Του Θανάση Γιαπιτζάκη
Όταν ήρθαν οι Ενετοί στην Κρήτη ή όπως λέγανε τότε «Βενετσιάνι ιν Κάντια», τα μέρη μας γνώρισαν μια κατοχή (1211-1669) κατά έναν αιώνα πιό μακρόχρονη από την κατοπινή κατοχή των Τούρκων (1669-1913).
Βέβαια, δεν υπάρχει πρόθεση εδώ να συγκρίνουμε τον αυστηρό έλεγχο των Ιταλών θεματοφυλάκων του ναυτικού εμπορίου της Γαληνοτάτης με τη σκληρή σκλαβιά και το πνευματικό σκοτάδι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εδώ ερχόμαστε, μαζί με τον ερχομό των Ενετών στην Κρήτη, να επισημάνουμε μια μορφή αντίστασης που καταγράφεται σαν μια άγνωστη σελίδα της Ιστορίας των Κρητικών της περιόδου εκείνης στην περιοχή της Φουρνής στο Επάνω Μιραμπέλλο.
Πρόκειται για το βιβλίο «Περιήγηση στην περιφέρεια της Φουρνής των χρόνων της Βενετοκρατίας» που έχει εκδοθεί από την Φουρνινέτ Ασοσιέισον, τον Σύλλογο επικοινωνίας νεαρών Φουρνιωτών. Από το θαυματουργό ηλεκτρονικό έδαφός τους είχαν ήδη δώσει άλλο ένα εντυπωσιακό δείγμα γραφής με το προηγούμενο βιβλίο τους, που λεγόταν «Η Φουρνή Λασιθίου Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων». Και τα δυο τους βιβλία μάς προσφέρουν τέτοιου είδους πληροφορίες, που μας βοηθάνε να βρούμε, πίσω στο Παρελθόν, το Σήμερα.
Αυτή τη φορά αυτό έγινε χάρη στην ενδελεχή εργασία της Μαριάννας Κατηφόρη, στον Γιάννη Δρακωνάκη που είχε αναλάβει την οργάνωση και τον συντονισμό της έκδοσης, στη Μαρία Σινοπούλου-Μαυρικάκη που είχε την φιλολογική επιμέλεια, αλλά και στον Μανώλη Γωνιωτάκη και στην Ελένη Κανάκη που συμμετείχαν με επιλεγμένες φωτογραφίες τους. Όλοι τους συνέβαλαν στην επιτυχία του βιβλίου με υπερβολική - σχεδόν «θρησκευτική» - προσήλωση. Η συμβολή τους αυτή στην τοπική Ιστορία της Ανατολικής Κρήτης έχει επιβραβευθεί - με τη χρηματοδότηση της έκδοσης από την Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λασιθίου.
Οι πληροφορίες του βιβλίου αντλήθηκαν από κατάστιχα φέουδων, από απογραφές, από έγγραφα νοταρίων, από χάρτες κι από εκθέσεις αρχόντων, μηχανικών, καθώς και περιηγητών στην περίοδο της Ενετοκρατίας.
Η γεωλογική πόλγη της Φουρνής, δηλαδή ο κάμπος της, μια μικρή πεδιάδα χιλίων τριακοσίων στρεμμάτων σε υψόμετρο 320 μέτρων ανατολικά της Νεάπολης, ήτανε περιοχή που από τους Ενετούς λεγόταν με μια δικιά τους λέξη «παρτινέντζια».
Στην παρτινέντζια αυτή και στα κατακερματισμένα πλέον φέουδα που ανήκανε στην επικράτεια των τριών κυρίαρχων οικισμών της, οι πηγές αναφέρουν διάφορες τοποθεσίες που τις είχαν ιδιοκτησίες τους Φουρνιώτες. Με ονόματα όπως Μπαρμπαρίγος, Καλλέργης, Ντάντολο, Σαγρέδο, Βονάλε, Γυαλινάς, Μοδάτζο, Μπον, Πανιγέτο, Τζεν, Χαντακίτης, Καρυστινός, Κονταράτος.
Αναφορές, όμως, ονομάτων Ενετών και ντόπιων της Φουρνής, που προβάλουν την ολιγαρχία όσων είχαν πλούτο, παιδεία, ή ακόμη και τίτλο ευγενείας. Για την άθλια κατάσταση των ντόπιων της υπαίθρου έχουν μείνει γνωστές οι γενικόλογες αποσπασματικές αναφορές - που μας δίνουν να καταλάβουμε την εκμετάλλευση, την φτώχεια και την πείνα.
Χωριά, όπως ο Σκινιάς, οι Σέλλες, η Ελούντα, οι Δωριές, ο Λούμας και ο Βρουχάς (που μετατρέπονται με το πέρασμα του χρόνου σε μετόχια της Φουρνής) ανήκουν στην επικράτεια επιρροής της, επειδή κατέχουν εκεί περιουσίες οι Φουρνιώτες. Κάποιος Ανδρέας Τζένος, σε επιστολή του προς τον Δόγη της Βενετίας Λαυρέντιο Τιέπολο, αναφέρει έριδα του 1268 που είχε ξεσπάσει ανάμεσα σε φεουδάρχες που κατοικούσαν «αντ Φούρνιουμ ιντίμα Μιραμπέλλι» (στην Φουρνή του Μιραμπέλλου).
Εκείνο που διαπιστώνει κανείς στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, με έναν πρόδηλο και αναμφισβήτητο τρόπο, είναι η πληθώρα μικρών και μεγάλων ναών καθώς και μοναστηριών που χτίζονται στη μακρά αυτή περίοδο Κατοχής. Οι ορθόδοξοι κάνουν έτσι μια επίμονη αντίσταση, προβάλοντας έντονα και φανερά την τοπική τους ταυτότητα μέσω της θρησκευτικής - που τους επιτρεπόταν να κρατήσουν. Υπήρξαν μάλιστα αρκετές περιπτώσεις καθολικών Ενετών που ασπάστηκαν το ορθόδοξο δόγμα.
Αυτό δεν πρέπει όμως να θεωρηθεί ως νίκη της Ορθοδοξίας στην Φουρνή, αλλά ως αδυναμία μιας πόλης-κράτος, όπως η Βενετία, να ελέγξει απόλυτα όλες τις εκτεταμένες κτήσεις της, επιβάλοντας ακόμα και τον Καθολικισμό. Οι Ενετοί παρέμειναν κυρίως έμποροι. Και, παράλληλα, διαλλακτικοί - λόγω της παλιάς τους ανάμνησης σαν προτεκτοράτο του Βυζαντίου, με αρκετές ελληνικές λέξεις στο ιταλικό λεξιλόγιό τους.
Το θέμα όμως είναι η διαπίστωση ότι πολλοί ορθόδοξοι ναοί χτίστηκαν στα χρόνια της καθολικής Ενετοκρατίας. Για ποιόν άλλο λόγο, παρά - για την φανερή διατήρηση της ταυτότητας των γηγενών Φουρνιωτών με την έκφραση της πίστης;
Υπάρχει έγγραφο του 1508, όπου αναφέρεται ότι ο ιερέας Εμμανουήλ Πεδιώτης από το χωριό Κάτω Φουρνή ορίζεται πρωτόπαπας και μοιράζεται με τον Εμμανουήλ Κονταρή τη διοίκηση της επαρχίας Μιραμπέλλου. Ή βρίσκουμε αναφορά ότι «εκτάσεις του Σκινιά ανήκουν σε μέλη της οικογένειας Κατσαρά από την Φουρνή, που μονάζουν στη Μονή Κεράμου στο Καστέλι Φουρνής». Οι μοναχοί των μοναστηριών, σαν του Κεράμου, προέρχονται από τις τοπικές - όπως είπαμε - πλούσιες οικογένειες και είναι εγγράμματοι.
Έτσι προέκυψαν τότε οι πολλές εκκλησίες.
Στο Καστέλι Φουρνής γνωστά μοναστήρια της εποχής της Ενετοκρατίας είναι, όπως είπαμε, η Μονή Κεράμου, η Παναγία η Κυραπολίτισσα, ο Αφέντης Χριστός, η Αγία Τριάδα και η Ζωοδόχος Πηγή στο σημερινό νεκροταφείο. Ναοί της ίδιας περιόδου είναι οι Άγιοι Απόστολοι, ο Προφήτης Ηλίας και ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος.Στο Κάτω Χωριό Φουρνής είναι η Αγία Άννα, η Αγία Βαρβάρα, το Άγιο Πνεύμα, ο Άγιος Γεώργιος και η Μεταμόρφωση του Σωτήρος (Αφέντης Χριστός). Στο Επάνω Χωριό Φουρνής είναι ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος και η Ευαγγελίστρια έξω από τον οικισμό. Στα χρόνια των Ενετών ανάγονται ο Άγιος Αντώνιος στον αρχαιολογικό χώρο της Δρήρου και ο Άγιος Γεώργιος στις Χώρες. Στην απογραφή των μονών και εκκλησιών του 1635 καταγράφεται και ο ναός του Αφέντη Χριστού στο Σκουρά.
Στην Ελούντα, φουρνιώτικο μετόχι της εποχής, αποτυπώνονται σε χάρτες της Ενετοκρατίας η Αγία Μαρίνα στην Πλάκα, η Αγία Παρασκευή στο Τσιφλίκι, η Αγία Τριάδα στο Σχίσμα, η Παναγία, ο Άγιος Νικόλαος και η Ανάληψη στην Κολοκύθα. Σε γραπτές πηγές είναι γνωστές η εκκλησία του Αγίου Νικολάου στην Κατεβατή και η Μονή της Παναγίας στο Δρουβαλιά.
Επίσης τότε υπήρχαν στο Σύρμεσο, βόρεια της Φουρνής, δύο μοναστήρια, του Αγίου Αντωνίου και της Αγίας Βαρβάρας. Στις Δωριές υπήρχαν από τότε η Μονή των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και στο Μεγάλο Κοράσι η Μονή της Παναγίας. Στο Καρύδι υπήρχαν στα χρόνια εκείνα δυό μικρές μονές που δεν υπάρχουν πιά. Στο Σκινιά λειτουργεί από τον 17ο Αιώνα το Μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου. Την ίδια εποχή προσδιορίζονται στον Επάνω Λούμα η Μονή του Μιχαήλ Αρχαγγέλου και ο ναός του Αγίου Ιωάννου του Ξενικού στη θέση Μεσάρμι.
Στις Κάτω Σέλλες σώζεται ο σπηλαιώδης μικρός ναός του Αγίου Αντωνίου Σφουγγαρά. Στο Βρουχά, επί Ενετών, υπήρχαν οι μονές του Αγίου Ιωάννου στην Παχιά Κερατιά και του Αγίου Ιωάννου στο Ακρωτήρι του Αφορεσμένου. Τέλος, στη Σπιναλόγκα, εκτός από τον ορθόδοξο ναό του Αγίου Νικολάου που - μετά τη δημιουργία των οχυρωματικών έργων - χρησιμοποιήθηκε για θεία λειτουργία και από τους Ενετούς και από τους ντόπιους, υπήρχαν ο καθολικός ναός της Σάντα Μπάρμπαρα (Αγίας Βαρβάρας) και ο ορθόδοξος ναός του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, που μάλλον είναι ο σημερινός Άγιος Γεώργιος.Θυμάμαι, παλιά, όταν έβγαινε κάποιο βιβλίο με την ιστορία ενός χωριού, ανέφερε την τοποθεσία του, τον πληθυσμό, και μετά απαριθμούσε τις εκκλησίες του χωριού. Εκεί τελείωναν τα άξια λόγου, η ιστορία του, καθώς και η παρουσίαση του θέματος! Κάτι ανάλογο συμβαίνει και σε αυτό το βιβλίο, με τη διαφορά ότι αυτό το βιβλίο έτσι έπρεπε να γραφεί.
