά έως και τα πιο μεγάλα θέματα, που αφορούν, σχετίζονται και εγγυώνται τη διατήρηση της βιωσιμότητας και της ακεραιότητας του περιβάλλοντος για τις επόμενες γενιές.

Αυτές οι αχαρακτήριστες πρακτικές των ΟΤΑ για τον (παράκτιο) χωροταξικό σχεδιασμό που ξεφεύγουν από τα αυτονόητα σύνορα της νομιμότητας και εμπίπτουν στα όρια της αστικής και ποινικής δικαιοσύνης και των πολλαπλών ποινικών εκτροπών, είναι άλλωστε γνωστά πράγματα από τις ετήσιες εκθέσεις του Συνηγόρου του Πολίτη και των άλλων ανεξάρτητων Αρχών. Είναι όμως ικανές και αρκετές για να τους αφαιρεθεί η δυνατότητα χάραξης του χωροταξικού σχεδιασμού, κάτι που ούτως ή άλλως από το Σύνταγμα είναι υποχρέωση και μόνο του κράτους. Η παράκτια βιωσιμότητα, ως συνταγματικό και νομοθετικό ζητούμενο, ως δυναμική διαδικασία που σκοπεί στην αειφόρο διαχείριση των παράκτιων εκτάσεων, κατά την οποία πρέπει να λαμβάνονται υπόψη η ευπαθής φύση των παράκτιων οικοσυστημάτων και τοπίων, η ποικιλομορφία των δραστηριοτήτων και χρήσεων, οι αλληλεπιδράσεις τους, ο θαλάσσιος προσανατολισμός δραστηριοτήτων και χρήσεων και ο αντίκτυπός τους στο θαλάσσιο και το χερσαίο τμήμα, είναι εξαιρετικά μείζον αγαθό. Ίσως το μέγιστο σε νησιώτικες χώρες, για να εκλαμβάνεται ως παίγνιο στα ζάρια του πολιτικού τυχοδιωκτισμού και των μικροπολιτικών σκοπιμοτήτων και καιροσκοπισμού των δήμων.

Κάτι παρόμοιο όμως συμβαίνει και στους περιφερειακούς και αποκεντρωμένους θεσμούς του κράτους. Αιρετοί με λουστραρισμένο χαμόγελο, δεμένο με τη μονιμότητα της καρέκλας τους, πολυδιαφημισμένοι για την αποτελεσματικότητά τους, με περιζήτητους σπόνσορες που ερίζουν για το ποιος θα τους δώσει πρώτος το δαχτυλίδι της ισοβιότητάς τους, αδυνατούν να ολοκληρώσουν ασήμαντα για το μέγεθός τους, αλλά εξαιρετικής αναγκαιότητας οδικές υποδομές, έχοντας καταστεί νεκροταφεία έργων 10ετίας, που υποθάλπουν με τραγικό τρόπο τη βιωσιμότητα επώνυμων τουριστικών προορισμών της Κρήτης.

Από την άλλη μεριά, σε παράκτιες περιβαλλοντικά βεβαρημένες τουριστικές και γειτνιάζουσες αρχαιολογικές περιοχές και μνημειακά σύνολα, το αποκεντρωμένο κράτος, ακυρώνει την υλοποίηση δεσποζουσών δημοσίων υποδομών με τους πλέον σκανδαλώδεις και δεικτικούς τρόπους και μέσα, για να ξανάρθουν μετά από λίγους μόλις μήνες, τα λουστραρισμένα περιφερειακά χαμόγελα με τη σημαδεμένη τράπουλα, να προικοδοτήσουν την ίδια περιοχή που ακυρώθηκε η δημόσια υποδομή, με φαραωνικές επενδύσεις που βάλλουν ευθέως στη βιώσιμη προοπτική της περιοχής και το φυσικό κεφάλαιο, παρά και ενάντια στα συνταγματικά κελεύσματα, τις σχετικές οδηγίες της Ε.Ε., την πολλαπλή νομοθεσία και το Δίκαιο του περιβάλλοντος.

Οι πράξεις, τα γεγονότα, οι χρόνοι συνθέτουν ένα παζλ με πελώρια ερωτηματικά και μαύρες τρύπες…

Ηθικό δίδαγμα; Είναι καλές οι Ευρωπαϊκές Οδηγίες για τη χωροταξία και η εξειδίκευσή τους στην ελληνική νομοθεσία, απλά γιατί παραμένουν ευχάριστα αναγνώσματα. Συναρπαστικοί μύθοι, παραμύθια για αφελείς και ανυποψίαστους. Λέξεις με κυνικά και υποκριτικά πέπλα, που θα συνθέτουν τραγωδίες για τις επόμενες γενιές.  Και γίνονται ακόμη καλύτερες, όταν παραμένουν ένα ανυπεράσπιστο παίγνιο με σκοπιμότητες από τις ποικιλώνυμες μορφές του κράτους, εξοβελισμένες και εξόριστες από τις συνταγματικές και υποστασιακές πηγές τους, από οβιδιακά μεταμορφωμένους Επιμηθείς, που φαρισαϊκά και κυνικά υφαίνουν ένα ζοφερό μέλλον. 

Ένα είναι σίγουρο: Επειδή δεν τις σκεφτόμαστε καθόλου, οι μελλοντικές γενιές, δεν θα μας ξεχάσουν ποτέ…