Σοφία: Μια παραγκωνισμένη έννοια

Του Γιάννη Γ. Τσερεβελάκη

Ο ορυμαγδός των γεγονότων, η ταχύτητα που χαρακτηρίζει την εποχή μας, η μεγάλη αξία που αποδίδουμε στο χρήμα και στα καταναλωτικά αγαθά, ο βομβαρδισμός των πληροφοριών και η προτεραιότητα που έχει αποκτήσει η ωφελιμιστική αντίληψη για τη γνώση μάς έχει οδηγήσει στη λήθη σημαντικών στοιχείων για τη ζωή, την προσωπική και τη συλλογική. Έννοιες όπως το ήθος, η εντιμότητα, ο σεβασμός, η ανεκτικότητα, η ενσυναίσθηση κ.ά. έχουν υποχωρήσει έναντι της ασέβειας, της ανηθικότητας, της εκμετάλλευσης, της καπατσοσύνης, της βίας και όλων όσα καθιστούν την κοινή ζωή δύσκολη και ά-χαρη, δηλαδή χωρίς χάρη και χαρά. Και φθάσαμε στο σημείο να έχουμε γνώσεις, αλλά να μην έχουμε ήθος, να έχουμε αγαθά, αλλά να μη χαιρόμαστε, να έχουμε ελευθερίες, αλλά να είμαστε δούλοι των παθών μας, να ζούμε με πολλούς, αλλά να ασεβούμε κατά του διπλανού μας, να έχουμε χρήματα, αλλά να εκμεταλλευόμαστε τους άλλους για την απόκτηση περισσοτέρων. Όλα αυτά θα έλεγα ότι συμποσούνται στην εκκωφαντική απουσία μιας έννοιας: της έννοιας της σοφίας. Είμαστε πληροφορημένοι, κοσμοπολίτες, οπαδοί, κοινωνικοί, επιστήμονες στον τομέα μας, αλλά δεν έχουμε σοφία, είμαστε άσοφοι.  Αν ανατρέξουμε στην αρχαία Ελλάδα, θα βρούμε ότι για τον Σωκράτη και τον σοφιστή Πρωταγόρα η σοφία ήταν «το μέγιστον των μορίων της αρετής», όπου μόρια της αρετής λογίζονταν η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη, η οσιότητα και η ανδρεία. Που σημαίνει ότι ο σοφός άνθρωπος συγκεντρώνει στο πρόσωπό του και τις άλλες πλευρές της αρετής. 

Όποιος έχει γνωρίσει ανθρώπους, παλαιοτέρων εποχών, συχνά εντελώς αγραμμάτους, κι έχει κουβεντιάσει μαζί τους, σίγουρα θα εντυπωσιάστηκε από κάποιους εξ αυτών. Και θα εντυπωσιάστηκε όχι απλώς από τις γνώσεις τους για τον κόσμο μέσα στον οποίο ζούσαν (π.χ. δύσκολες αγροτικές εργασίες, ονόματα δένδρων  και  χόρτων ωφέλιμων και μη, ονόματα και ιδιότητες ζώων και πουλιών, ό, τι δηλαδή ήταν απαραίτητο για τη ζωή τους) αλλά προπάντων για τη βιοθεωρία τους, για τις κατασταλαγμένες απόψεις για τη ζωή, για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζαν τις δυσκολίες κ.ά. Ήταν άνθρωποι με βαθιά εμπειρική σοφία, μια σοφία που δεν ήταν αποτέλεσμα ανωτέρων ή ανωτάτων σπουδών, αλλά μιας πείρας που ερχόταν από τη θέση τους μέσα στην κοινότητα και από τον συλλογικό βίο, που ρίζωνε στο έδαφος της παράδοσης. Για να μην παρεξηγηθώ, θα πω ότι δεν έχω καμιά διάθεση να «αγιοποιήσω» και να εκθειάσω τη ζωή των παλαιότερων κοινωνιών, γιατί είχαν και πολλά «στραβά κι ανάποδα». Ένα πράγμα, όμως, είναι σίγουρο: ότι λειτουργούσε η κοινοτική ζωή και οι ζεστές ανθρώπινες σχέσεις, μέσα από τις οποίες μεταφερόταν η σοφία της παράδοσης. Κι όταν η σοφία αυτή συναντούσε κι ένα πνεύμα σφριγηλό, τότε ξεπηδούσε ο σοφός άνθρωπος, εκείνος που μπορούσε να συμβουλέψει και να κατευθύνει άλλους, να διευθύνει σωστά το σπιτικό του, να οργανώσει τη δουλειά του, να δείξει ανθρωπιά και αλληλεγγύη, να είναι τίμιος και δίκαιος, να σεβαστεί τον κόπο και την τιμή των άλλων.

Στην Π. Διαθήκη και ειδικά στο βιβλίο «Σοφία Σολομώντος», ο συγγραφέας βασιλιάς Σολομών πλέκει έναν ύμνο στη σοφία. Στον ύμνο αυτόν η σοφία εξυμνείται σαν το πολυτιμότερο δώρο του Θεού προς τους ανθρώπους, σαν κάτι που δεν πεθαίνει ποτέ, είναι ο αληθινός πλούτος του ανθρώπου, είναι το φως, είναι «η πάντων τεχνίτις». Αυτή η σοφία είναι αποτέλεσμα της ειλικρινούς επιθυμίας για παιδεία, που όταν φροντίζουμε γι’  αυτήν, μάς οδηγεί στην αγάπη. Επομένως, παιδεία, σοφία και αγάπη είναι τρεις έννοιες στενά συνυφασμένες. Ας δούμε όμως το σχετικό κείμενο σε μετάφραση:

«Λαμπρή είναι η σοφία και δεν μαραίνεται εύκολα‧ την διακρίνουν με ευχέρεια όσοι την αγαπούν και τη βρίσκουν όσοι την αναζητούν. Προφθάνει αυτούς που επιθυμούν να τη γνωρίσουν, γιατί αυτή τους αποκαλύπτεται πρωτύτερα. Αυτός που σηκώνεται πρωί δεν θα κουραστεί για  να τη συναντήσει, γιατί θα τη βρει να κάθεται δίπλα στην πόρτα του. Το να τη βάλει κανείς στην καρδιά του είναι σημάδι τέλειας σύνεσης κι όποιος μείνει άγρυπνος για χάρη της, θα απαλλαγεί γρήγορα από κάθε φροντίδα. Διότι αυτή τριγυρνά, αναζητώντας του αντάξιούς της και εμφανίζεται στους δρόμους τους με καλοσύνη και τους συναντά σε κάθε σκέψη τους. Η αναζήτηση της σοφίας αρχίζει με την ειλικρινέστατη επιθυμία της παιδείας και η φροντίδα για παιδεία οδηγεί στην αγάπη. Η αγάπη είναι τήρηση των νόμων της σοφίας και η τήρηση των νόμων της είναι η εγγύηση της αθανασίας, ενώ η αθανασία φέρνει πλησίον του Θεού‧ επομένως, η επιθυμία να αποκτήσουμε σοφία μάς φέρνει στη Βασιλεία του Θεού (…) . Τι είναι, όμως, η σοφία και πώς δημιουργήθηκε θα σας το εξηγήσω αμέσως και δεν θα σας αποκρύψω κανένα μυστικό (…) Είμαι κι εγώ άνθρωπος θνητός, όμοιος με όλους τους ανθρώπους και απόγονος του πρώτου ανθρώπου που πλάστηκε από χώμα. Ο πατέρας μου με έσπειρε με την ηδονή της γενετήσιας πράξης τη νύχτα…Όταν γεννήθηκα, ανέπνευσα τον κοινό αέρα και βρέθηκα πάνω στη γη, κλαίοντας με το πρώτο κλάμα, που είναι ίδιο με το κλάμα όλων των ανθρώπων. Με σπάργανα με τύλιξαν και με ανάθρεψαν με φροντίδες. Κανείς βασιλιάς δεν γεννήθηκε διαφορετικά‧ ένας είναι ο τρόπος που γεννιούνται οι άνθρωποι κι ένας που πεθαίνουν. Γι’  αυτό προσευχήθηκα στον Θεό και μου δόθηκε φρόνηση, τον επικαλέστηκα και ήλθε πάνω μου πνεύμα σοφίας. Την προτίμησα από τη βασιλική εξουσία και τους βασιλικούς θρόνους και θεώρησα ότι τα πλούτη σε σύγκριση με τη σοφία δεν έχουν καμιά αξία. Δεν την εξομοίωσα με τα πολύτιμα πετράδια, γιατί μπροστά της το χρυσάφι είναι λίγη άμμος‧ την αγάπησα περισσότερο από την υγεία και την ομορφιά και προτίμησα περισσότερο τη σοφία από το φως, γιατί η φεγγοβολή της δεν σβήνει ποτέ. Μαζί με τη σοφία ήλθαν σε μένα όλα τα αγαθά, στα χέρια της κρατεί αναρίθμητο πλούτο. Δεν ήξερα ότι η σοφία ήταν η γεννήτρα όλων αυτών. Έμαθα να μεταδίδω στους άλλους τη σοφία ειλικρινά και με ανιδιοτέλεια. Δεν κρατώ κρυφά τα πλούτη της, γιατί είναι ανεξάλειπτος πλούτος για τους ανθρώπους, που όσοι τον απόκτησαν έγιναν φίλοι του Θεού, εξαιτίας των δώρων της παιδείας ..).  (κεφ. 6,12-25)

Το πνεύμα της σοφίας είναι έξυπνο, άγιο, μοναδικό στο είδος του, πολύπλευρο, λεπτό, ευκίνητο, διεισδυτικό, αμόλυντο, σαφές, καθαρό, καλοσυνάτο, οξύ, ανεξάρτητο, φιλάνθρωπο, σταθερό, ασφαλές, δίχως φροντίδες, παντοδύναμο, άγρυπνο, που εισχωρεί σε όλα τα έξυπνα, καθαρά και φωτεινά μυαλά (…)» (κεφ. 7, 22-23).

Πρόκειται για ένα απόσπασμα από αυτό το «σοφιολογικό», όπως λέγεται, κείμενο της Π. Διαθήκης. Πριν από οποιοδήποτε σχόλιο, θα πρέπει να σημειώσω ότι για τη θεολογία της Εκκλησίας, Σοφία του Θεού είναι ο Χριστός, ο Υιός και Λόγος του Θεού, το δεύτερο Πρόσωπο της Αγίας Τριάδος κι επομένως οι ερμηνευτές του κειμένου είδαν, πίσω από τη Σοφία για την οποία γράφει ο Σολομών, τον Ιησού Χριστό. Ωστόσο, αν δούμε τη σοφία για την οποία ομιλεί το κείμενο όχι με την αλληγορική της έννοια αλλά με την κοινή έννοια της σοφίας, δεν μπορούμε παρά να συνειδητοποιήσουμε την υψηλή θέση που κατείχε η έννοια αυτή στη συνείδηση του ιερού συγγραφέα, μια έννοια που ήθελε να προσφέρει στους ανθρώπους κάθε εποχής. Η σοφία έχει μεταφυσική ρίζα, ως θεία δωρεά. Γι’ αυτό η σοφία έχει μια ιερότητα, βυθίζεται στο άπειρο του Θεού, είναι η παρουσία του Θεού εντός  της ανθρώπινης υπάρξεως. Η σοφία πηγάζει από τον Θεό και οδηγεί τελικά σε αυτόν. Όμως, η σοφία προσφέρεται σε όποιους την αναζητήσουν μέσω της παιδείας. Η σοφία είναι αποτέλεσμα της παιδείας, που δεν ταυτίζεται απλώς με την πολυμάθεια, διότι η πολυμάθεια , όπως λέει ο Ηράκλειτος, δεν διδάσκει τους ανθρώπους να σκέφτονται και σωστά. Η παιδεία που οδηγεί στη σοφία έχει σχέση με αυτό που ονομάζουμε καλλιέργεια, δηλαδή εσωτερική μεταμόρφωση τέτοια, που να οδηγεί στην αγάπη. Είδαμε πως συνδέει ο συγγραφέας αυτές τις τρεις έννοιες. Αληθινή παιδεία σημαίνει σοφία και αγάπη. Τελικά σοφός άνθρωπος είναι ο άνθρωπος που είναι φορέας ενός πνεύματος που αγρυπνεί και μιας καρδιάς που αγαπά.

Πολλά θα μπορούσε να πει κανείς για τη σοφία. Καλό θα ήταν να ανατρέξει ο αναγνώστης στο βιβλίο της «Σοφίας Σολομώντος», όπου μπορεί να διαβάσει ολόκληρο το κείμενο. Η ωφέλεια θα είναι μεγάλη. Κι ακόμη σπουδαιότερο θα ήταν, αν η παιδεία  μας απέβλεπε στο να κάνει σοφούς ανθρώπους και όχι απλώς πολυμαθείς ή, ακόμη χειρότερο, πολύ στενά ειδικούς. Η ειδίκευση (που βεβαιότατα την έχουμε ανάγκη σήμερα) χωρίς τη σοφία είναι σαφώς ελλιπής. Η άποψη του Πλάτωνα εξακολουθεί να έχει τη βαρύτητά της: «Πᾶσα ἐπιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης καὶ τῆς ἄλλης ἀρετῆς πανουργία, οὐ σοφία φαίνεται.» (Μενέξενος, 246,7).

Φωτογραφία από  kvkirillov via vista.create