Απρίλης ήρθε…λεμονανθούς μοσχοβολά ο τόπος!

Tης Ελένης Μπετεινάκη*

Τον είδα τον Μάρτη σαν έφυγε χθες βράδυ. Ένα κατακίτρινο αδιάβροχο φορούσε και κόκκινες γαλότσες. Τσαλαβουτούσε στα νερά παιχνιδιάρικα και με ένα γρήγορο άλμα έπιασε την άκρη της κλωστής του κουβαριού της κυρά Φαντασίας και χώθηκε μέσα σε ένα γκριζοπράσινο σύννεφο. Πρόλαβα κι είδα ακόμα και την παραγεμισμένη διάφανη βαλίτσα που κρατούσε. Και τι δεν είχε μέσα! Μια μάσκα πειρατή, σερπαντίνες, την κυρά Σαρακοστή που ΄χε ζυμωμένη με αλάτι και νερό και της έλειπαν δυο ποδάρια, ένα πολύχρωμο χαρταετό, έναν πάπυρο και πάνω του το γραμμένα με χρυσά γράμματα όλα τα ποιήματα που μιλούν για φως, θάλασσα, γαλάζιο κι Ελλάδα. Είχε και δυο μικρά σημαιάκια, κι ένα τσαρούχι παιδικό. Είχε και σβησμένα κεράκια από τούρτες γενεθλίων και ένα μικρό φτεράκι από χελιδονιού ουρά που ίσα που πρόλαβε τον ερχομό τους. Κι όσο εκείνος χανόταν  μέσα στο σύννεφο από μιαν άλλη κλωστή ολόχρυση κατέβαινε ένα ξανθό αγόρι με κατακόκκινα μάγουλα και ένα πανέρι γεμάτο λεμονανθούς, βάγια και κατακόκκινα αυγά! Έτρεξα κι εγώ με μιας μέσα στη βροχή να τον πάρω αγκαλιά, κάτω από τη δική μου ομπρέλα και τον έμπασα στο σαλόνι να κάτσει δίπλα στη φωτιά να ζεσταθεί. Η απορία ζωγραφισμένη στο πρόσωπό του! Δεν είχε υπολογίσει τη βροχή στον ερχομό του, όμως τον καθησύχασα λέγοντας του πως εμείς τον περιμέναμε με λαχτάρα. Άλλωστε ο σοφός λαός μας  λέει : «Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα, χαράς τόνε τον γεωργό που ΄χει πολλά σπαρμένα!».

Και πριν προλάβουμε να πούμε οτιδήποτε άλλο ακούστηκε το δυνατό γέλιο του Πινόκιο. Είχε σκαρφαλώσει κι είχε βγει τελείως έξω από το σεντούκι που κοιμούνται οι κούκλες μου και χοροπηδούσε όλο χαρά και τρέλα  μπροστά στο τζάκι. Ένα μικρό παραπάτημα και θα ΄πεφτε μέσα στις φλόγες, κι  ύστερα…αχ!

-Δεν θα μου πείτε Χρόνια πολλά;  1^η τ΄Απρίλη ξημερώνει κι έχω γενέθλια και κανένας μα κανένας δεν θα τα βάλει με τη  μύτη μου!  Όλοι θα με θυμηθούν, όλοι θα πουν ένα ψεματάκι στ΄ όνομά μου! Δεν είναι και λίγο πράγμα να ΄χουν όλοι την έννοια σου;

Τώρα ήταν η δική μας σειρά να γελάσουμε δυνατά. Δίκιο είχε ο Πινόκιο, ξημέρωνε Πρωταπριλιά κι έπρεπε κι οι δύο να ΄χουμε το νου μας στις πλάκες και στα ψέματα που λέγονται τούτη τη μέρα…

Κι ύστερα πήρα μαλαματένια χτένα κι άρχισα να χτενίζω τα ολόξανθα μαλλιά του Απρίλη, που ΄χαν μουσκέψει απ΄ την δυνατή καταιγίδα που ΄πεφτε στον ερχομό του…

Καθίσαμε ύστερα δίπλα στο τζάκι κι αρχίσαμε τις ιστορίες, τα μαντέματα, τ΄αστεία και τα τραγούδια ίσαμε που μας πήρε το ξημέρωμα …

 «Έστησε  ο έρωτας χορό με τον ξανθό Απρίλη …»  ένας από τους πιο όμορφους στίχους στους Ελευθέρους Πολιορκημένους του Διονύσιου Σολωμού, δίνει όλο το νόημα στον μήνα ετούτο…

Είναι ο μήνας που «ξανοίγεται» ο έρωτας, ο μήνας των λουλουδιών, των ανθισμένων δέντρων, της περισυλλογής, των Παθών, και της ομορφιάς. Είναι ο Απρίλης, το τέταρτο εγγόνι του χρόνου που γεμίζει την ψυχή με όμορφα συναισθήματα και υποσχέσεις για την Άνοιξη που όπως σοφά λέει ο ποιητής, βρίσκεται στην καλύτερή της ώρα.

Τον λένε Γρίλλη, δηλαδή Γκρινιάρη μιας και τελειώνουν όλα τα αποθέματα που υπήρχαν για το χειμώνα και η γκρίνια στην οικογένεια αρχινά. Δεν υπάρχουν πολλές προμήθειες ή καρποί κι αυτό φέρνει μια μικρή αναστάτωση. Τον λένε ακόμη Τιναχτοκοφινίδη γιατί παλιότερα, τίναζαν τα κοφίνια για να καθαριστούν. Αηγιωργίτη ή Αηγιωργάτη λόγω της γιορτής του Αγίου Γεωργίου και Λαμπριάτη μόνο όταν πέφτει η Λαμπρή στις μέρες του. Τέλος τον αποκαλούν Τριανταφυλλά γιατί είναι ο μήνας που ανθίζουν τα τριαντάφυλλα.

Απρίλης λοιπόν από το  λατινικό ρήμα aperire που σημαίνει ανοίγω, γιατί αυτόν τον μήνα ανοίγουν τα λουλούδια…

1η του Απρίλη… Πρωταπριλιά, μέρα που οι άνθρωποι σ΄ όλον τον κόσμο συνηθίζουν να «γελούν » τους άλλους. Το ψέμα έχει την τιμητική του και οι φάρσες και τα «γελάσματα» γίνονται από όλους , πάντα με την καλύτερη πρόθεση.

«Έλα να πούμε ψέματα, ένα σακί γιομάτο,

εφόρτωσα ένα μπόντικα σαράντα κολοκύθες

κι απάνου στα καπούλια του ένα σακί ρεβίθια…»

 Έθιμο με αρχαίες ρίζες και προέλευση από τη Δύση που ήρθε στην Ελλάδα την εποχή των Σταυροφοριών και ήταν γνωστό και στη μεσαιωνική Γαλλία. Η 1η Απριλίου ήταν η αρχή του έτους ως το 1560 που μεταφέρθηκε την 1η Ιανουαρίου. Επισήμως αυτό συνέβη  το 1583 με το Γρηγοριανό ημερολόγιο. Η αλλαγή αυτή δημιούργησε πολλά προβλήματα στο λαό της Γαλλίας και όσοι την αποδέχτηκαν πείραζαν εκείνους που συνέχιζαν να τηρούν την παλαιά πρωτοχρονιά λέγοντας τους περιπαικτικά ψέματα και κάνοντας τους ψεύτικα πρωτοχρονιάτικα δώρα.

Αν πάμε λίγο παλιότερα θα συναντήσουμε το έθιμο στους Κέλτες που συνήθιζαν την Πρωταπριλιά που έφτιαχνε ο καιρός να πηγαίνουν για ψάρεμα. Τις περισσότερες φορές γύριζαν με άδεια χέρια, αλλά οι ψεύτικες ιστορίες για μεγάλα ψάρια έδιναν κι έπαιρναν. Γι αυτό οι Γάλλοι ακόμα και σήμερα ονομάζουν το πρωταπριλιάτικο ψέμα poisson d’ Avril  δηλαδή «ψάρι του Απρίλη» και οι Άγγλοι «April fool’s day».

Η Πρωταπριλιά  είναι  έθιμο αστικού χαρακτήρα και δεν συναντιέται συχνά στην αγροτική ζωή. Έχει συνδεθεί με τα ψέματα για να στραφεί αλλού η προσοχή του κακού. Λένε ψέματα όχι  μόνο σε περιπτώσεις μαγικών ενεργειών αλλά και σε δύσκολες εργασίες όπως ήταν η βαφή των νημάτων, η παρασκευή εφτάζυμου ψωμιού, η εκτροφή του μεταξοσκώληκα.

Στην Κομοτηνή για παράδειγμα όποιος έφτιαχνε φκιασίδι έπρεπε για να μην «κόψει»  να πει ένα ψέμα ή αν ήθελαν να γίνουν τα κουκούλια τους ή να προκόψουν τα μελίσσια  ή για να κάνουν τα δέντρα τους καρπούς. 

Αυτός που «γελούσανε» ένιωθε πως κάτι κακό θα του συμβεί, ενώ αυτός που κατάφερνε να ξεγελάσει θεωρούνταν τυχερός για όλη τη χρονιά…

Στην αρχαιότητα πάλι, οι Κρήτες είχαν τη φήμη πως έλεγαν τόσα πολλά ψέματα που υπήρχε κι ένα ρήμα το «κρητίζω » που είχε την σημασία του ψεύδομαι…

Ο Απρίλιος είναι συνδεδεμένος με την μεγαλύτερη Χριστιανική γιορτή, το Πάσχα. Οι γιορτές τούτο τον μήνα  και τα έθιμα και οι προλήψεις είναι όλα συνδεδεμένα με αυτό.  Σπάνια  λείπει το Πάσχα από τον Απρίλη, ωστόσο για φέτος φτάνουμε ίσαμε την Μεγάλη Παρασκευή.

Πολλές οι ονομαστικές γιορτές τούτου του μήνα. Πλούσιο το καλαντάρι…

Του Αγίου Γεωργίου στις 23 του Απρίλη για φέτος θα εορταστεί στις 3 Μαΐου …

24 του Απρίλη φέτος το Σάββατο του Λαζάρου. Είναι  το προανάκρουσμα της Μεγάλης Γιορτής  και η ίδια η εκκλησία μιλά  για την «Πρώτη Ανάσταση» που ο λαός την ονομάζει Λαζαροσάββατο. Είναι ένα πανηγύρι νεκρολατρευτικό που σε πολλά μέρη της Ελλάδας γιορτάζεται με αναπαράσταση της νεκρανάστασης  του Λάζαρου γιατί ταιριάζει με το ξύπνημα της φύσης , την ώρα που το χώμα της γης αναδίδει την βλάστηση και τα λουλούδια .

Στη μνήμη του Λάζαρου οι γυναίκες ζυμώνουν για τα παιδιά ειδικά κουλούρια που τους δίνουν ένα ανθρώπινο σχήμα σαν σπαργανωμένο όπως συνήθως παριστάνεται σε εικόνες ο Λάζαρος. Είναι τα λεγόμενα «Λαζαράκια» ή « Λαζόνια» ή απλά « Λάζαροι»  και τα παιδιά τους δίνουν εξαιρετικές ιδιότητες .Την ημέρα αυτή που ξεκινούν οι διακο τους  έφτιαχναν ομάδες και τριγυρνούσαν στα σπίτια των χωριών  ή και της πόλης  και τραγουδούσαν τα λαζαρικά. Στην Κρήτη έφτιαχναν ένα σταυρό με καλάμια και τον στόλιζαν με κολαϊνες  (γιρλάντες)  από λεμονανθούς  και μαχαιρίδες  και τριγυρνούσαν λέγοντας τούτα τα τραγούδια. Σ΄ άλλα μέρη κρατούσαν ένα καλαθάκι στολισμένο με λουλούδια  και πολύχρωμες κορδέλες  ή έναν κόπανο ( δηλ. ένα μεγάλο ξύλο που κοπάνιζαν τα ρούχα αντί να τα πλύνουν), τυλιγμένο με πολλά παρδαλά και πολύχρωμα κομμάτια πανιών, να φαίνεται σαν να κρατούσαν μωρό.

Την επόμενη μέρα γιορτάζουμε την Κυριακή των Βαΐων. Επίσης γιορτή μεγάλη που όλες τις εκκλησίες τις στολίζουν  με κλαδιά βαΐων και μοιράζουν και κλαδιά σε διάφορες πλέξεις και σχήματα όπως σταυρούς, φεγγάρια και  άστρα στους πιστούς που τα τοποθετούν στο εικονοστάσι του σπιτιού. Το έθιμο αυτό έχει συμπεριλήφθη στις συνήθειες των λαών από τον 9ο αιώνα περίπου και από τότε πλήθος γυναικών μαζεύονταν  για την κατασκευή όλων αυτών των «ταμάτων». Στις  νιόπαντρες της χρονιάς που φτιάχνουν τα «βάγια» μεταδιδόταν η γονιμοποιός δύναμη που αυτά περικλείουν στο φύλλωμα τους γιατί είναι αειθαλή φυτά. Επίσης η μετάδοση γινόταν και με χτυπήματα που είναι γνωστά σαν τα «βαγιοχτυπήματα». Πίστευαν ακόμα πως αν ήταν έγκυος η γυναίκα και τη «χτυπούσαν» με τα βάγια θα γεννούσε ευκολότερα.

Σε άλλα μέρη της Ελλάδας τα βάγια είναι κλαδιά δάφνης, μυρτιάς ή ιτιάς  και τα φέρνουν στην εκκλησία τα νιόπαντρα ζευγάρια  κι όποιος τα « φέρει πρώτος θα πρωτογεννήσει αγόρι». Αλλά ή δύναμη των βαγιών φτάνει και μέχρι τα ζώα και τα φυτά. Κρεμούσαν τα βάγια στα  καρποκλάδια  δηλαδή στα καρποφόρα δέντρα και δεν τα πλησίαζε το σκουλήκι και τα ζώα αν τα χτυπούσαν με αυτά θα γεννούσαν πολλά περισσότερα από ότι συνήθως.

Την Μεγαλοβδομάδα με τα έθιμα της θα τα δούμε πιο αναλυτικά τις επόμενες μέρες…

Καλό μήνα !

ΠΗΓΕΣ :

Γ.Α. Μέγα « Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας »,Αθήνα 1963

Κυριακίδου – Νέστορος  Άλκη ,Οι 12 μήνες ,Τα λαογραφικά, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1982

Νίκος Ψιλάκης ,Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, ,εκδ. Καρμάνωρ

Λουκάτος Δημήτρης ,Πασχαλινά και της Άνοιξης,  1980

Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

http://zhtunteanagnostes.blogspot.gr/