Ο γρίφος της Σφίγγας-Μια άλλη ερμηνεία

Του Μανώλη Κομπολάκη

Στους  εκκλησιαστές αποδίδονται τα αξιομνημόνευτα αυτά λόγια:

“ Για κάθε πράγμα στη γη, υπάρχει μία εποχή και για κάθε σκοπό ένας χρόνος.   Χρόνος για γέννηση και χρόνος για θάνατο. Χρόνος για σπορά και χρόνος για θερισμό. Χρόνος για χορό και χρόνος για πένθος. Χρόνος να αγαπήσεις και χρόνος να μισήσεις. Χρόνος για ειρήνη και χρόνος για πόλεμο... ”

Οι φράσεις αυτές εκφράζουν την μυθοποιητική αίσθηση του χρόνου, που είναι το κεντρικό θέμα του γρίφου της Σφίγγας, στον οποίο ο Οιδίποδας έδωσε τη σωστή απάντηση, που όμως, απέχει πολύ από αυτή, που οι μυθοπλάστες μας διασώζουν και τα σχολικά εγχειρίδια διδασκαλίας αναφέρουν. 

Η σύγχρονη αίσθηση του χρόνου όπως διαμορφώνεται από την επιστημονική ενόραση του κόσμου, είναι τελείως διαφορετική εκείνης του ανθρώπου της κλασικής εποχής. Σήμερα ο χρόνος θεωρείται ως μια μαθηματική αφηρημένη έννοια.  Ως μια διάσταση του σύμπαντος. Ως μια σχετικότητα μιας άλλης αφηρημένης έννοιας που ονομάζεται «χώρος». Ο χρόνος για μας είναι εγκόσμιος. Λέμε, ο χρόνος είναι χρήμα και ωφελιμιστικός. Ο χρόνος είναι γραμμικός. Ο χρόνος πίσω δεν γυρνά κ.α.  

Αρχικά ο άνθρωπος, είχε συλλάβει την έννοια του χρόνου, σε ποιητική μάλλον διάθεση. Ο χρόνος ήταν γι’ αυτόν μια μεταφορική έννοια. Δηλαδή αντιλαμβανόταν  την αίσθηση του χρόνου μέσω εικόνων και συμβόλων τα οποία ήταν συγκεκριμένα,   κατανοητά και καθολικά στις σημασίες τους, επομένως αλληγορίες.  Ακόμη και οι αριθμοί ήταν αλληγορίες.  Ήταν, όπως τα πέντε δάχτυλα του χεριού ή οι πέντε φάσεις  της σελήνης αλλά ποτέ απλά πέντε «5» μια μαθηματική αφηρημένη έννοια. Για τον άνθρωπο της κλασικής εποχής, ο χρόνος δεν ήταν εγκόσμιος και ωφελιμιστικός αλλά  ιερός και υπερφυσικός. Ένα θείο μυστήριο. Πάνω απ’ όλα όμως, ο χρόνος δεν ήταν ποτέ γραμμικός, κινούμενος προς τα εμπρός και πηγαίνοντας κάπου βιαστικά. Ήταν κυκλικός, ρυθμικός, συνεχώς επαναλαμβανόμενος αλλά ποτέ βιαστικός. Στο πλαίσιο της αίσθησης αυτής, ο άνθρωπος ανέπτυξε τα πρώτα ημερολόγια, που σημείωναν τον επαναλαμβανόμενο ρυθμό της ζωής και του θανάτου, για τον άνθρωπο, τα ζώα, τα σπαρτά αλλά και τους κοσμικούς θεούς και ήταν τελετουργικά. Και ο ρυθμός φυσικά, οδηγεί στο μέτρημα ακόμη και όταν κάποιος μετρά σε κύκλο. 

Σύμφωνα με τους μυθοπλάστες, η Σφίγγα, ένα μυθολογικό τέρας είχε σταλεί από τη θεά Ήρα, να τιμωρήσει τους Θηβαίους για την προσβολή που διέπραξε ο γέρος βασιλιάς της  Θήβας Λάιος, ενάντια στη γονιμότητα, επειδή απήγαγε και είχε καταστήσει κίναιδο του τον Χρύσιππο ένα ελκυστικό νεαρό. Η Σφίγγα σταματούσε κάθε άνδρα και ζητούσε τη λύση ενός παράξενου γρίφου που λέγεται της δίδαξαν οι Μούσες. Ο μύθος αναφέρει ότι πολλοί, ακόμη και ανεψιός της βασίλισσας Ιοκάστης (εξάδελφος του Οιδίποδα), είχαν αποτύχει και κατασπαράχτηκαν από τη Σφίγγα.  Όταν έφθασε στη Θήβα ο Οιδίποδας, μετά το φόνο του βασιλιά Λάιου, η Σφίγγα τον σταμάτησε και τον ρώτησε:

«Τί εστίν, ό μίαν έχον φωνήν, τετράπουν και δίπουν και τρίπουν γίνεται*;»

Ποιος έχει μια φωνή και γίνεται τετράποδο δίποδο και τρίποδο;

Ο Οιδίποδας, μας πληροφορούν οι μυθοπλάστες της κλασσικής περιόδου  επέζησε και κατά συνέπεια απάντησε σωστά. Πόσο όμως σωστή μπορεί να θεωρηθεί η  απάντηση « Άνθρωπον λέγεις », που έδωσε, επειδή σαν μωρό παιδί μπουσουλάει στα τέσσερα, στέκει στα δύο πόδια σαν νέος και γίνεται τρίποδος με το να στηρίζεται σε μπαστούνι στα γηρατειά του; Μια μάλλον πεζή απάντηση, σε ένα τόσο μυστήριο γρίφο. Το ζητούμενο φαίνεται να σχετίζεται περισσότερο με την ιδιαιτερότητα της μιας φωνής, που το χαρακτηρίζει, παρά με τον αριθμό των ποδιών, που το κάνουν να γίνεται τετράποδο δίποδο και τρίποδο. Και ο άνθρωπος έχει φωνή. Όμως, η ποικιλία των γλωσσών που ομιλεί του στερεί την ιδιαιτερότητα της μιας φωνής, που απαιτεί ο γρίφος. Μία φωνή απέδιδαν οι αρχαίοι αλλά και σήμερα αποδίδεται μόνο στους θεούς και κατά συνέπεια το ζητούμενο θα πρέπει να σχετίζεται με κάποια θεότητα της εποχής.

Ο Charl Herberger, στο βιβλίο του “Τhe riddle of the sphinx”, υποστηρίζει ότι η απάντηση που έδωσε ο Οιδίποδας ήταν «Ήλιος» και όχι «Άνθρωπος», γιατί ο Ήλιος, εθεωρείτο και λατρευόταν ως κυρίαρχος θεός από όλους σχεδόν τους λαούς της αρχαιότητας. Πως όμως ο Ήλιος σχετίζεται με τα πόδια, που αναφέρονται στο γρίφο;

Στη χώρα μας ο Ήλιος, λατρευόταν με τη Σελήνη-θεά ως ιερό ζευγάρι, στα πλαίσια θρησκευτικών πεποιθήσεων, που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με τον ιερό γάμο, που καθόριζε το χρόνο θητείας και την διαδοχή των κοσμικών βασιλέων. Το ιερατείο με βάση ένα οκταετές ηλιο-σεληνιακό ημερολόγιο ρύθμιζε τα θέματα της λατρείας.

Από την εποχή του χαλκού ήταν ήδη γνωστό ότι, ο οκταετής κύκλος που αρχίζει και τελειώνει με νέα Σελήνη στο χειμερινό ηλιοστάσιο, συγχρονίζει σε ικανοποιητικό βαθμό το ηλιακό και το σεληνιακό έτος. Αυτό γινόταν γιατί το σεληνιακό έτος είχε 354 ημέρες, ήταν δηλαδή έντεκα ημέρες βραχύτερο από το ηλιακό. Κατά μέσο όρο 99 σεληνιακοί μήνες ήταν σχεδόν οκτώ ηλιακά έτη που έχουν 96 μήνες. Η χρονική αυτή απόκλιση καλυπτόταν  με τρεις παρένθετους μήνες, που έφερναν σε ταύτιση το σεληνιακό και ηλιακό έτος.  

Ο Οιδίποδας ήταν υιοθετημένος γιος του θρησκευτικού Μυκηναίου βασιλιά της Κορίνθου Πολύβιου και κατά συνέπεια ήταν μυημένος στα ημερολογιακά μυστικά που καθόριζαν την θρησκευτική βασιλεία στην κλασική εποχή. Θα γνώριζε επομένως  τον οκταετή κύκλο, αλλά και το πότε οι χρονικές παρεμβάσεις θα έπρεπε να γίνουν.      

Στις γνώσεις αυτές, βρίσκεται η απάντηση για το συσχετισμό του Ήλιου με τα πόδια που αναφέρονται στο γρίφο. Τα πόδια εκφράζουν αλληγορικά, τα ηλιακά έτη, που χρειάζεται να περάσουν ώστε να πραγματοποιηθεί η κατάλληλος χρονική παρέμβαση που θα διατηρήσει το ηλιακό και το σεληνιακό ημερολόγιο σε συγχρονισμένη πορεία και τις θρησκευτικές τελετές εναρμονισμένες. Η εξήγηση της απάντησης « Ήλιος», βρίσκεται στο οκταετές ηλιο-σεληνιακό ημερολόγιο. Ο θεός-Ήλιος και η θεά Σελήνη πρέπει να αρχίσουν και να τελειώσουν την διαδρομή τους συγχρονισμένα, με τη νέα Σελήνη και το χειμερινό ηλιοστάσιο να συμπίπτουν. Αφού το σεληνιακό έτος είναι έντεκα ημέρες βραχύτερο του ηλιακού, η διαφορά αυτή θα γίνει το δεύτερο έτος 22 ημέρες, το τρίτο 33 και η διαφορά συνολικά στον οκταετή κύκλο θα φθάσει στις 11Χ8=88 ημέρες. Για να διατηρηθεί συγχρονισμένη πορεία, ο Ήλιος πρέπει στο τέλος του 3ου χρόνου και ενώ έχει διανύσει πορεία τριών ετών (ποδιών) να σταματήσει κατά κάποιο τρόπο και να αναμένει την βραδυπορούσα Σελήνη. Η ηλιακή αυτή στάση πραγματοποιείται  μεταφορικά με τον παρένθετο 13ο μήνα 30 ημερών στο τέλος του 3ου έτους.  Μια δεύτερη στάση και ένας παρένθετος 13ος μήνας 30 ημερών επιβάλλεται ξανά μετά πορεία τριών ετών (ποδιών), στο  τέλος του 6ου έτους. 

Μια Τρίτη και τελευταία στάση και παρεμβολή ενός ακόμη 13ου μήνα των 30 ημερών επιβάλλεται μετά πορεία του ήλιου δύο ετών (ποδιών), στο τέλος του  8ου έτους.

Οι χρονικές παρεμβολές των 90 ημερών στον οκταετή κύκλο, καλύπτουν τη διαφορά  των 88 ημερών. Οι εναπομένουσες δύο ημέρες, καλύπτουν διαφορά που προκύπτει, λόγω της πραγματικής διάρκειας του ηλιακού έτους, που είναι ακριβώς 365,25 μέρες, (8Χ0,25=2 ημέρες ) και οι οποίες παρεμβάλλονται στο τέλος των δίσεκτων 4ου και 8ου χρόνων.

 Έτσι, ο θεός Ήλιος είναι αυτός, που έχει μία φωνή και στην οκταετία γίνεται:

--Τετράπους, γιατί χρειάζεται να κινηθεί τέσσερα πόδια (έτη) για την παρεμβολή μιας   ημέρας, στο τέλος του 4ου και 8ου χρόνου.  

--Δίπους, γιατί χρειάζεται να κινηθεί  δύο πόδια (έτη 7ον και 8ον)για την παρεμβολή του 13ουμηνός των τριάντα ημερών στο τέλος του 8ου έτους.

--Τρίπους, γιατί χρειάζεται να κινηθεί τρία πόδια (έτη 1ον 2ον 3ον και 4ον 5ον 6ον) για την παρεμβολή του 13ου μηνός των 30 ημερών στο τέλος του 3ου και 6ου έτους.

Στο μουσείο του Βατικανού στην Ρώμη βρίσκεται μια κεραμική κούπα κρασιού, ένας κύλικας, που χρονολογείται από το 480 περίπου π.Χ. και φέρει παράσταση, που απεικονίζει τον Οιδίποδα σκεπτόμενος τη λύση του γρίφου. (Εικόνα 1).

               Εικόνα 1

Η σφίγγα, με σώμα λέοντος, φτερά αετού και φιδίσια ουρά, κάθεται στο κιονόκρανο ενός ιωνικού κίονα.  Έχει το κεφάλι μιας ελκυστικής γυναίκας και τα μαλλιά της στεφανώνει ένα διάδημα, προς τιμή της θεάς που αντιπροσωπεύει. Ο κίονας είναι μια παραλλαγή του ιερού δένδρου της ζωής και σύμβολο της θεάς, αφού είναι γνωστό ότι η θεά λατρευόταν στην Μινωική Κρήτη, σε ιερά με κίονες.

Ο Οιδίποδας φορώντας ένα καπέλο με πλατύ γείσο και κρατώντας μια ράβδο κάθεται μπροστά της σε μια μεγάλη πέτρα. Φέρει σάλι στον αριστερό ώμο, βασιλικό τεκμήριο και κάθεται σε μια στάση σκέψης με το ένα χέρι στο μάγουλο του. Παρά την ανέμελη εμφάνιση της πόζας από τον ζωγράφο του κεραμικού κάθε λεπτομέρεια στην εικόνα είναι συμβολική. Το καπέλο με το πλατύ γείσο είναι ένας τρόπος απεικόνισης του Ερμή στην Ελληνική τέχνη της περιόδου αυτής. Ο Οιδίποδας πρόκειται να λύσει ένα σκοτεινό γρίφο και φορεί το καπέλο της σκέψης της σοφίας του Ερμή. Ο βράχος που κάθεται και διαλογίζεται είναι υπαινιγμός του ομφαλού της γης, ο μαντικός ιερός βράχος στους Δελφούς, που είναι πηγή σοφίας, γεννημένη από την μητέρα-γη.

Όμως, η πλέον εντυπωσιακή λεπτομέρεια είναι, ότι το αριστερό του πόδι δεν έρχεται σε επαφή με το έδαφος. Γιατί όμως… ; Είναι γνωστό ότι «Οιδίποδας» σημαίνει πόδι πρησμένο ή «ραιβοκοιλοποδία**». Είναι όμως λιγότερο γνωστό, ότι οι θρησκευτικοί αρχηγοί στον μύθο και στην εικόνα σχεδόν απαράλλακτα έχουν μια μυστική ασθενή πτέρνα, σαν αυτή που είχε και ο Αχιλλέας, ένα τρωτό σημείο, που σε τελετουργική πρακτική η επαφή του με τη γη προκαλεί μοιραία αποτελέσματα.

Ο τεχνίτης του κεραμικού φαίνεται να ήταν κατά κάποιο τρόπο γνώστης της ημερολογιακής έννοιας του γρίφου την οποία και υπαινίσσεται. Πίσω από τον κίονα, που κάθεται η σφίγγα, παραθέτει ένα διακοσμητικό σχέδιο το οποίο γεμίζει τον χώρο, γιατί στην αντίθετη περίπτωση ως κενό, θα ενοχλούσε αισθητικά, στην όλη σύνθεση. Το σχέδιο πράγματι υπηρετεί τον αισθητικό αυτό σκοπό αλλά υπηρετεί μόνο αυτόν...; Στο σχέδιο απεικονίζονται δυο τριπέταλα άνθη κρίνου αντίθετα τοποθετημένα και δυο αντίθετοι «S» έλικες, ο ένας από τους οποίους με μια πινελιά, μοιάζει με ουρά λιονταριού. Στην Μινωική και την Μυκηναϊκή τέχνη ο τριπέταλος κρίνος είναι μόνιμα συνδεδεμένος με τη θεά και ο έλικας με τον θάνατο αλλά και την αναγέννηση του θρησκευτικού αρχηγού ή βασιλιά. 

Αν μετρήσουμε τα λειτουργικά μέλη του διακοσμητικού σχεδίου ο αριθμός «τρία» εμφανίζεται δύο φορές (οι δύο τριπέταλοι κρίνοι), ο αριθμός «δύο» μια φορά (οι δύο S έλικες) και ο αριθμός «ένα» (η πινελιά στον έλικα), εμφανίζεται μια φορά αλλά στο πλαίσιο των τεσσάρων καθόσον τα δύο αντίθετα άνθη και οι δύο έλικες σχηματίζουν σύνολο τεσσάρων στοιχείων που αλληγορικά παραπέμπουν στα δίσεκτο έτος. Ο καλλιτέχνης κατά τρόπο θαυμαστό, με το διακοσμητικό του σχέδιο, πέτυχε να δώσει σχηματικά και εικονιστικά την απάντηση του Οιδίποδα στο μυστήριο αίνιγμα της Σφίγγας και με ένα κυκλικό διάκοσμο συνεχών ελίκων, χωρισμένων από οκτώ διασταυρώσεις, οι οποίες σαφέστατα παραπέμπουν στον οκταετή ημερολογιακό κύκλο, θα ολοκληρώσει τη διακόσμηση της θαυμάσιας αυτής κούπας του Βατικανού.         

Οι αιώνες περνούν και η Σφίγγα δεν θα σταματήσει να ζητά απάντηση είτε αυτή αφορά τον άνθρωπο, που οι μυθοπλάστες διασώζουν, είτε το θεό του, που προτείνει η νέα ερμηνεία. Η θηριόμορφος Σφίγγα, σαν ένας εσωτερικός δαίμονας της ανθρώπινης ψυχής, δεν πνίγει πλέον τους ανθρώπους με το αγωνιώδες του ερωτήματος της, αλλά γκρεμίζεται στα βάραθρα του ασυνείδητου μας, χωρίς να χάνεται. Απλά κρύβεται και συνεχίζει να βασανίζει όσους επιλέγουν να την ακούνε, γιατί πάντα θα την ακούμε σαν εσωτερική φωνή, που εξωτερικεύει μύχιους πόθους και σκέψεις μας .

Σήμερα, ο άνθρωπος δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται για την απάντηση του Οιδίποδα και τη σημασία της, γιατί από τη στιγμή, που ο γρίφος απαντήθηκε, έπαψε να τον προβληματίζει, να τον κάνει να στοχάζεται, να του δίνει κουράγιο και δύναμη για νέες προσπάθειες και ασφαλώς, έπαψε να τον εμπνέει. Όμως, πίσω από την όποια οιδιπόδειο απάντηση, που αναπόφευκτα προκάλεσε ο γρίφος της Σφίγγας, σέρνεται μια συγκλονιστική φιλοσοφική σήμανση. Η επίλυση του γρίφου, αποκαλύπτει ένα άνθρωπο, που συνειδητοποιεί την διαφοροποίηση αλλά συνάμα και τον συσχετισμό του, με τη φύση και το θεό, που σήμερα-ως σύγχρονες σφίγγες- τα ιερατεία, όλων των δογμάτων διαιωνίζουν για τη ρύθμιση των ζητημάτων της λατρείας*** και οι επιτήδειοι -ως προφήτες- διασώζουν, για την ερμηνεία εσχατολογικών θεμάτων, που συνεχίζουν να τρομάζουν τον άνθρωπο. 

ΠΗΓΕΣ

Charl Herberger: Τhe riddle of the sphinx

*    Ακριβής διατύπωση του γρίφου της Σφίγγας δεν έχει διασωθεί και η αναφερόμενη θεωρείται ως πιθανότερη.                                                                                                                                                                                                                                                                                                               

** Ραιβοκοιλοποδία  Ασθένεια Charcot-Marie-Tooth, που προσβάλει και παραμορφώνει τα πόδια. Αναφέρεται σε μία ομάδα κληρονομικών κυρίως διαταραχών που επηρεάζουν τα περιφερικά νεύρα. Μια μορφή συγγενούς στρεβλοποδίας.    

***  Η ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα των Ορθοδόξων συναρτάται ακόμη και σήμερα, με την εαρινή  ισημερία και την πανσέληνο, δηλαδή τον ήλιο και τη σελήνη και γιορτάζεται: την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας. Μήπως η σύνδεση αυτή του εορτασμού του Πάσχα με τον ήλιο και τη σελήνη, είναι κάποιο απομεινάδι μνήμης του «ιερού γάμου, που σηματοδοτούσε το θάνατο και την αναγέννηση » στην εποχή του χαλκού και διασώζεται εδώ και 4000  χρόνια ...;