Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ως Σελίμ ο Α’;

του Πέτρου Ι. Μηλιαράκη*

         Ο Σελίμ ο Α’ (1470-1520) γνωστός και ως Γιαβούζ (δηλαδή σκληρός), ήταν ο ένατος Σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ο οποίος επικυρίαρχησε από το 1512 μέχρι το 1520. Σ’ αυτόν οφειλόταν η μεγάλη επέκταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ιδιαιτέρως με την κατάκτηση του Χαλιφάτου των Μαμελούκων του Καϊρου που περιελάμβανε ακόμη και την Αίγυπτο.  Έτσι ο αραβικός κόσμος πέρασε στον έλεγχο των Οθωμανών και κυριάρχησε στον Ισλαμικό κόσμο. Ο Σελίμ ο Α’ ήταν ο πρώτος Οθωμανός Σουλτάνος που έλαβε τον τίτλο του Χαλίφη του Ισλάμ.

·      η ονοματοδοσία μιας γέφυρας και ο συμβολισμός της

         Όταν, λοιπόν, το Μάρτιο του 2016 ο Πρόεδρος Ερντογάν εγκαινίαζε την τρίτη γέφυρα του Βοσπόρου στην Κωνσταντινούπολη, σε πανηγυρικό κλίμα, έδωσε τον τίτλο της γέφυρας στο όνομα του Γιαβούζ Σουλτάν Σελίμ. Έτσι σηματοδοτήθηκε η σημερινή άρχουσα ιδεολογία της Τουρκίας. Όσοι δε στο διπλωματικό πεδίο δεν εντόπισαν τη χαρακτηριστική αυτή ενέργεια που «σηματοδοτεί» την «ιδεολογικοπολιτική στροφή του τουρκικού κράτους», δεν πρέπει να εκτίμησαν ορθώς τις ειδικότερες προθέσεις του Τούρκου Προέδρου.

·      η «νέα θεωρία περί συνόρων»

         Προσφάτως ο Τούρκος Πρόεδρος αναφέρθηκε στη Συνθήκη της Λωζάννης. Αναφέρθηκε στη Συνθήκη εκείνη, που αφενός καθιέρωσε οριστικώς τα σύνορα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και αφετέρου στη Συνθήκη εκείνη που κατ’ ουσίαν κατάργησε την Οθωμανική Αυτοκρατορία και ίδρυσε τη σύγχρονη τουρκική δημοκρατία ως κοσμικό κράτος. Επειδή δε στο λόγο του υπήρξαν «αιχμές» περί «αμφισβήτησής της», είναι πρόδηλο ότι ο λόγος του Τούρκου Προέδρου αποδοκιμάζεται από το σύγχρονο νομικό και πολιτικό πολιτισμό.

         Ο Τούρκος Πρόεδρος με τις πρόσφατες δηλώσεις του λειτουργεί εκτός των δεδομένων που από τη δεκαετία του 1970 καθιέρωσε η Διάσκεψη για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη (ΔΑΣΕ), διαδικασία που μετεξελίχθηκε σε Οργανισμό για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ), με μόνιμη έδρα τη Βιέννη. Υπ’ όψιν δε, ότι η «νεοείσακτη» θεωρία του Τούρκου Προέδρου περί συνόρων αναφορικώς με τη Συνθήκη Ειρήνης αποδοκιμάζεται και από το ευρωπαϊκό ενωσιακό δίκαιο και βρίσκεται έξω από τις «κοινές αξίες» (βλ. άρθρο 2 ΣΕΕ) που αφορούν στα θεμέλια της Ένωσης.

·      …«η απέναντι πλευρά»

         Ο Πρόεδρος Ερντογάν διατύπωσε την νεόκοπη θεωρία του που συνοψίζεται γενικώς στην άποψη ότι: «η απέναντι επικράτεια -επειδή είναι απέναντι- ανήκει σ’ αυτόν που την αντικρίζει»… Συνεπώς όλα τα υφιστάμενα σύνορα θα πρέπει να ανήκουν στην «απέναντι πλευρά»… όπως την αντικρίζει η κάθε πλευρά... Κάπως έτσι θεωρεί ο Τούρκος Πρόεδρος τα νησιά του Αιγαίου.

Η ιδεοληπτική όμως αυτή θεωρία καταργεί κάθε έννοια συνόρων και κρατικής κυριαρχίας. Στην ιδιαιτερότητά της δε, για να μην υποβαθμισθεί ο αντίθετος λόγος, προτιμότερο είναι να παραμείνει ασχολίαστη! Ωστόσο, η δήλωση αυτή του Τούρκου Προέδρου  είναι προεχόντως απαράδεκτη, καθόσον αιτία της έχει εσφαλμένες ιστορικές και νομικές προϋποθέσεις, ενώ πλανάται και περί το δίκαιον και περί τα πράγματα. Επειδή δε είναι κοινός τόπος πλέον ότι ο Τούρκος Πρόεδρος επιθυμεί να ακυρώσει τις εθνικές επιλογές του Κεμάλ Ατατούρκ και την ίδρυση του κοσμικού κράτους (ο γράφων αυτή την άποψη έχει) απευθυνόμενος στο εσωτερικό της χώρας του με αβάσιμα και ανιστόρητα επιχειρήματα, στρεφόμενος κατά της Συνθήκης της Λωζάννης, είναι σαφές ότι επέλεξε ατυχές πεδίο εσωτερικής αντιπαράθεσης!...

         Σε κάθε περίπτωση, βεβαίως, οι δηλώσεις του Τούρκου Προέδρου δεν έμειναν ασχολίαστες-αναπάντητες στο ανώτατο επίπεδο της Ελληνικής Δημοκρατίας. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος ήταν σαφής: για τις τιμωρητικές συνέπειες εκείνων που αποφασίζουν να παραβιάσουν τα διεθνή νόμιμα, ενώ ο Πρωθυπουργός Αλέξις Τσίπρας συγκάλεσε το ΚΥΣΕΑ και προειδοποίησε για το επικίνδυνο τέτοιων δηλώσεων. Αλλά και η Αντιπολίτευση (αναφέρομαι στο δημοκρατικό τόξο),  βέβαιον είναι ότι αποδοκίμασε ευθέως τις σχετικές δηλώσεις Ερντογάν.

• η Συνθήκη των Σεβρών –η «Εγκάρδια Συνεννόηση»

         Οι πρόσφατες δηλώσεις του Τούρκου Προέδρου υποχρέωσαν σε επανασκόπηση των ιστορικών δεδομένων –χωρίς ασφαλώς αλλοίωση της ιστορικής αλήθειας. Η ιστορική δε αναφορά καταγράφει ότι η Συνθήκη της Λωζάννης ήταν η συνέπεια της Συνθήκης των Σεβρών. Για την ιστορικότητα της υπόθεσης η Συνθήκη των Σεβρών  υπεγράφη (επικυρώθηκε σε διεθνές πεδίο) στην Γαλλική πόλη Sèvres πλησίον των Παρισίων το 1920. Η Συνθήκη αυτή  κατ’ ουσίαν συνομολογήθηκε ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στις Συμμαχικές Δυνάμεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Την Οθωμανική Αυτοκρατορία εκπροσωπούσε ο Σουλτάνος Μεχμέτ ο ΣΤ’ ο οποίος προσπαθούσε να διασώσει το θρόνο του. Απέτυχε όμως γιατί απέναντί του ήταν το Ανεξάρτητο Κίνημα των Νεότουρκων με επικεφαλής τον Κεμάλ Ατατούρκ, ο οποίος εναντιώθηκε στις υποχωρήσεις του Μεχμέτ του ΣΤ’ και στα όσα συνεπαγόταν η Συνθήκη των Σεβρών.

         Υπ’ όψιν ότι με τη Συνθήκη των Σεβρών παραχωρούνταν στην Ελλάδα τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος, η Ανατολική Θράκη και (υπό σοβαρές προϋποθέσεις) ακόμη και η Κωνσταντινούπολη, ενώ η Σμύρνη θα έμενε μεν υπό την Οθωνική επικυριαρχία του Σουλτάνου, με Διοικητή όμως Έλληνα Αρμοστή εντολοδόχο των Συμμάχων. Θα μπορούσε όμως και η Σμύρνη να προσαρτηθεί στην Ελλάδα μετά από 5 έτη με δημοψήφισμα. Ήταν μια επιτυχία του Ελευθέριου Βενιζέλου και της Ελληνικής Αντιπροσωπείας. Παραλλήλως ενσωματώνονταν στην Ελλάδα η Βόρειος Ήπειρος, με το μυστικό σύμφωνο «Βενιζέλου-Τιττόνι». Με τη Συνθήκη αυτή η Ιταλία συμφωνούσε στο να παραδοθούν στην Ελλάδα τα Δωδεκάνησα πλην της Ρόδου και του Καστελόριζου. Όταν, όμως, η Βρετανία θα παραχωρούσε την Κύπρο στην Ελλάδα (μετά από Δημοψήφισμα), τότε θα περιέρχονταν η Ρόδος και το Καστελόριζο στην Ελλάδα. Επίσης τα Στενά των Δαρδανελίων και του Μαρμαρά αποστρατηκοποιούνταν. Ωστόσο, η Συνθήκη αυτή δεν κυρώθηκε από τις εσωτερικές έννομες τάξεις και τελικώς δεν ίσχυσε.

Και για να ορθοτομούμε το λόγο της ιστορικής αλήθειας, η μη κύρωση της Συνθήκης των Σεβρών είχε πολλές αιτίες. Μεταξύ αυτών ήταν: α) η αντίδραση του Κεμάλ Ατατούρκ και των Νεότουρκων, β) η «αδιαφορία» των συμμάχων της Aντάντ (Entente Cordiale =Εγκάρδια Συνεννόηση), γ) ο εσωτερικός διχασμός μεταξύ βενιζελικών και βασιλικών, που αποδυνάμωσαν το εσωτερικό μέτωπο, δ) η Συνθήκη της 3ης Δεκεμβρίου 1920 μεταξύ της τότε Σοβιετικής Ένωσης και της Τουρκίας, εξ αιτίας της οποίας το Σοβιετικό καθεστώς στήριξε ευθέως τους Νεότουρκους με συνέπεια τελικώς την τραγωδία της Μικράς Ασίας. Για την ολοκλήρωση, όμως, της αλήθειας θα πρέπει να αναφερθεί πως το 1919 η Ελλάδα είχε συμμετάσχει στην εκστρατεία της Ουκρανίας κατά των Μπολσεβίκων. Τα προαναφερόμενα ιστορικά γεγονότα, θα πρέπει να ανακαλούνται για να εξάγονται τα ορθά συμπεράσματα.

·      η Συνθήκη της Λωζάννης

         Η Συνθήκη της Λωζάννης, στην οποία αναφέρθηκε προσφάτως ο Τούρκος Πρόεδρος, αφορούσε την κατάληξη ευρύτερης εμπόλεμης κατάστασης και αποτελεί διεθνές συμβατικό κείμενο. Στο περίγραμμα δε του παρόντος κειμένου θα πρέπει να τεθούν υπ’ όψιν  τα εξής: 

         α) Εκ προοιμίου επισημειώνεται ότι επουδενί υφίσταται «νομικό κενό» σε οποιαδήποτε Συνθήκη που ρυθμίζει το νομικό καθεστώς του Αιγαίου, είτε αφορά στη Συνθήκη Ειρήνης του Λονδίνου του 1913, είτε αφορά στη Συνθήκη Ειρήνης των Αθηνών του 1913, είτε αφορά στη Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάννης του 1923, είτε αφορά στη Συνθήκη Ειρήνης των Παρισίων του 1947. Ιδιαιτέρως δε ουδένα νομικό κενό καταλείπεται για το νομικό καθεστώς του Αιγαίου με βάση τις Αρχές, πρόνοιες και δεσμεύσεις του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας, όπως αυτό θεσπίστηκε με τη Σύμβαση του Montego Bay της Ιαμαϊκής του 1982. Σε κάθε περίπτωση δε, με βάση τα δεδομένα που αφορούν στις παραδοχές του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας η Ελλάδα είναι Μικτό Αρχιπελαγικό Κράτος. Επίσης:

         β) Με βάση το άρθρο 12 της Συνθήκης Ειρήνης της Λωζάννης του έτους 1923 επικυρώνεται η Κυριαρχία της Ελλάδας στα νησιά της «Ανατολικής Μεσογείου» εκτός από την Ίμβρο, την Τένεδο και τις Λαγούσες και θεσπίζεται ειδικός κανόνας βάσει του οποίου μόνο τα νησιά που ευρίσκονται σε μικρότερη απόσταση των τριών (3) ναυτικών μιλίων από την Ασιατική Ακτή, παραμένουν υπό τουρκική κυριαρχία. Τούτος ο αυστηρός κανόνας δικαίου αποτελεί αντιστροφή στο τουρκικό «νομικό επιχείρημα», περί δήθεν «κενών δικαίου». Ενώ:

γ) Με βάση το άρθρο 16 της Συνθήκης Ειρήνης της Λωζάννης, η Τουρκία δηλώνει ευθέως ότι παραιτείται από κάθε τίτλο και οποιοδήποτε δικαίωμα εφ’ όλων των νήσων, εκτός εκείνων που η κυριαρχία τους έχει αναγνωρισθεί με τη συγκεκριμένη Συνθήκη της Λωζάννης. Δηλαδή προδήλως βέβαιον είναι ότι με απόλυτη σαφήνεια καθορίζονται τα δικαιώματα της Τουρκίας στο Αιγαίο, χωρίς να δημιουργούνται αμφισβητήσεις ή κενά στα όρια της κυριαρχίας της.

·      ο Σ.Σεφεριάδης (1)

Το παρόν περίγραμμα δεν αφήνει περιθώριο ευρύτερης ανάλυσης. Ωστόσο κρίσιμο είναι να επισημειωθεί ως κατακλείδα η θέση του σοφού Καθηγητή του Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου Σ.Σεφεριάδη από το  ιστορικό σύγγραμμά του «Μαθήματα Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου» (1920), όπου (σελ. 89), προφητικά έγγραφε:  «Η Τουρκία μέχρι του 1856 εν τε τη πράξει και τη θεωρία ουδαμώς εθεωρείτο Κράτος ευρωπαϊκώς πεπολιτισμένον. Συνεπώς ουδαμώς εθεωρείτο ανήκουσα εις την ομάδα των πολιτειών ας οι του διεθνούς δικαίου κανόνες αφεώρων. Από της εποχής εκείνης, λόγω ιδίως της μετ’ αυτής συμμαχίαςˑ δύο εκ των τα μάλιστα πεπολιτισμένων ευρωπαϊκών Επικρατειών –αίτινες ούτως ανέλαβον απέναντι εαυτών την υποχρέωσιν, ηθικώς τουλάχιστον, να δικαιολογήσωσι την συμμαχίαν ταύτην-δια της συνθήκης των Παρισίων ανεγνωρίσθη τη Τουρκία το δικαίωμα του συμμετέχειν, ως μέλος της ευρωπαϊκής συναυλίας, των του διεθνούς δικαίου αγαθών. Αναγνώρισις απολύτως πλατωνική. Αναγνώρισις ην αφ’ ενός ουδέποτε η διεθνής πρακτική απεδέξατο και την οποίαν αφ’ ετέρου ουδέποτε κατώρθωσεν η Τουρκία δια της καταστάσεως του πολιτισμού της να δικαιολογήση».

Η παραπάνω θέση του σπουδαίου Σ.Σεφεριάδη εγείρει τον προβληματισμό: ποιά είναι ακόμη και σήμερα η Τουρκία; Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν είναι θιασώτης του Σελίμ του Α’; Είμαι βέβαιος ότι τα ερωτήματα είναι εύλογα.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ:

(1)  Ο Στυλιανός Σεφεριάδης (1873-1951), διαπρεπής νομικός υπήρξε Νομικός Σύμβουλος του Ελευθέριου Βενιζέλου και Καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών του Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου. Υπ’ όψιν ότι ήταν λόγιος, ποιητής, και είχε μεταφράσει τον «Οιδίποδα Τύραννο» του  Σοφοκλή στη δημοτική γλώσσα. Ο Στυλιανός Σεφεριάδης χωρίς να το επιδιώκει με τις θέσεις του ίδρυσε «άτυπη» Σχολή Σκέψης ακόμη και γι’ αυτούς που δεν είχαν την τύχη να είναι μαθητές του. Υπ όψιν ότι ο Στυλιανός Σεφεριάδης από τον πρώτο του γάμο, με τη Δέσποινα Τενεκίδη, απέκτησε τρία παιδιά: τον Γιώργο Σεφέρη, τον Άγγελο Σεφεριάδη και την Ιωάννα Τσάτσου.

---------------------------------------------

 * Ο Πέτρος Μηλιαράκης δικηγορεί στα Ανώτατα Ακυρωτικά Δικαστήρια της Χώρας και στα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια του Στρασβούργου και του Λουξεμβούργου (ECHR και GC - EU).