Πολεοδομική συγκρότηση στο Ηράκλειο: Πολυκατοικίες, αντιπαροχές, αυθαίρετη δόμηση

(*) Του Γιώργου Αλεξάκη

Η μελέτη Τοπικού Πολεοδομικού Σχεδίου (ΤΠΣ) για το Δήμο Ηρακλείου (όπως και για όλους σχεδόν τους Δήμους της χώρας) είναι σε εξέλιξη αυτή την περίοδο και αποσκοπεί στην ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ.   

Είχα την τιμή και την ευθύνη ως Πολιτικός Μηχανικός Πολεοδόμος – Χωροτάκτης και Περιβαλλοντολόγος να συντονίσω την πολύ-επιστημονική Ομάδα Μελέτης και με αυτή την ιδιότητα συντάσσω το παρόν ενημερωτικό σημείωμα.

Με τη Μελέτη του ΤΠΣ για το Δήμο Ηρακλείου θα καθοριστούν : 

• το Πρότυπο Χωρικής Οργάνωσης και Ανάπτυξης, 
• τα βασικά Προγραμματικά Μεγέθη, 
• τα όρια των Πολεοδομικών Ενοτήτων και Οικισμών, 
• οι Χρήσεις Γης, 
• οι Όροι και Περιορισμοί Δόμησης, 
• σημαντικές Πολεοδομικές Παρεμβάσεις, 
• οι Ζώνες Υποδοχής Συντελεστή Δόμησης, 
• οι Ζώνες Ειδικών Πολεοδομικών Κινήτρων, 
• το Οδικό Δίκτυο, 
• τα τεχνικά, μεταφορικά και περιβαλλοντικά δίκτυα και υποδομές, 
• μέτρα προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, 
• μέτρα υποστηρικτικά της αντιμετώπισης έκτακτων αναγκών και διαχείρισης συνεπειών φυσικών και τεχνολογικών καταστροφών και λοιπών απειλών.

Στο πλαίσιο της Μελέτης του ΤΠΣ έγινε και συσχέτιση της ιστορίας της περιοχής με τις σύγχρονες κατά περιόδους πολεοδομικές εξελίξεις, αντικείμενο που περιληπτικά αναφέρουμε στο παρόν σημείωμα.

Μετά τη λήξη του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, η ραγδαία κατασκευαστική ανάπτυξη, στο όνομα της αστυφιλίας, συνέχιζε με μεγάλους ρυθμούς μέχρι την οικονομική κρίση της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα.  

Ειδικά με την επικράτηση του μοντερνισμού και του μοντέλου της πολυκατοικίας, οι αυθαιρεσίες στην αλόγιστη κατασκευή νεόδμητων οικοδομών οδήγησαν στην εξαφάνιση πολλών μνημείων. Χαρακτηριστική είναι και η τάση αποχαρακτηρισμού μνημείων που υπήρχε έντονα την πέμπτη δεκαετία του αιώνα¹.
Η αναντιστοιχία ανάμεσα στα χαρακτηριστικά της πολεοδομικής εξέλιξης στον ελληνικό χώρο και εκείνα τις πολεοδομικής εξέλιξης στον κεντρικό - και δυτικό ευρωπαϊκό χώρο, για την περίοδο του 20ου αιώνα, είναι δεδομένη.
Γύρω στο 1900, ελληνικές πόλεις, όπως και το Ηράκλειο δεν αντιμετώπισαν προβλήματα από υπερ -συγκέντρωση δραστηριοτήτων και δεν γνώριζαν φαινόμενα λειτουργικής εξειδίκευσης σε κλίμακα παρόμοια με εκείνη τον μεγάλων αστικών κέντρων των βιομηχανικά ανεπτυγμένων χωρών στην ίδια περίοδο.
Η θεαματική παρουσία του «μοντέρνου κινήματος» στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομική πρακτική του ευρωπαϊκού μεσοπολέμου δεν έχει το αντίστοιχό της στην ελληνική πραγματικότητα ούτε και στο Ηράκλειο.
Στην μεταπολεμική περίοδο, στην Ελλάδα, οι διαδικασίες αστικοποίησης δεν συνδέθηκαν με τις διαδικασίες εκβιομηχάνισης με τον ίδιο τρόπο που αυτό συνέβη στις ανεπτυγμένες βιομηχανικά χώρες της Δύσης.

ʺΤυπικέςʺ διαδικασίες παραγωγής του δομημένου χώρου στα ελληνικά αστικά κέντρα, όπως της Αντιπαροχής ή της Αυθαίρετης Δόμησης, επίσης δεν έχουν αντιστοιχία με διαδικασίες παραγωγής κατοικίας στις αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες.

Με άλλα λόγια, απουσιάζει από τον ελληνικό 20ο αιώνα η συστηματική παρέμβαση του κράτους ή μεγάλων ιδιωτικών φορέων στην οργάνωση και ρύθμιση του κτισμένου περιβάλλοντος.
Η ανάλυση της Πολεοδομικής Ιστορίας του Ηρακλείου την περίοδο του 20ου αιώνα, δεν προσομοιάσει με κάποιο πρότυπο πολεοδομικής οργάνωσης και εξέλιξης αλλά πρέπει να αναλυθεί και αξιολογηθεί μέσα από τα ίδια τα δικά του ιδιαίτερα γνωρίσματα.

Η πόλη του Ηρακλείου δεν ακολουθεί το «μοντέλο της οργάνωσης των περιοχών κατοικίας σε μία σειρά διαδοχικές ζώνες», παρότι κινητήρια δύναμη στη διαμόρφωση αυτού του μοντέλου (όπως και στην πόλη του Ηρακλείου) είναι η συνεχής τάση επέκτασης της πόλης, που εξειδικεύεται στην τάση κάθε ζώνης να επεκταθεί και να εισβάλει στην επόμενη εξωτερική της ζώνη.

Με ουσιαστικές διαφορές ίσως η ιστορική εξάπλωση επέκτασης της πόλης του Ηρακλείου, μοιάζει περισσότερο με το Μοντέλο της Τομεακής οργάνωσης του Hoyt, όπου καθοριστικό ρόλο έχουν οι μεγάλοι άξονες κυκλοφορίας (όπως οι οδοί Κνωσού, Ικάρου, 62 Μαρτύρων) που συγκλίναν όλοι προς το κέντρο (πλατεία Ελευθερίας).

Έτσι, οι περιοχές που διαμορφώνονται έχουν περισσότερο το χαρακτήρα Τομέων παρά ομόκεντρων Ζωνών.

Η ανάπτυξη της πόλης της Νέας Αλικαρνασσού σε σχέση με την πόλη του Ηρακλείου, μπορεί για μεθοδολογικούς λόγους να προσομοιωθεί ως μία μορφή του Μοντέλου πολλαπλών Πυρήνων των Harris-Ullman, (ειδικά αν προσθέσει κανείς και τον οικισμό Γαζίου του όμορου Δήμου Μαλεβιζίου, που όλοι μαζί οι οικισμοί Ηρακλείου, Ν. Αλικαρνασσού και Γαζίου, συναποτελούν το Πολεοδομικό Συγκρότημα Ηρακλείου).

Θα αναλύσουμε την πολεοδομική εικόνα του Ηρακλείου στη διάρκεια του 20ου αιώνα, μέσα από την ερμηνευτική παράθεση των δικών της, ιδιαίτερων χαρακτηριστικών. Μια περιοδολόγηση της πολεοδομικής εξέλιξης του Ηρακλείου θα έδινε τις ακόλουθες χρονικές υποπεριόδους:

Ο πληθυσμός μέχρι το 1981 αναφέρεται σε πληθυσμό της πόλης και έκτοτε σε πληθυσμό του Δήμου Ηρακλείου, με παραδοχές.
Από τη δεκαετία του ʾ50 είχαν τεθεί οι βάσεις για τους ραγδαίους ρυθμούς μετασχηματισμού του αστικού περιβάλλοντος.
Η (ταξική) πολεοδομική εικόνα διαμορφώθηκε μεταπολεμικά στη βάση των παραμέτρων της αυθαίρετης Δόμησης και της Αντιπαροχής. 
Η χωρική επέκταση της πόλης εξελίχθηκε τη δεκαετία του ʾ60 και συνδέθηκε με την αύξηση του τομέα των Υπηρεσιών, τη διεύρυνση της υπό-απασχόλησης και την ισχυροποίηση της παρουσίας στις πόλεις των μικρό-αστικών στρωμάτων των μικρό-επαγγελματιών και των δημοσίων και ιδιωτικών υπαλλήλων.

Ο θεσμός της Αντιπαροχής προσέφερε την προνομιακή οικονομική μεταχείριση και την κοινωνική ανάδειξη των μικρό-ιδιοκτητών γης, στο βαθμό που το κράτος παραχωρούσε σε κατασκευαστικές εταιρείες το έργο της αναθέρμανσης της οικονομίας μέσω της οικοδομικής δραστηριότητας.

Η αυθαίρετη δόμηση 
Οι κοινωνικές ομάδες που συνέρρεαν κάθε μέρα επί δεκαετίες στο Ηράκλειο και οι οποίες εμπλέκονταν στην παράνομη αυθαίρετη δόμηση μετατράπηκαν σε πολιτική πελατεία με υποταγή σε πολιτικό και οικονομικό καταναγκασμό.
Μέσα από την ανυπαρξία ελέγχου χρήσεων γης και την συνακόλουθη ανάμιξη ασυμβίβαστων μεταξύ τους λειτουργιών οργανώθηκαν τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, οι περιοχές κατοικίας, συγκροτήθηκε ο δημόσιος χώρος, κατανεμήθηκαν στο χώρο άλλες λειτουργίες, όπως οι υπηρεσίες, η διοίκηση, η βιοτεχνία / βιομηχανία κλπ. 
Με αυτόν τον τρόπο η προς τα έξω εικόνα της πόλης έδινε την εντύπωση ότι είναι φορέας ενός τάχα θετικού στοιχείου: ενός ʺαυθορμητισμούʺ που εισάγει την πολυμορφία, ότι αρνείται άκαμπτους κανόνες, ότι καταργεί τη μονοτονία. Πολλές φορές ήταν η σύγκριση του ελληνικού κτισμένου χώρου με τον αντίστοιχο των ευρωπαϊκών πόλεων, στην ίδια περίοδο, εκείνη που καλλιεργούσε αυτή τη «σύγχυση» στις εντυπώσεις μιας «ελευθερίας». 

Γιατί φυσικά άλλο ζήτημα είναι η ανάμιξη ασυμβίβαστων χρήσεων (ελληνική πραγματικότητα) και άλλο ζήτημα υιοθέτηση μορφών συγκρότησης του χώρου με ακραία λειτουργική εξειδίκευση (ευρωπαϊκή πραγματικότητα).
Υπάρχει ένας κίνδυνος: μετά την μελέτη του Τ.Π.Σ. και την έγκριση του, να μη γίνει τίποτα, να μην αλλάξει τίποτα ή ελάχιστα, στην πόλη του Ηρακλείου. Αυτόν τον κίνδυνο θέλουμε να αποφύγουμε.

Ο πολεοδομικός σχεδιασμός έχει κοινωνική αποστολή.

Ηράκλειο: από Κέντρο … να μετατραπεί όχι μόνο σε «διευθυντικό κέντρο» αλλά και σε «κέντρο λήψης αποφάσεων».
Ηράκλειο : έδρα μίας Περιφέρειας ευρύτατης ακτινοβολίας.
Ζώντας στην αυριανή πόλη, με σύζευξη αστικότητας και θαλάσσιας ζώνης.
Πολεοδομία είναι τα πραγματικά στοιχεία του χώρου μαζί με κοινωνιολογικές παρατηρήσεις, οικονομικές παρατηρήσεις και πολιτικές διαπιστώσεις.
Πάνω από την πόλη αιωρείται το εκκρεμές της ιστορίας.
Ο χρόνος δεν τελειώνει – ο χώρος τελειώνει 

* Ο Γιώργος Αλεξάκης είναι πολιτικός μηχανικός, (M.Sc. στον Αστικό και Περιφερειακό Σχεδιασμό στη London School of Economics), χωροτάκτης, πολεοδόμος, περιβαλλοντολόγος, συντονιστής της Ομάδας Μελέτης του ΤΠΣ για το Δήμο Ηρακλείου. 

¹ Αναφορές από δημοσιεύσεις της αρχαιολόγου Λιάνας Σταρίδα και τη Διπλωματική Εργασία της Μαρίας Τρικάλη(2021).

Διαβάστε περισσότερες ειδήσεις από την Κρήτη και το Ηράκλειο