Έκθεση ωμοτήτων, Καζαντζάκης και κρητική ματιά

του Μιχάλη Ατσαλάκη 

Στις 17 Ιουνίου 1945, συστάθηκε με κυβερνητική απόφαση, η επιτροπή για την καταγραφή των Γερμανικών ωμοτήτων στην Κρήτη. Δυο διακεκριμένοι καθηγητές, Ιωάννης Καλιτσουνάκης, Ι. Θ. Κακριδής και ο Νίκος Καζαντζάκης, τα μέλη της. Μαζί, για την φωτογραφική τεκμηρίωση, ο Κριτσώτης φωτογράφος Κώστας Κουτουλάκης.

Μια έκθεση που συντάχθηκε, παραδόθηκε στο υπουργείο Εξωτερικών, αλλά δεν δημοσιεύτηκε ποτέ από το πρωτότυπο. Αντίθετα, δημοσιεύθηκε το αντίγραφο που είχε στείλει ο Καζαντζάκης στον Παντελή Πρεβελάκη. Ο Δήμος Ηρακλείου, μερίμνησε το 1983 για την έκδοση της «Εκθέσεως της κεντρικής επιτροπής διαπιστώσεως ωμοτήτων εν Κρήτη», για να υπάρχει μια σοβαρή γραπτή πηγή, από κορυφαίους πνευματικούς ανθρώπους του τόπου, οι οποίοι αποτύπωσαν την θλιβερή εικόνα της καταστροφής. Περίπου 40 μέρες διήρκεσε η περιοδεία της Επιτροπής (29/7-6/8-1945) και κατέγραψε με ενάργεια γεγονότα και συνέπειες, διασώζοντας σημαντικά στοιχεία που αποτυπώνουν την καταστροφή.

Σε αυτή την Επιτροπή ο Καζαντζάκης, εχτελώντας τη θητεία του στη ράτσα και τους προγόνους, ανέλαβε να αναδείξει όσα έγιναν, όσα χάθηκαν κάτω από τα συντρίμμια κι όσα η λησμονιά του χρόνου θα έσβηνε λίγο αργότερα. Ήξερε πως παρά τις δυσχέρειες αναλάμβανε ένα σημαντικό έργο, εκπληρώνοντας ένα ιστορικό χρέος.

Εξάλλου, ήταν ο κρητικός που κατανόησε και περιέγραψε την ιδιοπροσωπία του κρητικού λαού, ονομάζοντας την «κρητική ματιά» για τον κόσμο. Αυτή τη διαφορετική οπτική γωνία θέασης και συμμετοχής στη ζωή, όπου αναμετράται, συνεχώς, με την υπέρβαση των ορίων. Άλλωστε, ήταν το δικό του χαρακτηριστικό γνώρισμα. Με εκείνη μονομάχησε σε όλη του την ζωή, παλεύοντας με τα κουσούρια και τις ιδιοτροπίες της, εκείνη τον έκανε να περιγράφει τον άνθρωπο, πότε ως αγρίμι και πότε ως άγιο. Εκείνη ήταν που τροφοδοτούσε την ακόρεστη δίψα της αναζήτησης. Της μήτρας που γεννά τους δημιουργούς.

71 χρόνια μετά

71 χρόνια μετά, ένας άλλος κρητικός δημιουργός, προερχόμενος από την ίδια αμόλυντη φύτρα, έρχεται να αποτίσει φόρο τιμής, να φωτίσει και να ξανασυστήσει στο παγκόσμιο χωριό, τον «παππού» και δάσκαλο του στην κρητική ματιά. Ψάχνει τα χνάρια του στην κρητική γη, τα καταγράφει καιρό τώρα, με προσήλωση, δέος, σεβασμό. Αναγνωρίζει το δικό του χρέος στη ράτσα.  Επιδιώκει να μεταφέρει με μια φρέσκια εκδοχή, μια επίκαιρη προσέγγιση, την κρητική ματιά. Το κάνει διαφορετικά, σμίγοντας εικόνες και λόγια με μια κινηματογραφική μηχανή. 

Γυρίζει το χρόνο πίσω, ζωντανεύει την κατεστραμμένη Κρήτη. Βλέπει τον Καζαντζάκη (Οδυσσέας Σπηλιώπουλος) να εκπληρώνει ακέραιο το χρέος περιδιαβαίνοντας την Κρήτη το καλοκαίρι του 1945 και καταγράφοντας τα εγκλήματα του κατοχικού στρατού. Τον δείχνει δίπλα στις «δύο χαροκαμένες κρητικές» (Έρση Μαλικένζου και η Όλγα Δαμάνη) να εκφράζουν την ψυχή, την δύναμη και την αξιοπρέπεια που επιβάλλει η «κρητική ματιά» για τον κόσμο. Δίπλα του ο Κριτσώτης φωτογράφος Κώστας Κουτουλάκης (Μανόλης Τσελεντάκης) να φωτογραφίζει τα παιδιά μέσα στα χαλάσματα κι από κοντά ένας πιτσιρίκος (Νίκος Καρατζής) να παίζει, θυμίζοντας πως η Ελπίδα είναι ζωντανή… 

Ζωντανεύει ένα οικισμό

Τα υπόλοιπα θα τα δούμε όλοι στις κινηματογραφικές οθόνες. Εκείνο, όμως, που πρέπει να επισημάνει η στήλη είναι πως οι παραπάνω σκηνές θα εξελιχθούν αύριο Τρίτη 27 Σεπτεμβρίου 2016, στον οικισμό των Χονδροβολάκων. Ένα εγκαταλελειμμένο οικισμό που ανήκει στην Κοινότητα του Σκινιά Αγίου Νικολάου.

Σε αυτό τον γκρεμισμένο κι ερειπωμένο οικισμό, όπου κυριαρχεί το δέσιμο της πέτρας με το άπλετο φως και τη χαμηλή βλάστηση, βρήκε ο σκηνοθέτης Γιάννης Σμαραγδής, τον κατάλληλο χώρο για να ζωντανέψει την μετακατοχική Κρήτη και μαζί ένα ξεχασμένο χωριό. 

Η τελευταία απογραφή που οι Χονδροβολάκοι είχαν κατοίκους ήταν το 1971. Πέντε οικογένειες και 11 μόνιμοι κάτοικοι, γράφει ο απογραφέας, όπως προέκυψε από τη στοιχειοθετημένη έρευνα του προέδρου της Κοινότητας Σκινιά Γιώργου Παπατζανάκη. Μέχρι τα τέλη της ίδιας δεκαετίας ο οικισμός ερήμωσε. Και τώρα ζει ξανά. Για μια μέρα θα γεμίσει ανθρώπους, βουητό και ζωή, επιτελώντας ένα ρόλο: Του παραδοσιακού οικισμού της Κρήτης, μετά την καταστροφή. Ένα στοιχείο αθανασίας, σε μια γειτονιά που τα γέλια των παιδιών έλειψαν. 

Η δικαίωση της Ιστορίας

Η επιλογή του οικισμού από τον Σμαραγδή οφειλόταν στο κατάλληλο σκηνικό. Όμως, όσες φορές συζητήσαμε τον τελευταίο καιρό, έλεγε συχνά πως επειδή «η ταινία γίνεται απ’ όλους με αγάπη, για αυτό ανοίγει δρόμους για την αλήθεια» και περιέγραφε γεγονότα που επιβεβαίωναν την κρίση αυτή.

Αναζητώντας τις τελευταίες μέρες στοιχεία για τον οικισμό, επιστράτευσα τον πάντα πρόθυμο πρόεδρο της Κοινότητας και μετά από πολύωρη αναζήτηση, προέκυψε ένα έγγραφο που με παρέπεμψε στα λόγια του σκηνοθέτη. Ένα έγγραφο του 1945 για την καταγραφή των ζημιών από τους Γερμανούς…   

Συγκεκριμένα, ο Νομάρχης Λασιθίου Μ. Πολυχρονάκης στις 27 Απριλίου 1945 (πολύ πριν την Επιτροπή Ωμοτήτων) με έγγραφο του ζητά από τους Δημάρχους, τους κοινοτάρχες του νομού Λασιθίου και το Δημοτικό Νοσοκομείο Αγίου Νικολάου να καθοδηγήσουν και να διευκολύνουν τους ενδιαφερόμενους για να συμπληρώσουν τις δηλώσεις για τις ζημιές του πολέμου.

Συγκεκριμένα, το έγγραφο αναφέρει: «Ταχυδρωμικώς απεστάλη υμίν η υπ’ αριθμ. 8365/Ι/εγκύκλιος διαταγή της Γενικής Δ/σεως Δημοσίου Λογιστικού, αφορώσα την υποβολήν εκ μέρους των ιδιωτών δηλώσεων των εκ του πολέμου ζημιών. Εν συνεχεία τούτου παρακαλούμεν, όπως καθοδηγήσετε και διευκολύνετε τους ενδιαφερόμενους δια την την άρτιαν σύνταξιν των δηλώσεων τούτων και την εμπρόθεσμον υποβολήν αυτών μέσω υμών.

Δια τας ζημίας τας οποίας υπέστησαν εκ των πολεμικών γεγονότων τα δημοτικά ή κοινοτικά κτίρια ιδρύματα και εν γένει αι δημοτικαί και κοινοτικαί περιουσίαι θα συνταχθώσι παρ’ υμών όμοιαι δηλώσεις εις διπλούν αίτινες δέον να υποβληθώσιν ημίν δια χωριστής αναφοράς».

Οι κάτοικοι των Χονδροβολάκων (όπως και των άλλων χωριών) τους οποίους αφορούσε το έγγραφο, δεν αποζημιώθηκαν ποτέ. Ίσως, η ηθική δικαίωση της Ιστορίας, να έρχεται μέσα από την αυριανή ιστορική καταγραφή που κάνει ο Γιάννης Σμαραγδής.