Ο εικονικός πλησίον

Του Γιάννη Γ. Τσερεβελάκη

Η είσοδος και η επικράτηση στη ζωή μας των λεγομένων μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι μια αναμφισβήτητη πραγματικότητα. «Τα διαδικτυακά κοινωνικά δίκτυα ορίζονται ως βασισμένες στο διαδίκτυο (διαδικτυακές) υπηρεσίες που επιτρέπουν στα άτομα (1) να δημιουργήσουν ένα δημόσιο ή ημι-δημόσιο προφίλ μέσα σε ένα οριοθετημένο σύστημα, (2) να επικοινωνήσουν με μια λίστα από άλλους χρήστες με τους οποίους μοιράζονται μια μορφή σύνδεσης και (3) να δουν και να διανείμουν την δικιά τους λίστα των συνδέσεων και αυτών που φτιάχτηκαν από άλλους μέσα στο σύστημα»  (Boyd & Ellison, 2008) [Η παραπομπή από τη Wikipedia]. Έτσι, οι άνθρωποι πλέον αλληλοεπιδρούν, ανταλλάσσουν πληροφορίες  και επικοινωνούν όχι τόσο πρόσωπο προς πρόσωπο, όσο μέσω μηνυμάτων και εικόνων (κείμενα, βίντεο, φωτογραφίες), καθόσον τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ) έχουν μεγάλη εμβέλεια και μαζικότητα. 

    Το γεγονός αυτό δεν είναι κακό καθεαυτό, επειδή, αν τα ΜΚΔ χρησιμοποιούνται σωστά, αποτελούν μια προέκταση των διαπροσωπικών σχέσεων και δίνουν δυνατότητες ψυχαγωγίας, ανταλλαγής σκέψεων και απόψεων, απόκτησης ενδιαφερόντων κ.ά. Ωστόσο, αν το καλοσκεφτεί κανείς, η μέσω των ΜΚΔ επικοινωνία, εκτός των άλλων κινδύνων που εγκυμονεί (κυρίως για παιδιά και νέους), ουσιαστικά αποξενώνει τους ανθρώπους, καταργώντας την ουσία της επικοινωνίας, που είναι η αμεσότητα της προσωπικής επαφής με όλα όσα την ακολουθούν (κινήσεις του σώματος, χειρονομίες, βλέμματα κ.ά.). Πρόκειται για ένα υποκατάστατο επικοινωνίας, οπότε περιορίζεται ή εξαφανίζεται η προσωπική επαφή και όλα τα ψυχολογικά οφέλη της.

    Πέραν τούτου, οι γνωριμίες και οι φιλίες που δημιουργούνται δια των ΜΚΔ δεν είναι πάντα ειλικρινείς και αληθινές, επειδή ο καθένας προσπαθεί να κρύψει το αληθινό του πρόσωπο πίσω από ένα προσωπείο, θέλοντας να κερδίσει, με σκοπούς όχι πάντοτε καλούς, τη φιλία και την αποδοχή του άλλου. Η απόσταση και η ουσιαστική άγνοια μεταξύ των «φίλων» του διαδικτύου δημιουργεί έτσι μια εικονική πραγματικότητα για το πρόσωπο του άλλου, που συχνά καμιά σχέση δεν έχει με την όντως πραγματικότητα. Έτσι, δίπλα στο συνάνθρωπο και πλησίον μας μπορούμε να πούμε πως δημιουργείται κι ένας άλλος συνάνθρωπος και πλησίον, που θα τον ονομάσουμε «εικονικό πλησίον». 

    Από το σημείο αυτό αρχίζουν τα προβλήματα. Το ψεύτικο «προφίλ», η ανωνυμία και η άγνοια για το πρόσωπο με το οποίο γίνεται η επικοινωνία αφήνουν πολλά περιθώρια για παρενόχληση, εκφοβισμό, ύβρεις, εξαπάτηση και εκβιασμούς. Όλο αυτό το πλέγμα των αρνητικών διαδικτυακών συμπεριφορών συνιστά  ασέβεια προς τον άλλο άνθρωπο. Το γεγονός ότι δεν μας γνωρίζει ή δεν μας βλέπει, δεν μας δίδει το δικαίωμα να προβαίνουμε σε τέτοιες πράξεις. Έτσι γεννιέται η ανάγκη για ένα νέο είδος σεβασμού, αυτού προς τον «εικονικό πλησίον». Διότι και ο άγνωστος με τον οποίο επικοινωνούμε δεν παύει να είναι άνθρωπος, συνάνθρωπος, πλησίον μας. 

    Η ιδέα και η ανάγκη, επομένως, για μια ηθική που θα σχετίζεται με τη χρήση των ΜΚΔ είναι αναγκαία. Οι χρήστες πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι οι δυνατότητες των ΜΚΔ και η ελευθερία επικοινωνίας που παρέχει η δημοκρατία πρέπει να κινούνται σε πλαίσια νομικά και ηθικά. Κυρίως να καταλάβουν πως στην άλλη άκρη βρίσκεται ένας άνθρωπος, όχι μια εικόνα, πως συνομιλούν και επικοινωνούν όχι με μια περσόνα, με ένα προσωπείο αλλά με ένα πρόσωπο. Έτσι, το πρόβλημα της απουσίας του προσώπου άλλου από το επικοινωνιακό πλαίσιο μεταβάλλεται σε πρόβλημα ουσίας:  η εικονική πραγματικότητα πρέπει να πάψει να αντιμετωπίζεται ως τέτοια και ο «άγνωστος» άλλος να θεωρηθεί ως πλησίον, έστω κι αν είναι εικονικά μόνο παρών. Αν γίνει συνείδηση ότι πομπός και δέκτης της επικοινωνίας είναι άνθρωποι που αμφότεροι απαιτούν δικαιωματικά σεβασμό, τότε θα γεννηθεί μια νέα ηθική που δεν θα επηρεάζεται από την ανωνυμία ή την πλαστοπροσωπία που ενδημούν στα ΜΚΔ. Τότε ίσως μπορούμε να περιμένουμε την  κατάργηση της ανωνυμίας και της πλαστοπροσωπίας, αφού οι άνθρωποι δεν θα φοβούνται να δείξουν το πρόσωπό τους. 

    Για έναν αληθινό άνθρωπο, έναν άνθρωπο που πιστεύει στην αξία του ανθρώπου, που βλέπει στο πρόσωπο του άλλου, του πλησίον, την εικόνα του Θεού, καμιά απόσταση και καμιά ανωνυμία δεν τον αποτρέπει από τον σεβασμό. Ο άλλος άνθρωπος είναι πάντα πλησίον, όσο μακριά κι αν βρίσκεται, όποιος κι αν είναι, όποιο χρώμα κι αν έχει, σε όποιο Θεό κι αν πιστεύει, σ’  όποιο κόμμα κι αν ανήκει. Εξάλλου, όπως το λέει και η ίδια η λέξη, ο κάθε άνθρωπος είναι δυνητικά δίπλα μας, κοντά μας, στο πλάι μας, είναι αδελφός μας. Γι’  αυτό και ο εικονικός πλησίον είναι ουσιαστικά δίπλα μας, ακόμη κι αν είναι άγνωστος σε μας, ακόμη κι αν είναι πολύ μακριά μας, ακόμη κι αν ψεύδεται.

    Θα πει κάποιος ότι αυτό είναι ουτοπία, ότι δεν είναι ρεαλιστικό. Και θα έχει δίκιο, αφού σε τούτο τον κόσμο συναντούμε το ψέμα, την απάτη, το δόλο και την κακία σε κάθε στιγμή της ζωής μας. Η ζωή, όμως, για να ανθίσει και να καρπίσει και για να είναι αξιοβίωτη, πρέπει να διαπνέεται από την έννοια του σεβασμού. Δίχως το σεβασμό προς τον άλλο, η ζωή γίνεται ζούγκλα και πόλεμος πάντων κατά πάντων. Ο άνθρωπος έχει το δικαίωμα αλλά και την υποχρέωση του σεβασμού, ακριβώς επειδή είναι άνθρωπος και συνάνθρωπος-πλησίον. Είτε βρίσκεται δίπλα μας πραγματικά είτε εικονικά, δεν παύει να είναι αξιοσέβαστος. Όλοι εκείνοι που, κρυμμένοι πίσω από την ανωνυμία και την πλαστοπροσωπία, υβρίζουν, εξαπατούν, εκμεταλλεύονται ή εκφοβίζουν, δηλαδή ασεβούν  στους εικονικούς πλησίον τους, είναι βέβαιο ότι κάνουν το ίδιο και στους πραγματικούς. Είναι καιρός να γίνει κατανοητό πως η χρήση των ΜΚΔ κρίνει την ανθρωπιά μας, κρίνει την ποιότητα της σχέσης μας με τους συνανθρώπους και πλησίον μας.