Fasces ad portas: Η συγκριτολογική προσέγγιση για τον φασισμό

Πότε αρχίζει και πότε τερματίζει ο φασισμός  

Όλες οι ασταθείς συμπεριφορές της ισλαμοφοβίας, του εθνικού λαϊκισμού, ενός κατ’ επίφαση αντιφασισμού και της απολυταρχικής βίας σήμερα επανεμφανίζονται δριμύτερες ως νεότερος φασισμός στην ακροδεξιά πολιτική σκηνή. Όποτε η αλαζονεία συμπορεύεται με την αποπνευματικοποίηση των λαών, οι δημοκρατικές παραδοχές του πολιτισμού, της παιδείας και των τεχνών γίνονται βορά πολύ συχνά από ένα αμάγαλμα αντικρουόμενων ιδεολογιών. Η Αέναη Επιστροφή του Φασισμού είναι ένα παλίμψηστο του Rob Riemen, ένα συγκριτολογικό κείμενο για τα ύπουλα υποστρώματα της φασίζουσας ιδεοληψίας στον 21ο αιώνα. Ο συγγραφέας σπούδασε Θεολογία στην Ολλανδία και το 1994 ίδρυσε το Nexus Institute. Τα βιβλία του αποτελούνε μία επιτομή της σύγχρονης δημοκρατίας και των αιτιών παραφθοράς της ελευθερίας μας.

Αυτό το ιστορικό δοκίμιο μας επιστρέφει στις απαρχές της νεωτερικότητας όταν οι διανοούμενοι λογοτέχνες αναλάμβαναν ενίοτε σοβαρές πολιτικές πρωτοβουλίες. Δυο σημαντικές φωνές της Ευρώπης, με έντονη παρουσία στην πολιτική, όσο στη συγγραφή και τα αντίβαρα στο δίπολο Χίτλερ με Μουσολίνι, εκείνοι είναι ο Thomas Mann (1875-1955) και ο Albert Camus (1913-1960). Αμφότεροι υπήρξανε κάτοχοι του βραβείου Νόμπελ στη Λογοτεχνία, ο Μαν το 1929 και ο Καμύ το 1957, ενώ ομοίως ασχολούνται με το φασισμό ως κοινωνικό μόρφωμα ενάντια στη δημοκρατία. Ο Albert Camus στην Πανούκλα (1947, La Peste) και ο Thomas Mann στο Δόκτωρ Φαούστους (1947, Doktor Faustus) καταλήγουνε στο ίδιο συμπέρασμα: ο φασισμός δεν εξαφανίζεται με το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Ως πυκνή ιδεολογία με μπόλικη βία, ο φασισμός ανοίγει τη δημαγωγία του μίσους για την κοινωνική και πνευματική ζωή με εξιλαστήρια θύματα ωσάν μία πανδημική πανούκλα. Στην εποχή του κορωνοϊού αναπόδραστα κάνουμε ένα κύκλο γύρω από τον μαζικό εαυτό μας.

Στον 21ο αιώνα του μεταφασισμού, η διεθνής βιβλιογραφία αυξήθηκε με σημαντικά βιβλία και ταινίες, που προσπάθησαν να τον αναλύσουν ως ένα κοινωνικό ή πολιτικό και ιστορικό φαινόμενο. Ένα ελληνικό ντοκιμαντέρ όμως τόλμησε και ανέδειξε τις αφανείς προσωπικότητες με τις άδηλες διασυνδέσεις για το ελληνικό συγκείμενο. Μετά από τις πολλαπλές δολοφονίες αθώων πολιτών, οι δημοσιογράφοι της διάσημης ελληνικής παραγωγής «Φασισμός Α.Ε.» (2014) επανασυστήνουν το φαινόμενο ως μία οικονομική μέθοδο ελάχιστα γνωστή σήμερα. Τα “εξωσχολικά” ντοκιμαντέρ μας έμαθαν μια αλήθεια που ποτέ δεν διδαχθήκαμε σε κανένα ακαδημαϊκό ίδρυμα. Η βιβλιοθήκη δεν είναι ανεξάντλητη και οι δημιουργοί όχι εύκολα πια παρουσιάζουν δημόσια κάθε επαγγελματική δουλειά. Η δημοσιογράφος Angelique Kourounis μετά από τη βιωματική προσέγγιση που υιοθετεί η «Χρυσή Αυγή: Προσωπική Υπόθεση» (2016) τώρα επιστρέφει με το ντοκιμαντέρ «Χρυσή Αυγή: Υπόθεση Όλων» (2021), μολονότι η μόνη που κάνει το follow-up μετά την ιστορική δίκη για την Ευρώπη, την τελευταία ταινία προβάλλει μία αθηναϊκή αίθουσα.

Ο μεταφασισμός ως μία νεότερη πανδημία               

Κάνοντας έναν κύριο απολογισμό μετά την πολύ σημαντική απόφαση του Οκτωβρίου 2020 και την καταδίκη όλων των δολοφόνων ως κοινών εγκληματιών –μια ετυμηγορία που μελλοντικά ενδέχεται να μοιάζει μακρινή φαντασία– ο καθηγητής Κώστας Δουζίνας περιέγραψε το σύγχρονο φασισμό ως μία κοινωνική πανδημία. Η οικονομική ύφεση του πρώτου μεταπολεμικού καπιταλισμού, της νέας τεχνολογίας και της μαζικής κουλτούρας κατασκεύασε τον διεθνικό παλαιό φασισμό (1919-1943) που σταδιακά, στο τέλος της μακράς νεωτερικής δεκαετίας του 1960, ο ίδιος μετασχηματίζεται σε νεοφασισμό (1974-2000). Όμως, η συστηματική ανανέωση του νεοφασισμού με την αντίστοιχη μεθοδολογία του παλαιού φασισμού γρήγορα οδήγησε στο σημερινό μεταφασισμό –όπως η Χρυσή Αυγή– στον 21ο αιώνα. Διορατικοί συγγραφείς οι Aldus Huxley, Wilhelm Reich και George Orwell όλοι μαζί αποτυπώνουν τον εκφασισμό στη ζωή του μέλλοντός μας. Ο μεταπολεμικός φασισμός δημιουργεί μια δυστοπία με νέους όρους, όπως επεξηγεί ο Orwell εκ των έσω του ιδίου συστήματος, άρα το λογοτεχνικό έργο «1984» είναι ένα σημαίνον, που όχι απλώς ανοίγει τα πεδία, αλλά φέροντας πολλαπλά σημαινόμενα, μάλλον μας προετοιμάζει για μια νέα πραγματικότητα.

Η πανδημία της πανώλης που τόσο αρέσκονται οι λογοτέχνες να μετέρχονται ως διακείμενο για το φασισμό είναι μία επιδημία μεγάλης διάρκειας. O Μαύρος Θάνατος που κατατρύχει την Ευρώπη από το 1346 έως το 1844, με πολλαπλές υποτροπές της νόσου, αυτή είναι η πανούκλα που διαμεσολαβεί ο Camus στο ομώνυμο έργο του. Φυματικός ων από το 1930, ο ίδιος αποδεικνύει πως είναι εξοικειωμένος με τον κύκλο των επιδημιών στις αστικές περιοχές και συνομιλεί ανοιχτά με τον Jack London στην Κόκκινη Πανούκλα (1912, The Scarlet Plague). Ο London αναφέρεται στις επιδημίες του μέλλοντος με έμφαση στην εργασία και στην τεχνολογία, ενώ ο Camus επιχειρεί μία αναδρομή στο παρελθόν (λοιμός στην αρχαία Αθήνα και στη Ρώμη, η πανούκλα επί Αντωνίνων, η πανούκλα του Ιουστινιανού, ο μαύρος θάνατος και οι υποτροπές του το 17ο αιώνα στην Ιταλία και στο Λονδίνο). Η πόλη Οράν στη βόρεια Αφρική επιλέγεται ακριβώς γιατί στο Οράν ο Camus παντρεύεται εκεί όπου περνάει το μεγαλύτερο μέρος της κατοχής κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ωστόσο παντού υπάρχουνε τα ποντίκια. Η έμφαση στα ποντίκια στον Albert Camus και στον Rob Riemen είναι μαρτυρία, άμεσα συνδεόμενη, με την επιδημική ιστορία της Ευρώπης τον ύστερο Μεσαίωνα. Όταν ο πάπας Γρηγόριος ΙΧ έξέδωσε διάταγμα, Vox in Rama (1234), να εξαφανιστούν όλες οι γάτες ως διαβολικά ζώα, ο πάπας τότε αφελώς αυτός άνοιξε έναν αιώνα αργότερα το δρόμο προς την εξάπλωση της πανώλης σε όλη την Ευρώπη.

Φυσικά, η ιστορική μαρτυρία λειτουργεί και ως αλληγορία, πάντα οι άνθρωποι μπορούν να συμπεριφέρονται σαν τα ποντίκια. Ομοίως, ο ιταλικός φασισμός με τους μελανοχίτωνες από το 1922 και ο γερμανικός ναζισμός με την αρχαία σβάστικα από το 1933, επισήμως αποτελούνε μέσα από νόμιμες δημοκρατίες και διαύλους διεθνών συνεργασιών, τα δύο πρόσωπα του Ιανού στην ευρωπαϊκή σκηνή. Ο Albert Camus με την Πανούκλα και ο Wilhelm Reich στο Άκου Ανθρωπάκο απαντούν στον αντισημιτισμό των ναζιστών, όπως εκφράζεται από τον ίδιο τον αρχηγό τους, στο έργο Ο Αγών μου (1925-1926) όταν ο Hitler αναφέρεται στους Εβραίους ως «πανούκλα» και «ηθική πανούκλα» -η επιδημική μορφή του βακίλου της πανώλης από το Γάλλο Albert Camus και τον Αυστριακό Wilhelm Reich αντιμάχεται λεκτικά απέναντι στην επίθεση του ναζισμού, αυτής της παρασιτικής μάστιγας. Ο Ολλανδός φιλόσοφος έχει πολλαπλές αναφορές σε διανοουμένους και έργα–σταθμούς από την περίοδο του μοντερνισμού που άλλοτε τα ομολογεί κι άλλοτε όχι. Ο ίδιος έχει μία φανερή επιρροή από τον Γαλλο-Αλγερινό συγγραφέα Albert Camus που ο ίδιος την ομολογεί ρητά. Όμως, ο συγγραφέας έχει δύο ακόμα άδηλες συγγένειες με δυο μεγάλους στοχαστές του 20ου αιώνα, ο ένας είναι ο Αυστριακός Wilhelm Reich και έτερος ο Ιταλός Umberto Eco οι οποίοι σε νεαρή ηλικία έζησαν τα καθεστώτα που απολυταρχισμού εκ του σύνεγγυς.
 

«Η μόνη αντιβίωση για την καταπολέμηση του κτήνους που περιέχουμε είναι η Παιδεία. Η αληθινή παιδεία και όχι η ανεύθυνη εκπαίδευση και η πληροφορία χωρίς κρίση και χωρίς ανήσυχη αμφισβητούμενη συμπερασματολογία. Αυτή η παιδεία που δεν εφησυχάζει ούτε δημιουργεί αυταρέσκεια στον σπουδάζοντα, αλλά πολλαπλασιάζει τα ερωτήματα και την ανασφάλεια»   

Μάνος Χατζιδάκις 
 

Περιεχόμενο και άμεσες πηγές        

Ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ είναι οι δύο πολιτικές εκφράσεις του φασισμού ως ένα βαθύ ιδεολογικό όσο πνευματικό φαινόμενο. Ο φασισμός υπήρξε το εξάμβλωμα της Ευρώπης και αυτό το σύμπαν από υφέρπουσα παράνοια περιγράφει από ιστορική και φιλοσοφική σκοπιά ο Rob Riemen. Το πυκνογραμμένο έργο Η Αέναη Επιστροφή του Φασισμού γράφεται στην ολλανδική γλώσσα (πρώτη δημοσίευση: 2010) και αποτελεί μία σύντομη παράθεση των πηγών για όλες τις φανερές, αλλά και τις άρρητες συγγένειες του φασισμού, όπως εκείνες υπαινίσσονται πλήρως. Η δομή εξισώνεται με το περιεχόμενο, καθώς το κείμενο αποτελείται από επτά μέρη σε ισάριθμες θεματικές ενότητες, αρχίζοντας με την πανούκλα (εισαγωγή), έπεται η αναλυτική αναδρομή μέσα από τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία (ιστορική αναδρομή), η μέθοδος επικράτησης του φασισμού στην Ευρώπη μέσα από τη δημοκρατία (μεθοδολογία) και οι σημαντικοί διανοούμενοι να προτείνουν λύσεις (πρόσωπα). Ακολούθως στο πέμπτο κι εκτενές μέρος αντικρούονται οι δέκα θέσεις του φασισμού μία προς μία (επιχειρήματα), ενώ οι θύλακες του σύγχρονου εκφασισμού αποδίδουνε την περιρρέουσα κατάσταση παγκοσμίως (κρίσεις). Στην τελευταία ενότητα, ο Riemen απαντά με τα επτά αντίδοτα στο φασιστικό ζην, τις μεγάλες αξίες του ουμανισμού από την κλασική αρχαιότητα (ανθρωπισμός).

Αυτό είναι το μοναδικό κείμενο του Ολλανδού φιλοσόφου που έχει μεταφραστεί στην ελληνική γλώσσα. Το τελευταίο του έργο που δημοσιεύεται το 2018, με τον αγγλικό τίτλο To Fight Against This Age: On Fascism and Humanism, συμπληρώνει τις έννοιες που έχουνε τεθεί αρχικά στο παρόν έργο. Η εισαγωγή ήδη αποδίδει το φασισμό ως μία επιδημία με ευθείες αναφορές στο εμβληματικό λογοτεχνικό έργο La Peste του Albert Camus. Ο συγγραφέας παρομοιάζει το φασισμό με την πανδημική νόσο και εξισώνει το φασισμό με το δεσποτισμό και τη βία –μία νοσηρή συνθήκη σε επανάληψη μέσα σε κοινωνίες που πάντοτε στρουθοκαμηλίζουνε, πάντα καταφέρνει να παραμένει ενεργός: «ο βάκιλος του φασισμού θα παραμένει ζωντανός στη μαζική δημοκρατία». Η συγκριτολογική προσέγγιση αποδεικνύει ότι ο Riemen έχει μεγάλη ευχέρεια στην ευσύνοπτη απόδοση όλων των άμεσων πηγών, χωρίς να υπάρχουνε ωστόσο πάντα οι δέουσες παραπομπές. Γι’ αυτό η δεύτερη ενότητα είναι εκτεταμένη, καθώς αναλύει περιεκτικά τη γένεση του φασισμού από το 19ο αιώνα έως τη σύγχρονη εποχή, μέσα από έργα φιλοσοφίας και λογοτεχνίας, των Johann Wolfgang von Goethe, Alexis de Tocqueville, Friedrich Nietzsche, José Ortega y Gasset, Karl Kraus, Paul Valéry, Max Ferdinard Scheler και Menno ter Braak.

Για τους Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832), Alexis de Tocqueville (1805-1859) και Friedrich Nietzsche (1844-1900), το ζήτημα της κοινωνικής εκτροπής πλήρως εστιάζει στους νέους επειδή είναι εύκολο να παρασυρθούν, όταν αναζητούν τη διασκέδαση ανερμάτιστα, χωρίς ηθική, και κυρίως χωρίς αξίες. Πρόκειται για την κοινωνία της κατανάλωσης, όπως θα την περιγράψει αργότερα ο Ortega y Gasset, χωρίς κανένα πνευματικό έρεισμα, αλλά μέσα σ’ έναν ψυχισμό αμετροεπή κι εγκλωβισμένο σε μία αυτοαναφορικότητα· ο Ortega y Gasset συμφωνεί με το Nietzsche ότι η Ευρώπη δεν διαθέτει πια κανένα ηθικό κώδικα. Η μάζα που αναδύεται έχει πλαισιωθεί από την τεχνολογία και τα ΜΜΕ που ενσωματώνονται σε μία σαθρή δημοκρατία, με πυροτεχνήματα και λαϊκή προπαγάνδα, σύμφωνα με τον Karl Kraus (1874-1936). Η Ευρώπη διανύει μία περίοδο κρίσης των αξιών, όπως παρατηρεί και ο Paul Valéry (1871-1945), με απόλυτη ομοιομορφία, με έμφαση στη μετριότητα και ηλίθια ρηχότητα. Η επιφάνεια και η ρηχή ζωή φέρνουν μίσος στους ανθρώπους, συνεχίζει ο Max Ferdinard Scheler (1874-1928), και προς τούτο ο μνησίκακος άνθρωπος –ων αδύναμος και φοβισμένος– σε μία διαρκή κατάσταση κακίας και φθόνου, τότε ρέπει με βαθύ σύμπλεγμα κατωτερότητας προς καθετί το αντιδημοκρατικό. Το δίπολο ανάμεσα σε μία ελίτ που προχωρά σε όλους τους τομείς και σε μια λαϊκή μάζα που φοβάται και ακολουθεί ασθμαίνοντας, παρατηρεί ο Menno ter Braak (1902-1940), τούτη η οικονομική ρωγμή ανάμεσα στις δύο τάξεις και ο άνισος πολιτισμός, μαζί θα γεννήσουν τον εθνικοσοσιαλισμό και το φασισμό. Το φαινόμενο του φασισμού συνεπώς είναι βαθιά ταξικό και αποτελεί μία διεργασία άνισης συμμετοχής στα κέντρα λήψης των αποφάσεων, άρα στην εξουσία.

Από την ψυχολογία του όχλου στον José Ortega y Gasset και την εξέγερση των μαζών   

Ο Jason Stanley στη μελέτη του για τη λειτουργία του φασισμού τονίζει ότι ο φασισμός αναδύεται μέσα από κοινωνικές και βαθιές οικονομικές κρίσεις, ενώ βασίζεται στο απλοϊκό δίπολο του εμείς εναντίον των άλλων: «εμείς» είμαστε οι καλοί εθνικιστές υπεράνω όλων με άπειρα συμπλέγματα κατωτερότητας και «οι άλλοι» είναι οι ξένοι πρόσφυγες, οι επονείδιστες σεξουαλικές μειονότητες, οι μίζερες εθνοτικές κοινότητες, οι ύπουλες θρησκευτικές ομάδες, ο πονηρός φεμινισμός και ο κακός συνδικαλισμός. Η πρόσφατη μελέτη Πώς λειτουργεί ο φασισμός αποσαφηνίζει τα κλειδιά της φασιστικής επιβολής στην Ευρώπη. Ο δεκάλογος του φασισμού από τον Stanley εδράζεται σε ένα μύθο, το φαντασιακό παρελθόν, στην προπαγάνδα, στην παραμέληση του πνευματικού όπου μόνη είναι η κυρίαρχη ιδεολογία που πόρρω απέχει από το μαρξισμό και το φεμινισμό στην ανώτατη εκπαίδευση, στη φαντασιοπληξία, μια ανεδαφικότητα χωρίς αποδείξεις, στην ιεραρχία, στη θυματοποίηση κυρίως του εθνικού φρονήματος καθώς το εθνικό τίθεται αιωνίως σε κίνδυνο, στην έννομη τάξη, στο σεξισμό με ανδρική κυριαρχία και στην πατριαρχία, στην αστικοποίηση ως παθογένεια και, τέλος, στην εργασιομανία (arbeit macht frei).

Το πώς επικράτησε ο φασισμός και ο ναζισμός στην Ευρώπη είναι προφανέστατα η απόρροια της διαφθοράς της ελίτ γιατί οι φιλελεύθεροι δεν εξέφραζαν πια τον ευρωπαϊκό ανθρωπισμό. Από το 1916 έως το 1924 μάλιστα το βραχύβιο καλλιτεχνικό κίνημα του ντανταϊσμού έρχεται ως ανταπάντηση στο παράλογο και προοιωνίζει μια νέα κοινωνία που αργότερα μαζί με το φουτουρισμό θα ενταχθεί στην πλάστιγγα υπέρ του ναζισμού. Ο Ισπανός διανοητής José Ortega y Gasset (1883-1955) άλλωστε υποστήριξε εξαρχής ότι οι χώρες πρέπει να κυβερνώνται από μία ελίτ διανοουμένων ώστε να αποφευχθεί η παρακμή στις τέχνες και στην κρατική εξουσία. Οι φασίστες τότε άρχισαν να έρχονται στο προσκήνιο επειδή ευαγγελίζονταν την αποκατάσταση των αξιών στη γηραιά ήπειρο με όχημα τη βία. Ο συγγραφέας παρομοιάζει το γερμανικό λαό και την Ευρώπη ολόκληρη με ένα άρμα σε ιπποδρομία όταν οι φασίστες έλαβαν το ρόλο του ηνίοχου –αυτή ήταν η μεθοδολογία του εκφασισμού της μάζας, του ανώνυμου όχλου από ηγέτες επικίνδυνους. Στον 19ο και στον 20ο αιώνα, ο ψυχολόγος Gustave Le Bon με την πρώτη Ψυχολογία των Μαζών (1895) και ακολουθεί η δεύτερη Ψυχολογία των Μαζών και Ανάλυση του Εγώ (1921) από τον Sigmund Freud, εκείνοι όρισαν τη μάζα ως ένα ανεξέλεγκτο πλήθος, τον όχλο, που ενεργεί οπαδικά υπό έναν ηγέτη με όμοια αισθήματα και επιφανειακές συνταυτίσεις στις ιδέες. Η ροπή προς το εύκολο, καθετί χωρίς κόπο, και με μόνο σκοπό την ευχαρίστηση, το άμεσο κέρδος και το ευκαιριακά ανώτερο έγιναν μια κατεστημένη συνήθεια. Κι επειδή η δημόσια ζωή δεν είναι μόνο πολιτική, αλλά ισοδύναμα ή περισσότερο πνευματική, ηθική, οικονομική και θρησκευτική, οι ομάδες έμαθαν να λειτουργούν μαζικά και οπαδικά.

Τα άτομα σε μία ομάδα ετεροκαθορίζονται, συνήθως είναι εύπιστα, ευμετάβλητα και παρορμητικά με δογματισμό που ενίοτε γίνεται αυταρχισμός ή βαθύς συντηρητισμός. Η ψυχολογία κάθε ανθρώπου διαφοροποιείται μέσα σε μία ομάδα (μάζα), άρα η ψυχολογία των ανθρώπων σε μία ομάδα δεν θα είναι η ίδια με την ατομική ψυχολογία, καθώς η ομάδα ενέχει ασυνείδητα συναισθήματα. Οι ομάδες για την κοινωνική ψυχολογία είναι είτε ετερογενείς όπως οι ανώνυμες του δρόμου ή οι επώνυμες ομάδες (οι ένορκοι, τα κοινοβούλια), είτε ομογενείς όπως οι αιρέσεις (θρησκευτικές αιρέσεις), οι κάστες (στρατιωτικές, ιερατικές) και οι κοινωνικές τάξεις (αστική, αγροτική). Ο Ortega y Gasset διαβλέπει από το 1930 την άνοδο των μαζών στην εξουσία με το ομώνυμο έργο Η Εξέγερση των Μαζών, καθώς η Ευρώπη βρίσκεται σε μία σημαντική καμπή για την ιστορία της –αυτή είναι η επανάσταση των μαζών. Πλέον δεν υπάρχουνε πρωταγωνιστές, αλλά μόνο ένας οπαδικός χορός. Ο Αισχύλος, στους Πέρσες, μας αποκαλύπτει στην πάροδο ότι κανείς δεν συγκρατεί ένα μεγάλο ρεύμα από άνδρες γιατί κανένας δεν μπορεί με οδοφράγματα να εμποδίσει το ακαταμάχητο κύμα μιας λαοθάλασσας («δόκιμος δ᾽ οὔτις ὑποστὰς, μεγάλῳ ῥεύματι φωτῶν, ἐχυροῖς ἕρκεσιν εἴργειν, ἄμαχον κῦμα θαλάσσας», Πέρσες, στ. 87-90).

Albert Camus και ο μύθος του Προμηθέα               

Η πρόσφατη πανδημία της covid-19 ανέδειξε ξανά την κόλαση του ατόμου στην αποκοπή από το περιβάλλον του. Το 2021 είχαμε στην Ελλάδα μονάχα τρεις παραστάσεις του Προμηθέα Δεσμώτη, μία από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος σε μουσική Δημήτρη Καμαρωτού με δύο υποκριτές για όλους τους ρόλους, δεύτερη μαγνητοσκοπημένη από το Θέατρο των ViVi σε εξωτερικό χώρο, αλλά και μια κλασική μεταφορά σε σκηνοθεσία Άρη Μπινιάρη· η τρίτη παράσταση είναι συμπαραγωγή από το ΔΗΠΕΘΕΚ σε συνεργασία με το Θέατρο Πορεία και θα περιοδεύσει ξανά το επόμενο καλοκαίρι 2022. Ο Προμηθέας είναι άλλωστε μία σημαντική φιγούρα για την ευρωπαϊκή λογοτεχνία, που επιστρέφει μεταχρονολογημένα, όποτε οι περιστάσεις απαιτούνε ανθρωπιστικές αξίες. Η αρχαιοελληνική λογοτεχνία και φιλοσοφία είναι το λίκνο του ανθρωπισμού και με την Αναγέννηση βάζει τις βάσεις για το Διαφωτισμό με τον καλλιεργημένο άνθρωπο (homo humanus) διττά ως θρησκευτικός ουμανισμός και ως κοσμικός ανθρωπισμός. Ο κοσμικός ανθρωπισμός με την πολυφωνία του συναντιέται με τον εκδημοκρατισμό, τις τέχνες, τις επιστήμες, τον αθλητισμό, την οικολογία και ο σύγχρονος ανθρωπισμός ισοδυναμεί με την ελεύθερη βούληση στον ορισμό του Martin Heidegger.

Η κυκλική σύνθεση γύρω από τον Albert Camus στην αρχή και στο τέλος του παρόντος έργου εγκλωβίζει τον συγγραφέα σε μία μυθολογία του ατόμου ως σύγχρονος Προμηθέας. Για τον Camus εν γένει ο Προμηθέας είναι ο επαναστάτης και ο ουμανιστής. Με τον γιο του Ιαπετού καταπιάνεται δύο φορές, την πρώτη στο πρώιμο έργο του Ο Προμηθέας στην Κόλαση (1946, Prométhée aux Enfers) και στον Επαναστατημένο Άνθρωπο (1951, L’Homme Révolté) –όπου η μεταφυσική τον επηρεάζει– ώστε το απόλυτο σύμβολο του ανθρωπισμού ν’ αναζητάει νέο ρόλο στη σύγχρονη εποχή. Ο Albert Camus πίστευε, ότι εάν ο Προμηθέας επέστρεφε, οι άνθρωποι θα τον έδεναν στο βράχο ξανά όπως ακριβώς οι αρχαίοι θεοί. Ο Camus πλησιάζει τον Freud και τη σχολή της ψυχανάλυσης γιατί ο ίδιος ο Camus πιστεύει πως ο μοντερνισμός είναι σαν τα όνειρα –ο Freud άλλωστε χρησιμοποιεί την ελληνική μυθολογία ως ένα οικουμενικό αρχέτυπο για το δικό του θεωρητικό μοντέλο. Αντιθέτως, έστω εν μέρει ο Camus, πρεσβεύει ότι οι μύθοι δεν υπάρχουνε αυθύπαρκτοι αλλά περιμένουνε εμάς να τους ενσαρκώσουμε. Ο homo narrans στον 20ο αιώνα έχει νέα φωνή, όμως, εάν για τον Jean-Paul Sartre ο ανθρωπισμός είναι η σειρά των ενεργειών, αυτή διαφοροποιείται ανάλογα με το περιβάλλον, το φύλο, τη φυλή, τη σεξουαλικότητα και την κοινωνική τάξη. Ο Karl Marx ο οποίος βάσιζε την ιεραρχία στη μοναρχία, στη φεουδαρχία και στη θρησκεία, τώρα εκ νέου επικαιροποιείται επειδή ο ανθρωπισμός είναι μία ηθική στάση με αξιοπρέπεια απέναντι στον ευρωπαϊκό πολιτισμό.

Ο συγγραφέας αναφέρει ξεκάθαρα τις φανερές επιρροές του από τους λογοτέχνες και τους φιλοσόφους του 19ου και του 20ου αιώνα. Ως μελετητής ο Riemen είναι συνεπής στις αναφορές σε βιβλία, ιδέες και στα πρόσωπα που τον καθόρισαν στη συγγραφή του έργου αυτού. Με προεξάρχοντα τον Albert Camus, ο συγγραφέας αναφέρεται ρητά στην αρχή στη La Peste και στο L’Homme Révolté στο τέλος του δοκιμίου. Ο Γαλλο-Αλγερινός συγγραφέας εισάγει ο ίδιος νωρίτερα το παράλογο (absurd) στη λογοτεχνία του 20ου αιώνα, όταν το 1942 δημοσιεύει δυο έργα, Ο Μύθος του Σίσυφου (1942, Le Mythe de Sisyphe) και Ο Ξένος (1942, L’Étranger) που όμως εδώ αποφεύγει συστηματικά να τα μνημονεύσει. Το παράλογο είναι συλλήβδην σημαντικό για τον Camus γιατί συγκεράζει το κλάμα της ανθρωπότητας με την άλογη σιωπή του κόσμου. Ο παράλογος άνδρας συμπεριφέρεται όπως ο Σίσυφος όντας πιο σκληρός από την πέτρα και όπως ο ξένος όντας πιο απόμακρος από τον εαυτό του. Ο Jean-Paul Sartre αναλύοντας τον παράλογο άνδρα καταλήγει πως αυτός είναι ο ανθρωπιστής, άρα το παράλογο έχει θετικό πρόσημο έναντι του παράλογου πολέμου και του φασισμού. Ο Roland Aronson στο έργο Camus and Sartre πρόσφατα συνέδεσε το παράλογο με τη μαρξιστική φιλοσοφία στον 21ο αιώνα, καθώς ο Σίσυφος είναι ο εργάτης δηλαδή ένας προλετάριος. Ως άθεος, ο Θεός πρεσβεύει ότι δεν υπάρχει, άρα δεν υπάρχει νόημα. Στην προσπάθειά του να δώσει κάποιες απαντήσεις στον παραλογισμό, ο Albert Camus διαλέγεται με τις ιδέες της ελευθερίας, του πάθους και της επανάστασης, έστω κι αυτές οι άδηλες συγγένειες εδώ δεν ομολογούνται ποτέ στην Αέναη Επιστροφή του Φασισμού.

Μια άβολη αλήθεια από τον Wilhelm Reich       

Έτερος και κοντινός συγγενής του Ολλανδού φιλοσόφου είναι ο σπάνιας ευφυΐας Wilhelm Reich (1897-1957) από την Αυστρία ο οποίος δεν αναφέρεται ποτέ από το συγγραφέα –προφανώς η επιρροή του παρακράτους έχει βαθιές ρίζες ακόμα σήμερα. Ο Wilhelm Reich αποδίδει στο φασισμό σεξιστικά και οικονομικά κίνητρα αμέσως μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία με το βιβλίο Η Μαζική Ψυχολογία του Φασισμού που δημοσιεύεται στα γερμανικά το Σεπτέμβριο το 1933. Πρόκειται ίσως για το πρώτο βιβλίο ολιστικής περιγραφής και ανάλυσης του φαινομένου από τον πρωτοπόρο γερμανόφωνο επιστήμονα–ψυχαναλυτή ο οποίος είδε στο μέλλον. Και παρά το ζοφερό τέλος του στις ΗΠΑ, κανείς δεν μπορεί να παραβλέψει την οξυδέρκεια του Reich. Ο ίδιος είχε ασχοληθεί με τις νευρώσεις, τον οργασμό και τον καρκίνο. Ο Wilhelm Reich ήτανε μαθητής του Freud και συνεργάτης του στη Βιέννη. Το μνημειώδες βιβλίο Η Μαζική Ψυχολογία του Φασισμού απαγορεύτηκε στη Γερμανία δυο χρόνια αργότερα (1935), κυκλοφορεί όμως στην Ευρώπη (Γαλλία, Τσεχοσλοβακία, Σκανδιναβία) και στις ΗΠΑ. Φασισμός για τον ίδιο είναι η παράλογη έκφραση ενός οπαδού σε μαζικότητα και μάλιστα αμφιβάλλει, εάν θα δει το παράλογο να νικιέται στην κοινωνική ζωή, γιατί μια ανάλογη νίκη είναι δύσκολη.

Ο Ολλανδός δοκιμιογράφος, αντίθετα, προτείνει πέντε στοχαστές ως προς την επίλυση λαμβάνοντας τη σκέψη τους ως μάθημα ιστορίας. Ο Primo Levi, όπως αναφέρει, εκείνος τονίζει την επαναληπτικότητα και τον κίνδυνο πίσω από την ηγετική φυσιογνωμία του Χίτλερ και τον τυφλό οπαδισμό, ενώ ο Theodor Adorno αντιπροτείνει την πνευματικότητα και την αυτενέργεια. Ο φιλελεύθερος πολιτικός Winston Churchill μιλάει για την ενοποίηση της Ευρώπης, ο Γερμανός Thomas Mann για την καλλιέργεια του πνεύματος (studia humanitatis) και ο Γαλλο-Αλγερινός Albert Camus για την αξιοπρέπεια και τον ωραίο πολιτισμό. Μία δεκαετία μετά το πρώτο βιβλίο παγκοσμίως για το φασισμό, ο διανοούμενος Wilhelm Reich θα γράψει το Άκου Ανθρωπάκο που θα το δημοσιεύσει τις ΗΠΑ το 1948. Το Άκου Ανθρωπάκο είναι μία δημόσια καταγγελία για την παρακολούθηση παράνομα από το παρακράτος.  Από ευθεία επίθεση το Άκου Ανθρωπάκο μετασχηματίζεται στο πρώτο δημοκρατικό μανιφέστο του Ψυχρού Πολέμου γιατί καταγγέλλει το μηχανισμό της φασιστικής και ναζιστικής προπαγάνδας που γέννησε το παρακράτος διεθνώς.

Φασισμός είναι η αέναη λεπτή γραμμή που συνδέει το κράτος με το παρακράτος. Ο μικρός ανθρωπάκος που καταγγέλλεται επίσημα είναι ο συκοφάντης παρακρατικός, ο οποίος δημιουργεί ή/και κατασκευάζει μία φερόμενη συνθήκη ως αλήθεια, κατά τα εκάστοτε συμφέροντα που παράνομα εξυπηρετεί βάσει προγράμματος άλλων και εννοείται βάσει οικονομικής συναλλαγής. Ο Wilhelm Reich τα είπε όλα ακριβώς, μόλις κατάλαβε την παγίδα συκοφαντίας που στήθηκε εις βάρος του από το παρακρατικό σύστημα της χώρας, όπου είχε διαφύγει για να γλιτώσει από το γερμανικό ναζισμό. Επίσης, ο Reich ρητά αναφέρεται στο φασισμό ως «πνευματική πανούκλα» και ως «πολιτική πανούκλα» πλείστες φορές, μέσα στον καταιγισμό από ιδέες, που βάζει στην παγκόσμια σκακιέρα της διανόησης. Στην ιδεοθύελλα του Wilhelm Reich στο έργο του Άκου Ανθρωπάκο πρέπει να αναζητήσουμε τον αρχικό άρρητο καμβά του παρόντος δοκιμίου.

Τα οθωμανικά Bezesten ως εμπορικά κέντρα και οι μαχητικές δέσμες του Μουσολίνι 

Σήμερα οι φασίστες πλασάρονται ως κόμματα ελευθερίας χωρίς να είναι, εξαπολύοντας επίθεση στο Ισλάμ και στον κάθε τυχόν εξισλαμισμό, όσο έναντι των Εβραίων, καθώς οι ίδιοι αυτοανακηρύσσονται Χριστιανοί και φυσικά ανθρωπιστές. Ωστόσο κανείς φασίστας δεν μπορεί να είναι ελεύθερος δημοκράτης όταν υπακούει τυφλά. Ο ευρωπαϊκός φασισμός, άλλωστε, δεν είναι η θεραπεία στο μουσουλμανικό φονταμενταλισμό όταν μάλιστα ο φασισμός αναπτύχθηκε μέσα από την ιστορία του χριστιανισμού (Σταυροφορίες, Ιερά Εξέταση, Κυνήγι Μαγισσών), ούτε πραγματικά μη-αντισημίτης, ούτε ανθρωπιστής, όταν απορρίπτει το διάλογο ή επιβιώνει κυνηγώντας τον αιώνιο φανατισμό. Ο τραγικός δρόμος προς το Ολοκαύτωμα αρχίζει με το auto da fe στη γένεση του ναζισμού, μάλιστα η καύση των βιβλίων επαναλαμβάνεται στην Ελλάδα το 1936, και επανέρχεται σήμερα με πρόφαση την πανδημία –τα καμένα βιβλία του Ευγένιου Τριβιζά αποτελούν την όψη του ίδιου αντισημιτικού νομίσματος. Στην πραγματικότητα επί Μεσαίωνα οι Εβραίοι αστοί δεν ήταν πλούσιοι γιατί η κυρίως οικονομία αναπτυσσόταν στην ύπαιθρο. Η συνύπαρξη, όμως, Εβραίων με Μουσουλμάνους στην Ιβηρική ήδη από το 8ο αιώνα φέρει αγαστή συνεργασία κι εκατέρωθεν επιρροή. Τα πρωτοποριακά Bezesten, για παράδειγμα οι κλειστές μεσαιωνικές αγορές των Οθωμανών Τούρκων, αυτές οι ασφαλείς στεγασμένες πολυαγορές (mall) κληροδοτούνται προπολεμικά στη βόρεια Ευρώπη και χαρίζουν στους Εβραίους ένα αναίτιο μίσος –σε σημείο φυσικής εξόντωσης– στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα.

Οι φασίστες αντικρούουν όλα τα επικίνδυνα επιχειρήματα μέσα από την υποστήριξη των διανοουμένων, την ψήφο των νέων, την υλική στήριξη που οι ίδιοι προσφέρουν στους αναξιοπαθούντες, την κίβδηλη αποκήρυξη της βίας και περισσότερο την επιφανειακή δήλωση υπέρ του αντιφασιστικού κινήματος. Πλέον ο φασίστας αυτοαποκαλείται όντως αντιφασίστας, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, δανειζόμενος από τον Robert Paxton (2004, Η Ανατομία του Φασισμού) –νωρίτερα την αντιφασιστική προπαγάνδα των φασιστών υπογράμμισε πρώτα ο πολύ σημαντικός Ιταλός σκηνοθέτης Pier Paolo Pasolini. Πράγματι, η κακή κρίση πολλών πολυμαθών ενίοτε έθρεψε το φασισμό, όπως επίσης οι νέοι άνθρωποι, όσοι αρέσκονται στην ομαδοποίηση και στην pop culture του μαζικού πολιτισμού, σύμφωνα με τον Thomas Mann, γιατί ελευθερώνουν εαυτούς από μία σοβαρότητα που τους περιορίζει. Ο Γερμανός Νομπελίστας από τους πλέον τολμηρούς δίνει την σημαντική ομιλία, με τίτλο «Έκκληση προς τη λογική» στο Βερολίνο, στις 17 Οκτωβρίου 1930, και φυσικά διακόπτεται από τα τάγματα εφόδου. Ο Mann προσπάθησε να προειδοποιήσει το γερμανικό λαό άλλες δύο φορές. Πρώτα δραστηριοποιείται μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι πνευματικοί ταγοί συμμετέχουν στη Συντηρητική Επανάσταση της Γερμανίας, με όχημα είτε τη σοβιετική επανάσταση, είτε την ευρωπαϊκή ταυτότητα για να αντιμετωπίσουνε την μαζικοποίηση του πολιτισμού από την τεχνολογία (εκ των υστέρων πολλοί έπεσαν στην παγίδα του εθνικοσοσιαλισμού του Χίτλερ). Και μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με την οριστική πτώση(;)  του Τρίτου Ράιχ, ο Thomas Mann με το Doktor Faustus (1947) την απόλυτη αλληγορία για το τέρας του ναζισμού επιθυμεί να επιστρέφει στην Ευρώπη με τις τέχνες των Μουσών, τη ζωή και την αγάπη –ένα καλλιτεχνικό όραμα για τις αληθινές αρχές της ανθρωπότητας.

Ο κομμουνιστής ηγέτης της Ιταλίας Palmiro Togliatti με τις σπουδαίες Διαλέξεις για το Φασισμό διαβλέπει έγκαιρα, πριν την έμπρακτη καταστροφή, ότι ο φασισμός είναι ένας χαμαιλέων. Προς τούτο υπερτονίζει την παρουσία της βίας στα τάγματα ασφαλείας του Μουσολίνι, Fasci Italiani di Combattimento, που με συστηματικότητα εφαρμόζουν τη στρατικοποίηση της δημόσιας ζωής ήδη από το 1914. Τα τάγματα εφόδου στο μεταφασισμό σήμερα αναβιώνουν στην Ελλάδα ακόμα και μέσα από ομάδες αθλητικών σωματείων με πρόσχημα την οπαδική βία. Ο εγκληματολόγος Γιάννης Πανούσης μιλώντας στην κρατική τηλεόραση, όπως επισημαίνει το tvxs.gr, δήλωσε ότι «Κακώς αναφερόμαστε σε οπαδική βία, πρέπει να αναφερόμαστε σε εγκληματικές πράξεις από εγκληματικά στοιχεία […] Η βία ως φαινόμενο κοινωνικό και πολιτιστικό υπάρχει από την αρχή του κόσμου, σε όλες τις χρονικές περιόδους, σε όλα τα κράτη, σε όλους τους λαούς. Το ζήτημα είναι ποια μορφή παίρνει κάθε φορά. Αυτή τη στιγμή εμφανίζεται ένας παροξυσμός της βίας, πολλές φορές αναίτιος. Υπερβολική και άχρηστη βία καμιά φορά και όχι μια βία που συνδέεται με ένα συμφέρον- για παράδειγμα κάποιος σκοτώνει κάποιον άλλον για να τον κλέψει. Η οπαδική βία έχει από πίσω τη θεωρία του οπαδού, όχι μόνο στον αθλητικό χώρο αλλά γενικότερα. Αν είσαι οπαδός μιας ιδέας, μιας ομάδας, μιας ένωσης, οφείλεις να ασκείς βία υπέρ των ιδεών σου στο δρόμο κατά βάση, ή οπουδήποτε προκύψει μια μορφή κοινωνικής μονομαχίας. Μέσα σε αυτή τη θεωρία εμφανίζεται και η βία στα γήπεδα που συνδέθηκε με τον χουλιγκανισμό μέσα στα γήπεδα».

«Φασισμός είναι η δύναμη των δηλητηριασμένων ψυχών και δυστυχώς απλώνεται από την ψευδοδημοκρατία μας και την ψευδοανημποριά μας μέχρι τον αφιονισμένο χουλιγκάνο» 

Γιάννης Αγγελάκας 

Ο εκφασισμός σήμερα και ο αιωνίως επίκαιρος Umberto Eco    

Αναλύοντας την αιτία του σύγχρονου φασισμού προκύπτει πως είναι μία πολύπλευρη προδοσία που έγινε εις βάρος των μοντέρνων κοινωνιών. Η προδοσία από την πλευρά των πολιτικών είναι ιδεολογική, ενώ από την πλευρά των διανοουμένων είναι σαφώς πνευματική. Η τέχνη παραμένει σεξιστική στην παραγωγή προτύπων γιατί το γυμνό είναι πάντα καλλιτεχνικό και η κοινωνική τάξη ένας μηχανισμός νεποτισμού. Τα  πανεπιστήμια συχνά ενοχοποιούνται για εκπαιδευτική προδοσία –το ακαδημαϊκό σύστημα στην Ελλάδα παραμένει το εξεταστικό, όχι απαραίτητα με έμφαση στη διδασκαλία, ή με την απαραίτητη χρηματοδότηση για να στηρίξει έστω την έρευνα. Οι επιχειρηματίες κατηγορούνται για οικονομική προδοσία και τα ΜΜΕ για απληστία (χορηγίες), ασυνέπεια (fake news) ή απιστία (προπαγάνδα) κι αυτή είναι η προδοσία στην πληροφόρηση. Επιπλέον, τα social media ελέγχονται απροκάλυπτα από την κρατική εξουσία, ενώ λογαριασμοί χρηστών με αληθινά «προφίλ» υπόκεινται σε πρόσκαιρη τιμωρία όταν η δημοσιογραφική ανάρτηση είναι αιχμηρή και το σχόλιο είναι δηκτικό ή απλώς ενοχλεί –αλήθεια, κανείς ποτέ δεν ξέρει ποιους.

Σε διατομικό επίπεδο η σεξουαλική παρενόχληση στην εργασία και κυρίως η λανθάνουσα διάθεση για προστασία των κακοποιημένων γυναικών αναπαράγουν την πατριαρχία και τον πατερναλισμό της πατριαρχίας αντίστοιχα. Η λεκτική βία ακόμα όταν εφαρμόζεται από τους άνδρες έχει δύο τρόπους, το manterruption που δηλώνει τον μισογυνισμό με παράλληλο αποκλεισμό του γυναικείου λόγου, και το mansplaining που υποδαυλίζει τον υποτιμητικό ρατσισμό βάσει του φύλου στην κοινωνία της εργασίας. Η πολύμορφη βία αναπαράγεται σε επαγγελματικούς χώρους από άνδρες και από γυναίκες σε υψηλές θέσεις απέναντι σε άτομα κατώτερης βαθμίδας στην ιεραρχία με στόχο την αναπαραγωγή του πατριαρχικού μοντέλου μιας εξουσίας στην πραγματικότητα επίπλαστης. Μάλιστα, οι γυναίκες που γίνονται φορείς λεκτικής βίας, οι ίδιες συχνά αυτοαποκαλούνται και «φεμινίστριες», προφανώς σε μία σύγχυση της άτεκνης ή άγαμης με τη φιλελεύθερη και της κρυφά ριζοσπάστριας προϊσταμένης. Και σε αυτό το σημείο ο κίβδηλος φεμινισμός προσιδιάζει το ψεύτικο που ενίοτε ενδύεται ο μανδύας του αντιφασισμού.

Το τρίτο κύμα του φεμινισμού ενέταξε στην επιστήμη με την κοινωνιολόγο Diana Russell ήδη από το 1976 τη γυναικοκτονία ως διακριτή κατηγορία εγκλήματος. Με καθυστέρηση την αναγνώρισαν τα Ηνωμένα Έθνη με το σημαντικό συμπόσιο του 2012 και την Διακήρυξη της Βιέννης την επόμενη χρονιά με στόχο τη μείωση των γυναικοκτονιών έως το 2025. Ο όρος γυναικοκτονία έχει διακριτή νομική υπόσταση πια στην Ευρώπη με τη σύσταση 1861 του Συμβουλίου της Ευρώπης και με την επικυρωμένη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης από την Ελλάδα με το Ν. 4531/2018. Ο Ιταλός φιλόλογος Umberto Eco (1932-2016) επισημαίνει ότι ο φασισμός είναι ένα αέναο φαινόμενο που θα επιστρέφει στην Ευρώπη. Ο αιώνιος φασισμός αποτέλεσε το θέμα της ιστορικής ομιλίας του «Αιώνιος Φασισμός» στο Columbia University για τα πενήντα χρόνια από την απελευθέρωση της Ιταλίας στις 25 Απριλίου 1995 στις ΗΠΑ. Ο Umberto Eco στον «Αιώνιο Φασισμό», ένα μανιφέστο μνήμης και δημοκρατίας, ο ίδιος αποκαλύπτεται ως σημειολόγος. Στην ομιλία του μιμείται τη δομή ενός παλαιότερου κειμένου από τον αμερικανό πρόεδρο όταν στις 8 Ιανουαρίου 1918 μίλησε για τη διεθνή ειρήνη μετά το Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο –αυτά ήταν τα δεκατέσσερα σημεία του Thomas W. Wilson.

Ο Umberto Eco κατ’ αυτόν τον τρόπο μας χαρίζει δεκατέσσερις νέες θέσεις, έναν όμοιο τίτλο και από τον ρεαλιστή Eco που επισημαίνει τον κίνδυνο, ο συγγραφέας επιστρέφει πάλι στον αισιόδοξο τρόπο του Thomas Mann αλλά και του Wilhelm Reich. Ο Ολλανδός συγγραφέας μας πηγαίνει πίσω στις ουμανιστικές αρχές της αρχαιότητας λέγοντας πως αντίδοτο στη νόσο «φασισμός» είναι η αγάπη για τη ζωή και σαν πυλώνες ό, τι της δίνει αξία, η αλήθεια, η καλοσύνη, η ομορφιά, η φιλία, η δικαιοσύνη, η συμπόνια και η σοφία. Οι κλασικές αξίες που προσιδιάζουνε κάθε ανάλογη αναφορά στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία σαν αγάλματα μας υπενθυμίζουνε αυτό που ο επισκέπτης αντικρίζει σήμερα στη Βιβλιοθήκη του Κέλσου. Ο συγγραφέας απηχεί τους δύο διανοούμενους, ειδικά το τέλος από το Άκου Ανθρωπάκο, γιατί η επιστροφή στην ομορφιά και την ασφάλεια γίνεται με τις χαρές της ζωής. Ο ανθρωπισμός πόρρω απέχει από το μίσος, το ψέμα, την αντιδικία, τη διαφθορά, την εκμετάλλευση, την ανισότητα, την κατανόηση και την πολύμορφη βία. Ο ανθρωπιστής Rob Riemen δεν αντιγράφει τον Wilhelm Reich, αλλά επαναλαμβάνει μερικές από τις βασικές του σκέψεις, ακριβώς γιατί εκείνες δεν έγιναν γνωστές ή κατανοητές στην εποχή τους.

Κάθε φορά που επιστρέφει ο φασισμός       

Οι κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες, όπως επίσης η επιστημονική δημοσιογραφία, μαζί μελετούν τα φαινόμενα όταν εκείνα είναι στην έξαρσή τους ή μόλις έχουνε αρχίσει πλέον να μετασχηματίζονται σε κάτι καινούριο, μη προσδιορίσιμο ξεκάθαρα από την αρχή. Σύμφωνα με την κοινωνική ψυχολογία του Gustave Le Bon τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του όχλου είναι η αστάθεια και ο παρορμητισμός, η οξυθυμία και η υπερβολή, η ευπιστία και η φαντασία, η μονομέρεια και η μισαλλοδοξία, αλλά κυρίως ο συντηρητισμός. Ο Freud απαντώντας στον Le Bon έκανε ένα βήμα παραπέρα αναλύοντας τα ατομικά χαρακτηριστικά (Freud 1921), ωστόσο ο Gustave Le Bon επηρέασε το Μουσολίνι και το Χίτλερ, προφανώς ακούσια, όμως επιδραστικά. Ο εκφυλισμός είναι διάχυτος γιατί «Ο φοβερός αυτός εικοστός αιώνας γελοιοποίησε κάθε πολιτιστική θεωρία που εμφανίστηκε από την εποχή του Πλάτωνα» γράφει μεταπολεμικά στο Άκου Ανθρωπάκο ο ιδιοφυής Wilhelm Reich.

Στην Ελλάδα ο νεοφασισμός σε μορφή κόμματος αναπτύσσεται παράλληλα με την άνοδο του δημοκρατικού φρονήματος των νέων ψηφοφόρων κι αυτό έγινε αμέσως μετά τη μεταπολίτευση. Άλλοτε το ακραίο φαινόμενο έχει ύφεση κι άλλοτε απόλυτη έξαρση γιατί αυτό είναι το σαφές σοσιαλιστικό ή αριστερό αντίβαρο. Σε κάθε περίπτωση αυτή η λαϊκίστικη πολιτική συνιστά το αιώνιο μόρφωμα της δεξιοτέρας της δεξιάς. Η «ακροδεξιά», σύμφωνα με τον Ολλανδό στοχαστή, δεν συνιστά απαγορευμένη έννοια όσο και η λέξη «λαϊκισμός» γιατί στο ευρωπαϊκό λεξιλόγιο αντικαθιστούν συνήθως το μέγεθος «φασισμός». Η ισοδυναμία της ακροδεξιάς με το φασισμό είναι μεταπολεμική, ωστόσο όλοι οι μελετητές δεν την βρίσκουνε αναλογική· για παράδειγμα ο Pierre Milza διαφωνεί στους Μελανοχίτωνες της Ευρώπης γιατί αυτή είναι μια εύκολη ετυμολογία με λάθη στην εξίσωση ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν. Αντίστοιχα, ο «λαϊκισμός» παραμένει αβαθής ιδεολογία, σε αντίθεση με το «φασισμό» που ανήκει στις ιδεολογίες σκληρού πυρήνα, όπως είναι επίσης ο φιλελευθερισμός.

Όποτε οι νέες εξάρσεις βίας μας αναγκάζουν να επιστρέφουμε στις αιτίες οι τίτλοι θα εμπλουτίζονται –όπως στο plague writing– όταν μετά από κάθε κρίση η αγορά προτείνει περισσότερα ντοκιμαντέρ (και ταινίες), ιστορικές μελέτες ή λογοτεχνικά έργα. Το παράλογο αποτυγχάνει όπου ενυπάρχει η ελπίδα, όπως υποστηρίζει στο έργο Le Mythe de Sisyphe ο Albert Camus, γιατί ο Σίσυφος μπορεί να γίνει ευτυχισμένος. Αυτό κάνει με επιτυχία ο Rob Riemen με το ιστορικό και φιλοσοφικό δοκίμιο Η Αέναη Επιστροφή του Φασισμού επειδή δεν ασχολείται μόνο με ό, τι έχει ολοκληρωθεί, αλλά κυρίως με την αποτροπή του φαινομένου. Ο συγγραφέας κάνει μία τομή στην ιστορία της λογοτεχνίας, αναλύοντας όλα τα επιφαινόμενα, κι ενίοτε αγγίζει τις απαρχές της «αντεστραμμένης ψυχανάλυσης», δηλαδή της πολιτιστικής βιομηχανίας (pop culture) και της λαϊκής προπαγάνδας, όπου σύμφωνα με τον Adorno βασίζονται οι φασιστικές εκφράσεις του κοινωνικού μας βίου.

ΠΗΓΕΣ                         

Adorno, T. (1982) “Freudian Theory and the Pattern of Fascist Propaganda (1951)”. The Essential Frankfurt School Reader, pp. 118-137, New York: Continuum.

Aronson, R. (2004) Camus and Sartre. The University Chicago Press.

Eco, Um. (1995) Ur-Fascism. The New York Review of Books.

Freud, S. (2014) Ψυχολογία των Μαζών και Ανάλυση του Εγώ. Αθήνα: Πλέθρον.

Hayden, R. (2013) “Albert Camus and Rebellious Cosmopolitanism in a Divided World”. Journal of

International Political Theory 9:  194-219.

Hays, J. N. (2005) Epidemics and Pandemics: Their Impacts on Human History. ABC Clio.

Le Bon, G. (2004) Ψυχολογία των Μαζών. Αθήνα: Ζήτρος.

Milza, P. (2002) L’Europe en chemise noire: Les extrêmes droites européennes de 1945 à aujourd’hui. Fayard.

Ortega y Gasset, J. (1994) The Revolt of the Masses. W. W. Norton & Company.

Paxton O., R. (2004) The Anatomy of Fascism. Penguin Books Ltd.

Pinn, A. B. (ed) (2021) The Oxford Handbook of Humanism. Oxford: Oxford University Press.

Reich, W. (1970) The Mass Psychology of Fascism. New York: The Noonday Press.  

Reich, W. (2012) Άκου Ανθρωπάκο. Αθήνα: Γνώση.

Riemen, R. (2014) Η Αέναη Επιστροφή του Φασισμού. Αθήνα: Πατάκης.

Sartre, J. P. (1943) “Camus’ The Outsider”. In Literary and Philosophical Essays, published in 1955, London: Hutchinson, 24-41.

Stanley, J. (2018) How Fascism Works: The Politics of Us and Them. New York: Random House.

Togliatti, P. (1976) Lectures on Fascism. New York: International Publishers.

Traverso, En. (2019) The New Faces of Fascism: Populism and the Far Right. Verso.

Trousson, R. (1976) Le thème de Prométhée dans la littérature européenne. Genève: Droz.

Voisset-Veysseyre, C. (2012) “Albert Camus et Prométhée”. Amaltea. Rivista de mitocritica 4: 101-11.

Wheelis, M. (2002) “Biological Warfare at the 1346 Siege of Caffa”. Emerging Infectious Diseases 8 (9), 971-975. https://doi.org/10.3201/eid0809.010536.

Πρώτη Δημοσίευση: dimosiografia.com