Άγριο ξύλο για την «Ορέστεια» του Αισχύλου…

του Κώστα Μπογδανίδη

Είμαστε,ίσως, η μοναδική χώρα που θρηνούμε νεκρούς έπειτα από γλωσσικές διαμάχες! Και δεν ήταν μεμονωμένα τα επεισόδια, αλλά κράτησαν περίπου ένα αιώνα. Αποκορύφωμα αυτής της ιστορίας είναι τα Ευαγγελικά και τα Ορεστειακά που συνέβησαν το Νοέμβριο του 1903. Τα Ορεστειακά, τα αιματηρά επεισόδια που ξέσπασαν από φοιτητές μετά την πρεμιέρα της Ορέστειας του Αισχύλου από το Βασιλικό Θέατρο σε μετάφραση του Γεωργίου Σωτηριάδη είχαν ως αποτέλεσμα πολλούς τραυματίες και έναν (κατά κάποιους τρεις) νεκρό. Η μετάφραση σε συντηρητική δημοτική προκάλεσε την μήνη των καθαρολόγων της εποχής. Επικεφαλής των οποίων ήταν ο καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γεώργιος Μιστριώτης.

Τα Ορεστειακά ακολούθησαν τα επεισόδια των Ευαγγελικών. Η μετάφραση των Ευαγγελίων στη δημοτική το 1898 με πρωτοβουλία της βασίλισσας Όλγας, τα Ευαγγέλια μεταφρασμένα από τον Αλέξανδρο Πάλλη σε πιο ακραία δημοτική το 1901 και άλλη μια μετάφραση ενδιάμεσα, από τον θρησκευτικό σύλλογο «Ανάπλασις», πυροδότησαν μία σειρά επεισοδίων που οδήγησαν στην παραίτηση του πρωθυπουργού Γεωργίου Θεοτόκη και του μητροπολίτη Αθηνών Προκοπίου. Αντιδημοτικιστές ακαδημαϊκοί (Μιστριώτης, Κόντος, Βάσης κ.ά.), στοιχεία της αντιπολίτευσης, καθώς και η διαμάχη ανάμεσα στις εφημερίδες Ακρόπολις, που δημοσίευε την μετάφραση του Πάλλη, και Σκριπ, Καιροί, Εμπρός, που την κατέκριναν, υποδαύλισαν την οργή των φοιτητών και ακολούθησαν τα γεγονότα του Νοεμβρίου του 1901, με έντεκα νεκρούς και πολλούς τραυματίες. Το ιστορικό κλίμα εκείνης της εποχής (το σύνδρομο της «σλαβικής απειλής»), σε συνδυασμό με την πρωτοβουλία της -Ρωσίδας στην καταγωγή- βασίλισσας είχαν ως αποτέλεσμα οι μεταφραστές, εκτός από βεβηλωτές των Ευαγγελίων και άθεοι, να θεωρηθούν επίσης προδότες και όργανα των Σλάβων.

Ανάλογες ήταν και οι αντιδράσεις για την μετάφραση της Ορέστειας από τον Γ. Σωτηριάδη. Αξιοσημείωτο είναι ότι όταν το 1901 στα εγκαίνια της Νέας Σκηνής του Βασιλικού Θεάτρου είχε ανέβει η Άλκηστις του Ευρυπίδη σε μετάφραση Χρηστομάνου, δεν είχαν προκληθεί τέτοιες αναταραχές!

Το περίεργο σημειώνει ο Γ. Γιατρομανωλάκης που θυμίζει ότι η Ελλάδα έχει το εξαιρετικό προνόμιο να θρηνεί νεκρούς για το γλωσσικό ζήτημα. «Την 1η Νοεμβρίου 1903 το «Βασιλικόν» Θέατρο ανεβάζει σε μετάφραση του Γεωρ. Σωτηριάδη, «ευρυμαθούς ελληνιστού και διαπρεπούς αρχαιολόγου», την Ορέστεια του Αισχύλου, ύστερα από 2.461 χρόνια, όπως υπενθύμιζε εφημερίδα της εποχής. H παράσταση αυτή, που είχε την υποστήριξη του Παλατιού, και προσωπικά του Γεωργίου, αποτελεί ίσως το διασημότερο θεατρικό γεγονός του περασμένου αιώνα. Και τούτο όχι για λόγους θεατρικούς ή καλλιτεχνικούς, αλλά για λόγους μεταφραστικούς, δηλαδή για λόγους γλωσσικούς. Δύο εβδομάδες μετά την πρεμιέρα της Ορέστειας, οι αντιδράσεις που προκάλεσε η μετάφρασή της στους ακραιφνείς καθαρολόγους της εποχής (πρωταγωνιστικό ρόλο είχε ο Μιστριώτης) οδήγησαν σε κανονική ανταρσία που βάφτηκε στο αίμα: η σύγκρουση ανάμεσα στους διαδηλωτές και στην Αστυνομία είχε ως αποτέλεσμα έναν νεκρό και πολλούς τραυματίες. Δεν γνωρίζω αν άλλο έθνος, εκτός από το δικό μας το περιούσιο, έχει θρηνήσει νεκρούς και για λόγους μεταφραστικούς. Δεν αποκλείεται λοιπόν να έχουμε και εδώ μία άλλη παγκόσμια πρωτοτυπία» αναφέρει ο καθηγητής.

Ο φιλόλογος Κ.Γεωργουσόπουλος θεωρεί ότι «Ούτε στιγμιαία ούτε συμπτωματικά ήταν τα γεγονότα αυτά».«Δεν επρόκειτο απλώς για μία διένεξη περί το γλωσσικό, ήταν γεγονότα με ξεχωριστή κοινωνική και πολιτική σημασία, τα οποία δεν έχουν μελετηθεί από τις κοινωνικές επιστήμες». Το οξύμωρο των συλλαλητηρίων του 1903, εξηγεί ο κ. Γεωργουσόπουλος, ήταν ότι ενώ το ίδιο το Βασιλικό Θέατρο, το χρηματοδοτούμενο από τον βασιλιά, κάνει ένα νεωτεριστικό άνοιγμα αποφασίζοντας να χρηματοδοτήσει αρχαίο θέατρο σε μετάφραση, βρίσκει απέναντί του το Πανεπιστήμιο και την προοδευτική - υποτίθεται - φοιτητική πρωτοπορία να υπερασπίζονται συντηρητικές απόψεις!

Σε κάθε περίπτωση πάντως η παράσταση της Ορέστειας ήταν εκείνη που άναψε τις φωτιές. Η Μαρίκα Κοτοπούλη ενσάρκωνε την Αθηνά Παλλάδα και απήγγελλε το «Χαίρε της Τραγωδίας» του Κωστή Παλαμά. Η μουσική ήταν του Στάνφορντ, εκτελούμενη υπό της ορχήστρας του Ι. Καίσαρη. Την επομένη, η εφημερίδα «Καιροί» χαρακτήριζε την Κοτοπούλη «ηθοποιό του μέλλοντος».

Στις 8 Νοεμβρίου η εφημερίδα «Πρωία» φροντίζει να προετοιμάσει ψυχολογικά τους αναγνώστες της για τη διάλεξη του αρχαιομανούς και γλωσσαμύντορος καθηγητή Πανεπιστημίου Γεωργίου Μιστριώτη. Στις 9 Νοεμβρίου ο Παύλος Νιρβάνας στο χρονογράφημά του στο πρωινό «Άστυ» σημειώνει διορατικά: «Διατρέχομεν πάλιν ημέρας ρητορικής και φιλολογικοπατριωτικών εξάρσεων». Το βράδυ έχει διάλεξη ο Μιστριώτης. Οι φοιτητές, ξαναμμένοι από τον καθηγητή τους, καλούν τον ελληνικό λαό σε ανταρσία.

Ανακοινώνονται νέες παραστάσεις του Βασιλικού Θεάτρου για τις 15 και 16 Νοεμβρίου. Στις 15 Νοεμβρίου ξεκινούν στη Φιλοσοφική Σχολή συζητήσεις και εκλέγεται επιτροπή «ήτις εκθύμως να εργασθή προ του κινδύνου ον διατρέχει η εθνική μας γλώσσα». Το απόγευμα, ο Μιστριώτης βγάζει νέο επιθετικό λόγο: «Εγώ παραιτούμαι, ας έλθη ο Παλαμάς να διδάξη». Οι φοιτητές φωνάζουν συκοφαντικά συνθήματα.

Την επομένη συγκεντρώνονται στο καφενείο του «Γαμβέττα», κάνουν πορεία προς το Βασιλικό Θέατρο και καλούν το λαό σε συμπαράσταση - διαδήλωση: «Ζήτω το Πανεπιστήμιον», «Ζήτω ο Μιστριώτης» φωνάζουν. Στη Σταδίου και στα Προπύλαια ξεσπούν επεισόδια. Φοιτητές και στρατός συμπλέκονται, πέφτουν έξι πυροβολισμοί και ακολουθεί ομοβροντία. Μια σφαίρα στρατιωτικού πετυχαίνει στο στήθος τον 22χρονο εφημεριδοπώλη Ι. Μαντά, άλλοι μιλούν για δύο νεκρούς και εφτά τραυματίες. Πυροσβεστικές αντλίες παρατάσσονται μπροστά από το σημερινό κινηματογράφο «Κοτοπούλη» και περιφρουρούν το χώρο γύρω από το Βασιλικό Θέατρο. Στις 9:30 μ.μ. η παράσταση ξεκινά χωρίς επεισόδια.

Η «Αστραπή», δεμένη στο άρμα του Μιστριώτη, στις 17 Νοεμβρίου κακίζει την κυβέρνηση και τις αρχές, γιατί προτίμησαν την «πλήρωσιν του παραλόγου πείσματός τους». Στις 20 Νοεμβρίου ξεκινούν ανακρίσεις για τα επεισόδια και καλούνται να καταθέσουν διευθυντές εφημερίδων. Στις 17 Δεκεμβρίου ο Γεώργιος Μιστριώτης απολογείται στον ανακριτή και την επομένη στο μάθημά του λέγει στους φοιτητές: «Εξορκίζω υμάς, ίνα μαρτυρήσετε προ του μεγάλου τού Έθνους δικαστηρίου αν είπον τι κατά της καθεστηκυίας τάξεως». Στις 14 Ιανουαρίου 1904 ανακοινώνεται ψήφισμα υπέρ του Γ. Μιστριώτη από την «Εταιρεία υπέρ της διδασκαλίας αρχαίων ελληνικών δραμάτων».

Στις 25 Ιανουαρίου 1904 δημοσιεύεται στις εφημερίδες το βούλευμα του εισαγγελέα Πλημμελειοδικών Αθηνών Μπενή-Ψάλτη για τις ταραχές. Σύμφωνα με την εφημερίδα «Χρόνος», «κατά την δίοδον της ανακρίσεως ταύτης εφυλακίσθησαν δυνάμει εντάλματος του ανακριτού οι κατηγορούμενοι (αναγράφονται 11 ονόματα, κυρίως φοιτητών• ανάμεσά τους και του Γ. Μιστριώτη) και εξεδόθησαν εντάλματα συλλήψεως και ταύτης μη επιτευχθείσης, κατασχετήρια κατά των φυγοδικούντων κατηγορουμένων» (αναγράφονται 22 ονόματα φοιτητών).

Σύμφωνα με το σκεπτικό των δικαστών του Συμβουλίου Πλημμελειοδικών Γ. Αγγελέα, Δ. Ιωαννίδη, Π. Τσιτσεκλή: «Επειδή ως προς τον κατηγορούμενον κ. Γ. Μιστριώτην εκ της ενεργηθείσης λεπτομερώς ανακρίσεως ενδείκνυται και διά μακρών ο εισαγγελεύς εν τη προτάσει του εκτίθησιν ότι ο κατηγορούμενος ούτος παριστών εαυτόν ως μη ώφειλεν ως μόνον κατέχοντα το μονοπώλιον του πατριωτισμού, ίσως δε και άλλους σκοπούς επιδιώκων διά λόγου του εκφωνηθέντος την 9ην Νοεμβρίου π.ε. και δι' ιδιαιτέρων ομιλιών και δημοσιογραφικών συνεντεύξεων προκάλεσεν εξέγερσιν εις τα πνεύματα των φοιτητών επί αφορμή του γλωσσικού ζητήματος (...). Διά ταύτα παραπέμπει εις το ακροατήριον των εν Αθήναις Πλημμελειοδικών του (11 φοιτητές) ίνα δικασθώσιν ως υπαίτιοι».

Η «Εστία», η οποία από τις 17 Νοεμβρίου 1903 αποκαλούσε τον Μιστριώτη «πρωταίτιο», «αρχιυποκινητή του εκτροχιασμού», «γέροντα πατέρα της φοιτητικής νεολαίας», δημοσιεύει το βούλευμα: «Ο Μιστριώτης διέδωκε ψευδείς φήμας περί υπάρξεως εταιρίας αντεθνικής (...) επιρρίψας όμως αναληθείς και ανυπόστατους αντιπατριωτικάς και αυτόχρημα προδοτικάς ενεργείας καθ' υψηλών προσώπων (...) προσκληθείς υπό της Αρχής να δηλώση σαφώς και ωρισμένως τα υπ' αυτού επιπολαίως προς εξέγερσιν σπερμολογηθέντα (...) ο κατηγορούμενος ούτος εις τας ανωτέρω πράξεις του προέβη εκ δολίας προαιρέσεως και κατά συνέπειαν δέον, κατά την κρίσιν του συμβουλίου, να παύση η κατ' αυτού καταδίωξις ως αρχηγού της στάσεως».

ΠΗΓΕΣ

Ευαγγελικά 1901 - Ορεστειακά 1903, νεωτερικές πιέσεις και κοινωνικές αντιστάσεις, Σχολή Μωραΐτη,

Σαν σήμερα

ΕΛΙΑ:«Θλιβερά επεισόδια» με αφορμή το γλωσσικό: τα «Ευαγγελικά» και τα «Ορεστειακά»

Ορεστειακά,100 χρόνια μετά, του Γ. Γιατρομανωλάκη, το Βήμα, 2/11/03

Nεκροί σε πολέμους της γλώσσας, του Μ. Πιμπλή, Τα Νέα, 31/10/03

Εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ, Κ.Μπογδανίδης