Η εικόνα της Κρήτης και των Κρητικών στα ΜΜΕ

Θα ξεκινήσω τούτο το άρθρο με κάποιες ερωτήσεις. Ποια είναι η εικόνα της Κρήτης και των Κρητικών στα ΜΜΕ αλλά και στον κινηματογράφο και στα σίριαλς; Είμαστε άραγε ικανοποιημένοι ως Κρήτες από αυτή την εικόνα; Αν είναι αρνητική, κάνουμε κάτι για να την αλλάξουμε ή την επικροτούμε και, συνειδητά ή ασυνείδητα, δίνουμε τροφή σ’  εκείνους που την παρουσιάζουν με τον συγκεκριμένο τρόπο; Στα ερωτήματα αυτά θα προσπαθήσουμε να δώσουμε απαντήσεις, στο πλαίσιο αυτού του σύντομου άρθρου. Πιστεύω πάντως ότι το εν λόγω θέμα θα έπρεπε να γίνει αντικείμενο επισταμένης έρευνας, ίσως και αντικείμενο μεταπτυχιακής εργασίας.

Ας δούμε πρώτα πώς παρουσιάζεται η Κρήτη στα ΜΜΕ, στον κινηματογράφο και στα σίριαλς. Μια πρώτη γενική διαπίστωση είναι ότι, αν εξαιρέσουμε την τουριστική εικόνα της Κρήτης (που κι αυτή είναι γενικά επιφανειακή και φολκλορική), η εικόνα που έχει δημιουργηθεί στην υπόλοιπη Ελλάδα για την Κρήτη και τους Κρητικούς είναι προβληματική, αν όχι αρνητική. Πρόκειται για μια περίπου στερεοτυπική εικόνα για τους Κρητικούς, για ένα είδος κατασκευασμένης «κρητικής» ταυτότητας, μιας ταυτότητας δηλαδή με βάση κάποια (αληθινά ή ψευδή) τοπικής φύσεως πολιτιστικά χαρακτηριστικά, τα οποία αποδίδονται στον όρο «Κρητικός» και τον χαρακτηρίζουν, άσχετα από τα ατομικά του χαρακτηριστικά, την ατομική του ταυτότητα. Τέτοια χαρακτηριστικά είναι π.χ. το μαύρο πουκάμισο, η οπλοφορία, οι βεντέτες, οι χασισοφυτείες, η ρακοποσία, η ντοπιολαλιά κ.ά. 

Ας ξεκινήσουμε από τον κινηματογράφο. Εξ όσων μπορώ να γνωρίζω, ο παλιότερος ελληνικός κινηματογράφος (αν εξαιρέσουμε την ταινία «Το νησί των γενναίων», που αναφέρεται στην Μάχη της Κρήτης) είχε δημιουργήσει μια καρικατούρα του Κρητικού, όπου, εκτός από την ενδυμασία (κυρίως το σαρίκι, τα στιβάνια και το μαύρο πουκάμισο), στο πρώτο πλάνο ήταν η κρητική ντοπιολαλιά και μάλιστα κακοποιημένη, για να σκορπάει το γέλιο στους πρωτευουσιάνους. Ποιος δεν θυμάται τον (μακαρίτη τώρα) ηθοποιό Γιώργο Παπαζήση που ενσάρκωνε τον τύπο του «Μανωλιού» ή του «Ρούσου Κατσανεβάκη», ενός καλοκάγαθου ή κουτοπόνηρου Κρητικού, που μιλούσε την κρητική διάλεκτο «τραβηγμένη από τα μαλλιά»; Αναφέρω τους τίτλους κάποιων ταινιών με τον γιαλαντζί Κρητικό «Μανωλιό» ή τον «Κατσανεβάκη»: «Η Ζηλιάρα», «Κάθε κατεργάρης στον πάγκο του», «Πίσω μου σ’  έχω σατανά» , «Ο Μανωλιός στην Ευρώπη», « Ο Μανωλιός ξαναχτυπά» κ.ά. Και ποιος δεν έχει δει την ταινία «Η νεράιδα και το παλληκάρι» με τους Βροντάκηδες και Φουρτουνάκηδες και όλα εκείνα τα τραγελαφικά με τις βεντέτες και τους καυγάδες των οικογενειών; Αλλά και σε διάφορες άλλες ταινίες η εικόνα του Κρητικού, όπως π.χ. την ενσάρκωσε σε κάποιες περιπτώσεις ο Σωτήρης Μουστάκας ή άλλοι ηθοποιοί,  δεν διαφέρει καθόλου από τις προηγούμενες: κακοποιημένη διάλεκτος, απειλές με τη «μάχαιρα» για την τιμή της αδελφής,  στιβάνια, μεγάλα μουστάκια και φωνές. Χαρακτηριστικός είναι και ο ρόλος του ηθοποιού Ανδρέα Κωνσταντίνου ως του Κρητικού Μίνωα Σταυρακομανιού στην ταινία «Ψυχραιμία», όπου και πάλι η ντοπιολαλιά (πιο αληθοφανής αυτή τη φορά), οι χασισοφυτείες, τα όπλα και η βεντέτα έχουν τον πρώτο λόγο.

Τι γίνεται όμως στα σίριαλς; Περίπου η ίδια κατάσταση, όπως δείχνουν οι κατά καιρούς εμφανιζόμενοι στα σίριαλς ρόλοι Κρητικών, αλλά και το σίριαλ «Σασμός» που παίζεται από πέρυσι στην τηλεόραση και που το θέμα του έχει άμεση σχέση με την Κρήτη. Όσον αφορά τη ντοπιολαλιά στο εν λόγω σίριαλ, αν εξαιρέσει κανείς δυο ηθοποιούς (Μαρία Τσομπανάκη και Μιχάλη Αεράκη), που γνωρίζουν και μιλούν πειστικά την κρητική διάλεκτο, οι υπόλοιποι, όσοι προσπαθούν να τη μιλήσουν, πέφτουν σε συχνά λάθη. Αυτό, βέβαια, μπορεί να δικαιολογηθεί. Όμως η συνεχής ρακοποσία (οι ήρωες όπου σταθούν κι όπου βρεθούν πίνουν ρακή), η οπλοφορία, η οπλοχρησία, η μελανοφορία, οι βεντέτες και ο τραμπουκισμός που βλέπουμε στο σίριαλ επαναλαμβάνουν το στερεότυπο της «κρητικής» ταυτότητας, όπως είναι καταγεγραμμένο στο ασυνείδητο των ίδιων των δημιουργών του κι όπως ίσως το περιμένουν οι τηλεθεατές, που είναι εξοικειωμένοι μαζί του. Εξάλλου, αυτή η σχεδόν γραφική εικόνα φαίνεται να πουλάει, καθότι η ελληνική τηλεόραση ήταν πάντοτε ένα μέσον που δεν έκανε τον κόπο να μπει κάτω από την επιφάνεια των πραγμάτων. Την ενδιέφερε και την ενδιαφέρει (αν εξαιρέσει κανείς την κρατική τηλεόραση όπου υπάρχουν ενδιαφέρουσες εκπομπές)  το αμπαλάζ του τηλεοπτικού προϊόντος, η βλακώδης πολλές φορές απλοποίηση των πραγμάτων, ώστε το προϊόν της να είναι εύληπτο σε ένα κοινό, που τέρπεται με το φτηνό χιούμορ και τις «δυνατές» συγκινήσεις. Έτσι, η στερεοτυπικά προβαλλόμενη Κρήτη γίνεται ένα εξαιρετικό προϊόν «πώλησης», που προσφέρεται στο ευρύ κοινό και που καταλήγει σχεδόν να διαπομπεύει το νησί μας. Η ίδια στερεοτυπική εικόνα για την Κρήτη και τους Κρητικούς προβάλλεται πολλές φορές και από τις  ψυχαγωγικές εκπομπές της τηλεόρασης, όπου γίνεται λόγος για τη «λεβεντογέννα» Κρήτη και τους «λεβέντες» Κρητικούς, που η λεβεντιά τους εξαντλείται στο να πίνουν ρακές, να φορούν το μαύρο πουκάμισο και να ακούνε φτηνές μαντινάδες.

Δυστυχώς οι ίδιοι εμείς οι Κρητικοί είμαστε σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνοι για την εικόνα αυτή. Οι Κρητικοί π.χ. που «αποβιβάζονται» στην Αθήνα, όταν γίνονται κάποιες διαδηλώσεις των αγροτών,  κουβαλούν και προβάλλουν ακριβώς αυτή την εικόνα που περιγράψαμε και που πειστήριά της αποτελούν η κατσούνα, η επίδειξη, το μαύρο πουκάμισο, η «παλληκαριά». Αλλά και τα τοπικά ΜΜΕ και οι εδώ ανταποκριτές των τηλεοπτικών σταθμών της Αθήνας στέλνουν, κατά κανόνα, ειδήσεις που θα προβληθούν περισσότερο, δηλαδή ειδήσεις για δυστυχήματα, φονικά, βεντέτες και χασισοφυτείες, λες και τίποτε καλό δεν συμβαίνει στο νησί μας. Επιπρόσθετα, και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αναπαράγονται και από Κρητικούς άρθρα ή βίντεο γεμάτα κλισέ με πολύ τοπικισμό. Είναι σαν να έχουμε αποδεχτεί την εικόνα που άλλοι έχουν κατασκευάσει για μας, έχουμε εγκλωβιστεί σε αυτήν και θέλουμε να την επιβεβαιώσουμε. 

Το συμπέρασμα, αν δεχτούμε όλες τις παραπάνω σκέψεις και διαπιστώσεις, είναι ότι η στερεοτυπική εικόνα που έχει δημιουργηθεί για την Κρήτη και τους Κρητικούς είναι όντως προβληματική. Πάντα βέβαια τα στερεότυπα οποιασδήποτε μορφής, με τον απλουστευτικό, ευλογοφανή  και εύληπτο χαρακτήρα τους και με την εμφάνισή τους ως αναμφισβήτητων αληθειών, ήταν αποδεκτά από ανθρώπους, κυρίως χαμηλού μορφωτικού επιπέδου, επειδή δίνουν τη δυνατότητα εύκολης ταξινόμησης και ερμηνείας των γεγονότων. Υπάρχει τρόπος να αλλάξουν τα πράγματα; Πιστεύω ότι τα στερεότυπα για την Κρήτη και τους Κρητικούς (όπως και κάθε άλλο στερεότυπο) μπορούν και πρέπει να αλλάξουν, φτάνει να παραδεχτούμε ότι υπάρχει πρόβλημα. Η παραδοχή αυτή θα λειτουργήσει θεραπευτικά για μας τους ίδιους, που θα θελήσουμε έτσι να δώσουμε μια άλλη εικόνα για την Κρήτη, την εικόνα που της ταιριάζει. Ο Κρητικός προφανώς και δεν χρειάζεται να χάσει τα θετικά στοιχεία της παράδοσής του: τη ντοπιολαλιά, τη μουσική, τους χορούς, τη φιλοξενία, τη λεβεντιά, το φιλότιμο, τον σεβασμό, την ευσέβεια. Χρειάζεται να δει τον εαυτό του μέσα στο σύγχρονο πλαίσιο ζωής και να αρνηθεί όλα εκείνα τα στοιχεία που προαναφέραμε και που τα ΜΜΕ και το διαδίκτυο πολλαπλασιάζουν και αναπαράγουν ασύστολα, παρουσιάζοντάς τα ως τα μοναδικά που χαρακτηρίζουν την Κρήτη και τους Κρητικούς. 

Δεν περιμένει, βέβαια, κανείς ότι τα ΜΜΕ θα αλλάξουν εύκολα και θα αφήσουν στο περιθώριο εκείνη την εικόνα της Κρήτης που «πουλάει» ή το τουριστικοποιημένο φολκλόρ. Σήμερα, όμως, υπάρχουν άλλα μέσα, για να παρακάμψει κανείς την τηλεόραση και τα σίριαλς. Υπάρχει το διαδίκτυο, υπάρχουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το you tube. Η Κρήτη είναι ένας τόπος γεμάτος φυσικές ομορφιές, καλλιτέχνες, επιστήμονες, ανθρώπους της εργασίας και του πολιτισμού, πλούσια ιστορία, αμέτρητα μνημεία όλων των εποχών. Στο νησί πραγματοποιούνται διαρκώς ποικίλες θετικές δράσεις και παράγεται γνώση στα Πανεπιστήμιά της και στο ΙΤΕ. Όλα αυτά μπορούμε οι ίδιοι εμείς οι Κρητικοί να τα προβάλουμε από τα μέσα που προανέφερα και να απαγκιστρωθούμε από μια ταυτότητα και μια εικόνα που άλλοι έχουν δημιουργήσει για μας και που πολύ συχνά οι ίδιοι εμείς συντελούμε στη διαιώνισή της, χωρίς ίσως να συνειδητοποιούμε ότι ρίχνουμε νερό στον μύλο των ΜΜΕ. Πρέπει να καταλάβουν όλοι ότι η Κρήτη είναι κάτι πολύ περισσότερο και βαθύτερο από το μαύρο πουκάμισο, τη ρακοποσία, την οπλοκατοχή, την οπλοχρησία, τις χασισοφυτείες. Η Κρήτη μπορεί να γίνει, αν δεν είναι ήδη,  ο μπροστάρης της χώρας στην πορεία προς την πρόοδο και την ανάπτυξη. Όλα αυτά πρέπει να επισημανθούν και να προβληθούν, ώστε οι Κρητικοί αλλά και όλοι οι Έλληνες να γνωρίσουν και να κατανοήσουν ποιο είναι το αληθινό πρόσωπο της μεγαλονήσου και να μη  βλέπουν την Κρήτη και τους Κρητικούς μέσα από τον παραμορφωτικό φακό των στερεοτύπων.

Γιάννης Γ. Τσερεβελάκης