Η ζωή του Αντωνίου Φραγκιά Παπαδάκη σαν παραμύθι

του ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΠΙΤΖΑΚΗ

      Παίρνοντας αφορμή το γεγονός ότι το Πανεπιστήμιο Αθηνών έχει αναφερθεί στον μεγαλύτερο ευεργέτη του, τον Λασιθιώτη Αντώνιο Φραγκιά Παπαδάκη, θα ήθελα να μιλήσω για τότε, που πρωτοάκουσα να μιλάνε γι’ αυτόν.   

      Ήταν η 20^η  Αυγούστου του 2006 και είχαμε ανέβει με τον

Μανώλη Ξωμερίτη (τον «απλό πολίτη» όπως υπέγραφε τότε τα σατιρικά στιχάκια του στην εφημερίδα «Ανατολή») στο Οροπέδιο Λασιθίου. Εκεί, στα καθιερωμένα «Δικταία», πηγαίναμε να ακούσουμε τον Ύμνο στον Δικταίο Δία σε μετάφραση Κωστή Χατζηφωτεινού.

      Βρήκαμε μαζεμένο πολύ κόσμο στο προαύλιο του σχολείου του Ψυχρού, αλλά μάθαμε ότι για άλλο λόγο ήτανε μαζεμένοι. Η ημέρα του προγράμματος των «Δικταίων» είχε αναβληθεί, επειδή, μας είπαν, θα γινόντανε τα αποκαλυπτήρια μιας προτομής. Παραξενευτήκαμε που είχε έρθει ως εκεί πάνω όλο το επίσημο Πανεπιστήμιο Αθηνών, με τον αντιπρύτανή του Μιχάλη Δερμιτζάκη και με τη Χορωδία του, ο μητροπολίτης Νεκτάριος ήταν εκεί, ο νομάρχης Αντώνης Στρατάκης, ο δήμαρχος Οροπεδίου Γιώργης Μηλιαράς, ο ιστοριοδίφης Γιάννης Καραβαλάκης που θα ήταν ο κύριος ομιλητής, ακόμα και ο Φουρνιώτης συγγραφέας Γιώργος Πρατσίνης που θα έκανε αυτή τη βραδιά βιβλίο, ήτανε όλοι εκεί.

      Εγώ, στριμωγμένος ανάμεσα στους πολλούς στις τελευταίες θέσεις, μυήθηκα, όσο μου επέτρεψε η δυσκολία της ακοής μου, σε αυτόν τον σπουδαίο άνθρωπο, που εξίσου δύσκολα ακούμε κάτι γι’ αυτόν. Βέβαια, μετά από εκείνη την νύχτα, έμαθα πολλά για τον Παπαδάκη και κυρίως ότι πολλά ήταν ορισμένα που τα κατάλαβα λάθος. Όμως εδώ τώρα θέλω να μεταφέρω τη μαγεία που ένιωσα με τα λίγα που είχα καταλάβει, τότε, για τη ζωή του και να την πω όπως έμεινε. Σαν παραμύθι.

      Αρχίζω λοιπόν. Μια μάνα τρέχει αλαφιασμένη να σωθεί γιατί οι Τούρκοι μπαίνουν στο χωριό της, στο Ψυχρό Λασιθίου. Και πάνω στην τρομάρα της, ξεχνάει τα πάντα της, ξεχνάει και τα παιδιά της. Και πιάνουν τα παιδιά της οι Τούρκοι. Το ένα αδελφάκι το στείλανε στο βορρά και το άλλο αδελφάκι το στείλανε στο νότο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

      Το μεγαλύτερο, το δωδεκάχρονο Μανωλιό, τον πήρανε κάτω στο Μισίρι, στην Αίγυπτο, και το εξισλάμισαν, το τούρκεψαν, του δώσανε το όνομα Ισμαήλ, και ξέχασέ το για την Ελλάδα. Το άλλο παιδί, το δεκάχρονο Αντωνιό, το φέρανε στην Ισταμπούλ και προσπάθησαν κι αυτό να το εξισλαμίσουν. Επειδή όμως η Ισταμπούλ λεγόταν και Κωνσταντινούπολη και είχε έντονο εκεί το ελληνικό στοιχείο, το παιδί αυτό κράτησε τη μνήμη του. Έτσι, όταν μεγάλωσε, με την πρώτη αφορμή και αιτία, το σκάει και το βρίσκουμε πέρα μακριά στην Οδησσό. Εκεί τον βρήκε ένας πλούσιος Έλληνας της Διασποράς, τον πήρε επιστάτη του και του έδωσε και δυο κτήματα να τα νέμεται.

      Με μαγιά τα δυο αυτά κτήματα, το παιδί έγινε ζάπλουτο στην κοινωνία εκείνη. Τώρα λεγόταν Αντώνιος Φραγκιάς (με τα πολλά φράγκα) Παπαδάκης.  Αποφασίζει κάποια στιγμή να πουλήσει ό,τι έχει και δεν έχει και να κατέβει στην Ελλάδα που εδώ και δυο δεκαετίες ένα μέρος της είναι ελεύθερο, η Ρούμελη και ο Μωριάς και λίγα νησιά. Εγκαθίσταται στην Αθήνα και συνεχίζει αυτό που ξέρει καλά: Αγοράζει και πουλάει οικόπεδα και κτίρια. Γίνεται φίλος με τον Γεράσιμο Σταύρου, τον ιδρυτή της Εθνικής Τράπεζας, και προκύπτει ένας από τους βασικούς μετόχους της. Και επειδή η χώρα είναι πρωτοξεκινημένη, γίνεται και ευεργέτης της. Μόνο που δεν είναι γνωστός προς τα έξω σαν τον Συγγρό, τον Ζάππα, ή τον Αβέρωφ. Γιατί τα λεφτά του τα δίνει προς τα μέσα, προς την Παιδεία.

      Είναι ο κυριότερος ευεργέτης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Επειδή παρέμεινε ανύπαντρος και άκληρος, κληροδότησε όλη την κινητή και την ακίνητη περιουσία του στο Πανεπιστήμιο. Στη διαθήκη του όρισε επίσης δέκα υποτροφίες, για δέκα ελληνόπουλα. Μία για σκλαβωμένο Θεσσαλόπουλο, μία για σκλαβωμένο Ηπειρωτόπουλο, μία για σκλαβωμένο Μακεδονόπουλο, μία για σκλαβωμένο  Θρακόπουλο, μία για σκλαβωμένο Επτανησόπουλο, κλπ. Εφτά συνολικά υποτροφίες. Και τρείς για σκλαβωμένα Κρητικόπουλα, επειδή ήταν Κρητικός ο ίδιος. Από τότε που πέθανε, αυγάτισαν τόσο πολύ τα λεφτά του, που σήμερα εκείνες οι δέκα υποτροφίες έχουν γίνει δυόμιση χιλιάδες υποτροφίες! Όταν ρώτησα τον μικρό μου αδελφό, τον Χρήστο (τώρα είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών), που σαν ερευνητής γενετιστής βρήκε ποιός ήταν ο Λοιμός της αρχαίας  Αθήνας κι από τί πέθανε ο Περικλής «Μια υποτροφία που πήρες στο Πανεπιστήμιο στη Βιολογία, όταν σε εξετάζανε ανάμεσα σε εκατό φοιτητές, τί υποτροφία ήτανε;» «Αντωνίου Παπαδάκη, γιατί με ρωτάς;» Μια ανεψιά μου, που τη ρώτησα κι εκείνη,, μου είπε κι αυτή το όνομα του Αντωνίου Φραγκιά Παπαδάκη.

      Η Φοιτητική Λέσχη που βρίσκεται στην γωνία των κεντρικών οδών Ιπποκράτους και Ακαδημίας στεγάζεται σε κτίριο δικό του και στην είσοδο βρίσκεται ανάγλυφη η μορφή του. Με λεφτά του έγινε, όταν ζούσε, το Σχολαρχείο του Ψυχρού στον γενέθλιο τόπο του, για να τονίσει την Παιδεία σε μια τουρκοκρατούμενη ακόμα Κρήτη.

Ήταν το μέρος όπου είχαμε βρεθεί κι εμείς κατά λάθος, για τα αποκαλυπτήρια της προτομής του. «Οι ψυχές μιλούν με συμπτώσεις» έγραφα σε ένα στίχο μου. Και πράγματι. Όταν μια άλλη μέρα ξεναγούσα κάποιους φίλους μου στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών και τους έδειχνα την περίφημη Κοιμωμένη του Χαλεπά, απέναντι ακριβώς, πίσω απ’ την πλάτη μου, ήταν ο τάφος του Αντωνίου Φραγκιά Παπαδάκη! Σαν να μου έλεγε, με αυτή τη σύμπτωση: «Γράψε για μένα».

      Και γράφω. Αλλά από δω και πέρα θα τα γράψω όπως τα γράφει η ίδια η ζωή. Σαν παραμύθι. Γιατί τι άλλο ήταν από παραμύθι, αν πω ότι ο Αντώνης έδινε λεφτά σε οποιονδήποτε, στην προσπάθειά του βρει τον χαμένο αδελφό του. Εάν έψαχναν να βρουν μια ψείρα στα άχυρα, θα την έβρισκαν. Αλλά τον χαμένο αδελφό του, με αλλαγμένο όνομα, μες σε μια απέραντη Οθωμανική Αυτοκρατορία, πώς συμβολίζεται η μηδαμινή πιθανότητα; Κι όμως, με μια κραυγαλέα εύνοια της τύχης, κατά λάθος, τον βρίσκουνε! Ο πρώην Μανώλης είναι ο Ισμαήλ Φερίκ Πασάς, υπουργός Στρατιωτικών της Αιγύπτου, ευνοούμενος του Μωχάμετ Άλυ και κολλητός του Ιμπραήμ Πασά, του γνωστού στην Επανάσταση του 21 που ήταν κι εκείνος ελληνόπουλο από τη Θάσο!

      Αλληλογραφούν τα δυο αδέλφια, αλλά δεν προλαβαίνουν να συναντηθούνε. Γιατί ξεσπάει η Επανάσταση του 1866 στην Κρήτη. Ο Αντώνιος Φραγκιάς Παπαδάκης από την Αθήνα δίνει λεφτά για την ξεσηκωμένη πατρίδα του: «Πάρτε λεφτά, να πάρετε όπλα, να πάρετε φαγητά, να πάρετε σφαίρες!» Η Υψηλή Πύλη στέλνει δυο στρατηγούς της να καταπνίξουν την Κρητική Επανάσταση, από τον βορρά τον εξισλαμισμένο Κροάτη Ομέρ Πασά και από τον νότο τον εξισλαμισμένο Κρητικό Ισμαήλ Φερίκ Πασά. Μπαίνοντας με τους Αιγύπτιούς του στο Οροπέδιο Λασιθίου ο Ισμαήλ Φερίκ Πασάς, βλέπει ολόγυρά του τα βουνά κι αρχίζει να θυμάται. Τον παίρνει χαμπάρι ο άλλος στρατηγός ότι αρχίζει να θυμάται. Τον προδίνουν οι εντολές στους στρατιώτες του να μη χτυπούνε τον ντόπιο άμαχο πληθυσμό. Και τον δολοφονεί με δηλητηριασμένο καφέ στη σκηνή του! Έτσι πεθαίνει ο πρώην Μανωλιός στα μέρη που γεννήθηκε! Τα πιο απίθανα σενάρια τα γράφει η ίδια η ζωή, σαν παραμύθι. Μια μπρούντζινη προτομή του υπάρχει ακόμα και σήμερα στο Κάιρο. Τον αναπάντεχο χαμό του αδελφού του τον μαθαίνει ο Αντώνιος Φραγκιάς Παπαδάκης στην Αθήνα και νομίζοντας, λανθασμένα, ότι τον φάγανε οι συμπατριώτες τους οι Κρητικοί, αντέδρασε με αγανακτισμένα, πικρά λόγια: «Ε, όχι να στείλω λεφτά να σκοτωθεί ο αδελφός μου!»

      Στην ομήγυρη, εκείνο το αυγουστιάτικο βράδυ, ήταν ανάμεσά μας και μια γιγαντόσωμη κυρία, που μου θύμιζε σε εμφάνιση μια τραγουδίστρια της Όπερας, την Καμπαγέ. Ήταν Αιγύπτια, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Καΐρου, καλεσμένη επίσημα προφανώς από το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Λεγόταν Αμάλ Ελ-Χανταρύ. Όταν σηκώθηκε να μιλήσει, μίλησε στα αγγλικά, και είπε, ανάμεσα στ’ άλλα, συγκινημένη: «Χάρη σ’ εσάς εδώ απόψε, ανακάλυψα ότι είμαι κι εγώ Ελληνίδα. Είμαι η δισέγγονη του Ισμαήλ Φερίκ Πασά»!

      Σαν τελευταία αναφορά μου, άφησα τη μαρτυρία του τότε μητροπολίτη Πέτρας και Χερρονήσου Νεκταρίου Παπαδάκη. Είχε ενδιαφερθεί, μες στη ζωή του, να μάθει και για τα δυο ονόματά του, Νεκτάριος και Παπαδάκης. Και μας ανέφερε τα εξής:

      Μια μέρα που ο Αντώνιος Φραγκιάς Παπαδάκης καθόταν στη βεράντα του, είδε κάτω στο δρόμο ένα παιδί σε δύσκολη κατάσταση. Είπε αμέσως στους υπηρέτες του «πάρτε το, ντύστε το, ταΐστε το» και επειδή είδε ότι «έπαιρνε από γράμματα», το σπούδασε κιόλας. Και προκύπτει το παιδάκι, που κατά λάθος μάζεψε, ο Άγιος Νεκτάριος Αιγίνης!

      Πολλά χρόνια αργότερα, μετά τον θάνατο του Παπαδάκη το 1878, όταν μαινόταν ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος ήθελε να πάρει το μέρος του Κάιζερ που ήτανε συγγενής του. Ο Βενιζέλος ήθελε τους Αγγλογάλλους, γιατί προέβλεπε οφέλη για την Ελλάδα. Οι Έλληνες είχαν χωριστεί σε βενιζελικούς και σε βασιλικούς. Η επίσημη Εκκλησία είχε πάρει το μέρος του ισχυρότερου - και οι ιεράρχες της εποχής εκείνης υπογράψανε το 1916 το Ανάθεμα του Βενιζέλου: «…να μαρανθώσι οι οφθαλμοί, τα ώτα του Σενεγαλέζου τράγου Βενιζέλου, κλπ». Το πήγαν να το υπογράψει και ο Νεκτάριος Αιγίνης, που ζούσε ακόμα. Και ο άγιος αρνήθηκε, λέγοντας τα εξής:

      «Κάποτε μου έκανε καλό ένας Κρητικός. Και δεν θα κάνω κακό σε κανένα Κρητικό - Νεκτάριος Αιγίνης».