Της Κατερίνας Μυλωνά
Ήταν τη δεκαετία του 1980 όταν ο αρχαιολόγος, κ. Νίκος Παναγιωτάκης, ξεκίνησε να ερευνά την περιοχή της Πεδιάδας, όπου και κατάφερε να εντοπίσει περισσότερες από 2.000 άγνωστες θέσεις όλων των εποχών.
Μάλιστα, ανακαλύφθηκε σε εντοπισμένη θέση χαρακτηρισμένη για τη σημαντικότητά της το ανάκτορο του Γαλατά, ενώ αναγνωρίστηκε το αρχαιότερο σύστημα επικοινωνίας και άμυνας, οι μινωικές φρυκτωρίες.
Πρόκειται για τα αποτελέσματα μίας ιδιαίτερα γνωστής και διαδεδομένης έρευνας ενώ αξίζει να σημειώσουμε πως, εκτός από τα δημοσιεύματα και τις παρουσιάσεις που έχουν γίνει, υπάρχουν χάρτες του 2009 από το Εργαστήριο Γεωφυσικής - Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης & Αρχαιοπεριβάλλοντος του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του ΙΤΕ, όπου αποτυπώνονται ξεκάθαρα οι θέσεις που ανέδειξε η έρευνα του κ. Παναγιωτάκη στην περιοχή.
Με αφορμή την πρόσφατη ανακοίνωση του Υπουργείου Πολιτισμού για το εύρημα που έχει απασχολήσει όλους τους αρμόδιους φορείς και αποτέλεσε την αιτία να αναζητηθεί νέα θέση στο ραντάρ για το νέο αεροδρόμιο Καστελλίου, το Cretalive ζήτησε από τον άνθρωπο που γνωρίζει τόσο καλά την περιοχή να μοιραστεί μαζί μας τα όσα είδε και ανακάλυψε στην Πεδιάδα.
Το κείμενο της συνέντευξης έχει ως εξής:
κ. Παναγιωτάκη, το τελευταίο διάστημα κυριαρχεί στη δημόσια συζήτηση η αρχαιολογική ανακάλυψη στην κορυφή του λόφου Παπούρα. Εσείς αφιερώσατε πολλά χρόνια έρευνας στην ευρύτερη περιοχή, εξηγήστε μας περί τίνος πρόκειται;
«Αγαπητή κυρία Μυλωνά, σας ευχαριστώ πολύ για την πρόσκληση να μιλήσω για την τόσο σημαντική ανακάλυψη στην θέση Παπούρα Σωρός Καστελλίου.
Είμαι πολύ χαρούμενος, πανευτυχής, θα έλεγα, αλλά και συγχρόνως ευγνώμων, που το Υπουργείο Πολιτισμού πήρε τη γενναία απόφαση να διατηρηθεί το μνημείο, δηλαδή να μην επιτρέψει να τοποθετηθεί πάνω του το Σύστημα Επιτήρησης (Ραντάρ) του Νέου αεροδρομίου.
Είναι ένα πολύ σημαντικό μνημείο που πρέπει να διατηρηθεί, ακριβώς επειδή είναι μοναδικό! Δηλαδή είναι το μόνο που ανασκάπτεται και αποκαλύπτεται στην ολότητά του!
Παρακαλώ, επιτρέψετέ μου να διορθώσω το τοπωνύμιο του λόφου, πάνω στον οποίο υψώνεται το μνημείο, γιατί τα τοπωνύμια είναι πολύ χρήσιμα στην αρχαιολογική έρευνα. Λέγεται: Σωρός της Παπούρας ή Της Παπούρας ο Σωρός.
Η επανάληψη του τοπωνύμιου Σωρός που διαπίστωσα κατά τη μελέτη μου στην Πεδιάδα, μου έδωσε το έναυσμα να ερευνήσω διεξοδικά τα συγκεκριμένα μνημεία - τους Σωρούς.
Όπως έχω ήδη γράψει σε πολλές δημοσιεύσεις, οι Σωροί έχουν κοινά χαρακτηριστικά, σχήμα κόλουρου κώνου και αποτελούνται από στρογγυλούς (ή ημικυκλικούς) και εγκάρσιους τοίχους. Βρίσκονται σε επιλεγμένα κομβικά σημεία ή πάνω σε λόφους ή οριοθετούν και ελέγχουν τους αρχαίους δρόμους.
Δεν είναι όλοι στο ίδιο μέγεθος: υπάρχουν οι πολλοί μεγάλοι που καλύπτουν περίπου δύο στρέμματα στη βάση τους και οι μικρότεροι που είναι και οι περισσότεροι. Μάλιστα ένας μικρότερος, ο Σωρός του Καμπέρη, έχει μερικώς ανασκαφεί από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Οι Σωροί που είναι πάνω σε λόφους, είναι οι μεγαλύτεροι - έχουν πραγματικά μνημειακό χαρακτήρα, είναι ορατοί σε μεγάλες αποστάσεις και έχουν οπτική επαφή με άλλους Σωρούς αλλά και με τους οικισμούς της ίδιας περιόδου.
Χρονολογούνται με βάση την κεραμική που είναι διάσπαρτη στην επιφάνειά τους από την Παλαιοανακτορική ως και τη Νεοανακτορική περίοδο. Μάλιστα, στην Νεοανακτορική υπάρχει μείωση στον αριθμό τους.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό τους είναι η ύπαρξη κομματιών ψημένου πηλού στην επιφάνειά τους (δεν είναι πηλοκονίαμα!). Το σχήμα αυτού του πηλού(ανομοιόμορφα κομμάτια σε διάφορα μεγέθη) και η διάταξη πάνω στην επιφάνεια των Σωρών δείχνει ότι η κορυφή τους καλυπτόταν με στρώμα πηλού. Το ψήσιμο του πηλού ασφαλώς οφείλεται σε φωτιά που άναψε/άναβε στην κορυφή τους. Ο Σωρός του Αμυγδαλιού, είναι αυτός που έχει τα μεγαλύτερα κομμάτια ψημένου πηλού.
Η πυκνότητα των Σωρών, η ιεράρχησή τους από την βόρεια ακτή προς την ενδοχώρα, το μέγεθος αλλά και το γεγονός ότι η κατασκευή τους ακολουθούσε τους ίδιους κανόνες και διέφεραν μόνο ως προς το μέγεθός τους, δείχνει ότι πρόκειται για κάτι πολύ σημαντικό που όπως έχω ήδη γράψει, θα πρέπει να είχε σχεδιαστεί και υλοποιηθεί από μία πολύ σημαντική αρχή/εξουσία! Εν προκειμένω, τα Παλαιά Ανάκτορα!
Η ανασκαφή στον Σωρό της Παπούρας έφερε στο φως ένα πιο εντυπωσιακό μνημείο από ό,τι είχα φανταστεί. Δεν περίμενα ότι θα ήταν τόσο επιμελημένη η κατασκευή του, η τοιχοποιία του.
Περί τίνος πρόκειται; Όταν ολοκληρωθεί η ανασκαφή, οι συνάδελφοι ανασκαφείς θα μελετήσουν το μνημείο στην ολότητά του, δηλαδή την αρχιτεκτονική του και τα ευρήματα και μόνο τότε αναμένομε να δώσουν απάντηση για την πιθανή χρήση του.
Εγώ από αυτή την θέση και μετά από την εμπειρία μου, τόσο στην ανασκαφική όσο και στην επιφανειακή έρευνα, θα ήθελα να τονίσω, με σκοπό να βοηθήσω, το πόσο σημαντικό είναι να βλέπουμε ένα μνημείο όχι αποκομμένο από τον φυσικό του χώρο και από άλλα μνημεία ταυτώνυμα της περιοχής. Το μνημείο επομένως θα πρέπει να ιδωθεί σε συνάρτηση με άλλα, που πριν την ανασκαφή, παρουσίαζαν την ίδια εικόνα και την ίδια χρήση!
Και σας διαβεβαιώ ότι ο Σωρός της Παπούρας παρουσίαζε, πριν την ανασκαφή, την ίδια εικόνα με άλλους Σωρούς, και ειδικά με τον Σωρό του Παντελή, που είναι λίγο μεγαλύτερος και επιβάλλεται μελλοντικά να ανασκαφεί.
Για να γίνω πιο συγκεκριμένος: εάν συγκρίνουμε το μνημείο - τον Σωρό της Παπούρας όπως έχει αποκαλυφθεί – με τον Σωρό του Παντελή, (σε σχέδιο, ή μάλλον σκαρίφημα που σχεδιάσαμε χωρίς ούτε καν καθαρισμό του χώρου), διαπιστώνουμε ότι και οι δύο κατασκευές, και τα δύο μνημεία, αποτελούνται από επάλληλους τοίχους που σχηματίζουν τον κόλουρο κώνο, για τον οποίο έχω επανειλημμένα γράψει. Ο κόλουρος κώνος ενισχυόταν με εγκάρσιους τοίχους (πράγμα που είχα διαπιστώσει σε ένα ημι-κατεστραμμένο Σωρό).
Στον Σωρό της Παπούρας φαίνονται καθαρά οι εγκάρσιοι τοίχοι να είναι διατεταγμένοι σταυροειδώς. Πάνω σε αυτούς τους σταυροειδώς διατεταγμένους τοίχους και στο ανώτερο τμήμα του κόλουρου κώνου θα πρέπει να στηριζόταν η οροφή και επομένως ο σταυρός που σχηματίζεται δεν ήταν ορατός από ψηλά όπως παρουσιάζεται στις σημερινές φωτογραφίες. Το τελευταίο στρώμα της οροφής, αυτό που ήταν ορατό από πάνω, ήταν από πηλό, όπως προανέφερα.
Η περίοπτη θέση, η οπτική επαφή με άλλους Σωρούς αλλά και τους οικισμούς της περιοχής, η διάταξη των Σωρών από τα βουνά κατά μήκος της βόρειας ακτής προς την ενδοχώρα και η ιεράρχησή τους αποδεικνύουν, κατά την γνώμη μου, ότι πρόκειται για κατασκευές που σκοπό είχαν να κατοπτεύουν/ελέγχουν μεγάλες ή μικρότερες περιοχές και να παρέχουν ασφάλεια στους κατοίκους. Ασφαλώς λόγω της θέσης τους θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν επίσης για την μελέτη του ουρανού και των αστερισμών!
Οι Σωροί κατά μήκος της βόρειας ακτής ασφαλώς ήλεγχαν την βόρεια ακτή και τους θαλάσσιους δρόμους και ίσως λειτουργούσαν και ως φάροι, βοηθούσαν δηλαδή στην ναυσιπλοΐα.
Οι Σωροί, επομένως, θα ήταν μέρος ενός αμυντικού και επικοινωνιακού συστήματος που δημιουργήθηκε την Παλαιοανακτορική εποχή. Το μέγεθος του έργου (έχουν αναγνωριστεί πολλοί Σωροί) παραπέμπει σε κεντρική ανακτορική εξουσία. Κάποιοι, αλλά όχι όλοι οι Σωροί, συνέχισαν την λειτουργία τους και κατά την Νεοανακτορική περίοδο, όπως της Παπούρας. Η μείωση του αριθμού, ίσως οφείλεται σε ένα καλύτερο οδικό δίκτυο και κυρίως σε ένα καλύτερο ναυτικό – είναι ίσως αυτό το ναυτικό που έκανε τους Σωρούς λιγότερο απαραίτητους κατά την Νεοανακτορική περίοδο.
Θα αναρωτηθεί κανείς γιατί έπρεπε να κατασκευάζουν τόσο μεγάλες και υψηλές κατασκευές πάνω σε λόφους που ήδη ήταν υψηλοί. Ίσως γιατί υπήρχε υψηλή βλάστηση και έπρεπε να ανέβουν πάνω από αυτήν, για να μπορούν να κατοπτεύσουν από ψηλά, αλλά και να μεταδώσουν ένα μήνυμα με φωτιά, πράγμα που υπαινίσσεται η παρουσία του ψημένου πηλού. Θα έπρεπε ασφαλώς να υπάρχει κατάλληλος χώρος στην κορυφή του Σωρού, ώστε η φωτιά να μη μεταδοθεί στην γύρω βλάστηση.
Επομένως κατά την γνώμη μου, οι Σωροί ήταν φρυκτωρίες, που κατασκευάστηκαν από την κεντρική ανακτορική εξουσία ως μέρος του αμυντικού και επικοινωνιακού συστήματος της Κρήτης.
Η παρουσία χρηστικής κεραμικής (ακόμα και αποθηκευτικών αγγείων) και λεπίδων οψιανού σε πολλούς Σωρούς, δηλώνουν ότι υπήρχε μόνιμη φρουρά, που έμενε εκεί σε χώρο διαμορφωμένο μέσα στον Σωρό. Θα ήταν επανδρωμένες από τον στρατό ή και από ανθρώπους της γύρω περιοχής που θα λειτουργούσαν με βάρδιες, ημέρα και νύχτα (ας θυμηθούμε τις Βίγλες και τις Βάρδιες των μεταγενέστερων εποχών). Να θυμηθούμε επίσης στον Αγαμέμνονα του Σοφοκλή τον φρουρό πάνω στο δώμα του ανακτόρου των Μυκηνών, να περιμένει κάθε νύχτα επί δέκα χρόνια να φανεί το μήνυμα – δηλαδή η φωτιά στο απέναντι βουνό – η φωτιά, που θα σήμαινε την άλωση της Τροίας. Ας αναλογιστούμε το πως άναψε η φωτιά στο βουνό απέναντι από τις Μυκήνες – ασφαλώς από την ανακτορική φρουρά/στρατό που επί δέκα χρόνια έμενε εκεί και περίμενε την φωτιά/φλόγα από ένα άλλο βουνό, μία άλλη επανδρωμένη φρυκτωρία.
Όπως έχω ήδη τονίσει, οι Σωροί έχουν συχνά χρησιμοποιηθεί σήμερα, ως βάση για Συστήματα επικοινωνίας και άμυνας (ραντάρ για αμυντικούς λόγους και αντένες για την σύγχρονη τηλεφωνία). Για παράδειγμα πάνω στο Σωρό στην Έδερη τοποθετήθηκαν Αμερικανικά ραντάρ για τον έλεγχο της νοτιοανατολικής Μεσογείου. Η παρουσία τέτοιων συστημάτων δείχνει την διαχρονική αξία των σημείων πάνω στα οποία κατασκευάστηκαν οι Σωροί: για παρατήρηση, κατόπτευση, ανταλλαγή μηνυμάτων, όλα, μέρος του αμυντικού και επικοινωνιακού συστήματος των Μινωιτών!
Το γεγονός ότι επέλεξαν τον Σωρό της Παπούρας για να τοποθετήσουν το ραντάρ του αεροδρομίου, θα έπρεπε από μόνο του να καταδείξει την σημαντικότητα του μνημείου ως μέρος ενός συστήματος επικοινωνίας και άμυνας. Αυτός δεν θα ήταν ο ρόλος του σύγχρονου ραντάρ;
Ευελπιστώ, λοιπόν, στην διάσωση, διατήρηση και προστασία (και από τα καιρικά φαινόμενα) του μοναδικού μνημείου, καθώς και όλων των Σωρών.»
Το Ανάκτορο του Γαλατά τι ρόλο παίζει σε ό,τι βλέπει σήμερα το φως της δημοσιότητας;
«Το ανάκτορο του Γαλατά δεσπόζει στο δυτικό τμήμα της Πεδιάδος και ίσως να υπήρχε κάποια φρυκτωρία πάνω στον επιβλητικό λόφο που είναι κτισμένο. Η γεωγραφική θέση του Γαλατά είναι πολύ σημαντική, όπως έχω τονίσει, γιατί ελέγχει ένα μεγάλο τμήμα της Πεδιάδος και τον πιο βασικό και σύντομο δρόμο κατά μήκος του Καρτερού ποταμού, που ενώνει την Κνωσό (και την Αμνισό) με την Πεδιάδα, την νότια Κρήτη και την Μεσαρά. Ήταν ασφαλώς ένα ανακτορικό κτήριο με άμεση σχέση με την Κνωσό. Όμως μπορούσε να κατοπτεύει ακόμα και το ανατολικό τμήμα της Πεδιάδος (Πεδιάδα της Πεδιάδας ή άνω Πεδιάδα) και είχε οπτική επαφή με πολλούς Σωρούς και τον Σωρό της Παπούρας.»
Το Υπουργείο Πολιτισμού και άλλοι αρμόδιοι φορείς ήταν ενήμεροι για όσα ανακαλύψατε;
«Η επιφανειακή έρευνα στην Γεωγραφική ενότητα της Πεδιάδος πραγματοποιήθηκε με άδεια από το Υπουργείο Πολιτισμού ((ΥΠΠΕ/ΑΡΧ/Α3/29809/443/6.6.1983, β.ΥΠΠΕ/ΑΡΧ/Α3/28766/457/25.5.1984)). Είμαι ευγνώμων στον κ. Γ. Τζεδάκη, Γενικό Γραμματέα τότε του Υπουργείου Πολιτισμού που ενέκρινε αυτή την άδεια, επειδή ακριβώς θεώρησε πολύ σημαντική την διαχρονική και επισταμένη μελέτη της γεωγραφική ενότητας Πεδιάδας(800 τετραγωνικά χιλιόμετρα).
Ολόκληρο το αρχαιολογικό υλικό (κυρίως κεραμική) που συνέλεξα από τους αρχαιολογικούς χώρους που αναγνώρισα, το κατέθετα σταδιακά στο Μουσείο Ηρακλείου στην κ. Ν. Δημοπούλου-Ρεθεμιωτάκη που ήταν η υπεύθυνη αρχαιολόγος της Επαρχίας Πεδιάδος. Το υλικό συνόδευαν κατάλογοι με τα τοπωνύμια του κάθε χώρου και το χωριό στο οποίο ανήκε τότε. Επομένως η Αρχαιολογική υπηρεσία είχε όλες τις αρχαιολογικές θέσεις από τις οποίες είχα συλλέξει κεραμική. Επίσης, ενώ διεξήγαγα την επιφανειακή έρευνα, έδωσα πάνω από 100 διαλέξεις (συνοδευόμενες από διαφάνειες) σε όλα τα χωριά αλλά και στο Ηράκλειο και έτσι όλοι ήταν ενημερωμένοι.
Όπως είπα πιο πάνω, είμαι πολύ χαρούμενος που ανασκάπτεται ένας Σωρός, αλλά θα πρέπει να πω ότι λυπούμαι για τους άλλους χώρους της περιοχής που είχα εντοπίσει και μελετήσει και ανασκάπτονται τώρα, για να εξαλειφθούν στην συνέχεια εντελώς! Θα υπάρχουν μόνο στο φωτογραφικό αρχείο της Εφορείας και το δικό μου, και σαν κουκίδες στους αρχαιολογικούς χάρτες που δημιούργησα (σε συνεργασία με τον καθηγητή κ. Α. Σαρρή του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών), ένας των οποίων είχε κατατεθεί στην Αρχαιολογική Υπηρεσία Ηρακλείου (το 2009) και αφορά στην συγκεκριμένη περιοχή του Νέου αεροδρομίου και του οδικού άξονα προς Χερσόνησο, με πάνω από 80 αρχαιολογικές θέσεις, εντοπισμένες και δημοσιευμένες από την έρευνά μου.»
Δείτε παλαιότερο δημοσίευμα εδώ και πεπραγμένα του Θ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου εδώ.
Δείτε επίσης:
Τι λέει το Υπουργείο Πολιτισμού για το αρχαιολογικό εύρημα στο Καστέλι
Διαβάστε περισσότερες ειδήσεις από την Κρήτη και το Ηράκλειο
