Η Κατάρα και η Ευλογία της Πολιτικής

Του Γιάννη Γ. Τσερεβελάκη


Όλα όσα ζούμε και μαθαίνουμε σε εγχώριο και παγκόσμιο επίπεδο αναδεικνύουν, νομίζω, με τον καλύτερο τρόπο το διπλό πρόσωπο της πολιτικής, ως ευλογίας δηλαδή και ως κατάρας. Αλλά δεν πρόκειται για μια πραγματικότητα που αφορά μόνο στο σήμερα, αφού η ιστορία της πολιτικής έχει πολλές φωτεινές αλλά πολύ περισσότερες σκοτεινές σελίδες. Πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες κατανόησαν την αξία αλλά και τις κακοτοπιές και τους κινδύνους της πολιτικής, στοχάστηκαν πάνω σε αυτήν και προσπάθησαν να την ορίσουν και να βρουν τρόπους άσκησής της σύμφωνα με το δίκαιο και την αρετή. Ηράκλειτος, Θουκυδίδης, Πλάτων, Πρωταγόρας, Αριστοτέλης κ.ά. μάς έδωσαν κείμενα πολιτικού στοχασμού και χάραξαν δρόμους, ο κάθείς από τη σκοπιά του, για την άσκηση της πολιτικής τέχνης. 

Στην αρχαία ελληνική γλώσσα (όπως και σήμερα) η λ. «πολιτική» είναι ουσιαστικοποιημένο επίθετο. Στην ουσία πρόκειται για επιθετικό προσδιορισμό στη λ. τέχνη (πολιτική τέχνη), που είναι η τέχνη του κυβερνάν. Επίσης, μπορεί να προσδιορίζει τη λ. επιστήμη (πολιτική επιστήμη), οπότε σημαίνει  την επιστήμη των πολιτικών πραγμάτων, δηλαδή τις αρχές που ορίζουν τα καθήκοντα του πολίτη (εν αντιθέσει προς την ηθική, που ορίζει τα ατομικά καθήκοντα), ενώ ο όρος «πολιτικά» σημαίνει τις πολιτικές υποθέσεις. Από την άλλη, η λ. «τέχνη» μπορεί να έχει τη θετική σημασία της ευφυίας ή της δεξιότητας σε ένα τομέα, μπορεί όμως και να έχει την αρνητική σημασία της  πανουργίας. Επειδή, λοιπόν, η πολιτική τέχνη μπορούσε να σημαίνει είτε την τέχνη (τη δεξιότητα) του κυβερνάν με σωφροσύνη, σύνεση και δικαιοσύνη αλλά και με πανουργία, καθένας που ήθελε να ασχοληθεί με την πολιτική (και με την πολιτική ασχολούνταν όλοι οι πολίτες της Αθήνας) έπρεπε να είναι ενάρετος, να έχει δηλαδή δεχθεί την ευεργετική επίδραση της παιδείας.

Τέχνη, λοιπόν, η πολιτική. Στο διάλογο «Πρωταγόρας» ο Πλάτων εξετάζει το θέμα της αρετής και κάνει λόγο για «πολιτική αρετή» (323a). Θεωρεί, δηλαδή, ότι η πολιτική τέχνη ταυτίζεται με την πολιτική αρετή στην οποία ενυπάρχουν, ως μόριά της, η δικαιοσύνη, η ευσέβεια και η σωφροσύνη (325a). Ο Σωκράτης, λίγο παρακάτω, προσθέτει ως μόρια της αρετής την ανδρεία και τη σοφία (330b). Όλα αυτά δείχνουν ότι η άσκηση της πολιτικής προϋποθέτει ότι ο πολιτικός πρέπει να είναι φορέας όλων αυτών των «μορίων» της μίας πολιτικής αρετής. Στη συνέχεια του διαλόγου, η όλη προσπάθεια επικεντρώνεται στην απόδειξη του βασικού θέματος, αν δηλαδή η πολιτική αρετή μπορεί να διδαχθεί, αν, επομένως, είναι θέμα παιδείας, και φαίνεται τελικά ότι η πολιτική τέχνη ταυτίζεται με την (πολιτική) σοφία, άρα διδάσκεται. 

Στην «Πολιτεία» του ο Πλάτων επικεντρώνεται ακριβώς σε αυτό το θέμα: την αγωγή των αρχόντων μέσα από ένα κλειστό, αυστηρά προσδιορισμένο πρόγραμμα. Χωρίς να συμφωνεί κανείς με τις απόψεις του Πλάτωνα, οι οποίες υποκρύπτουν αριστοκρατικές και όχι δημοκρατικές αντιλήψεις, δεν έχει παρά να συμφωνήσει με το γεγονός ότι οι πολιτικοί πρέπει να έχουν δεχτεί την παιδεία και την αγωγή εκείνη που θα τους κάνει φορείς της αρετής. Και ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» του (που ας σημειωθεί ότι, ως συνέχεια των «Ηθικών Νικομαχείων», δηλώνουν τη στενή σχέση της ατομικής ηθικής στάσης με την πολιτική στάση των πολιτών και των πολιτικών αρχόντων:  η ηθική αρετή είναι η βάση της πολιτικής αρετής) εξετάζει τις σχέσεις πολιτείας πολίτη, τονίζοντας και ο ίδιος τη σημασία της παιδείας για την απόκτηση της πολιτικής αρετής. Ο Θουκυδίδης, από την πλευρά του, μάς δίνει πολλά παραδείγματα πολιτικής στάσης των πρωταγωνιστών του Πελοποννησιακού Πολέμου, κυρίως μέσα από τις δημηγορίες (ομιλίες) των αντιπάλων, όπου η πολιτική της αδικίας αντιτίθεται στη δίκαιη πολιτική στάση. Παράδειγμα οι δημηγορίες του Κλέωνος και του Διοδότου. Ο Κλέων (κύριος εκπρόσωπος των δημαγωγών) εκφράζει την άποψη πως είναι αδύνατο να ασκήσει κανείς εξουσία επί των άλλων ακολουθώντας την ηθική και πιστεύει ότι τα βλαβερά αισθήματα για την εξουσία είναι η επιείκεια, η αγάπη για τη ρητορεία και το έλεος. Γι’  αυτό και προτείνει να θανατωθούν όλοι οι Μυτιληναίοι. Ο Διόδοτος, από την άλλη, θεωρεί ότι η ευβουλία, δηλ. η ορθή απόφαση, δεν λαμβάνεται γρήγορα και κάτω από το κράτος της οργής, υποστηρίζει την αξία της ήρεμης συζήτησης και προτείνει, τελικά, ασκώντας την ευβουλία, οι Αθηναίοι να τιμωρήσουν μόνον τους ενόχους Μυτιληναίους και να απαλλάξουν τους υπολοίπους, όπως κι έγινε (οι δημηγορίες στο Γ΄ Βιβλίο των Ιστοριών του Θουκυδίδη, κεφ. 36-49).  

Όλα τα παραπάνω δείχνουν πόσο σημαντική είναι η πολιτική τέχνη, όταν είναι συνδεμένη με την αρετή, αλλά και πόσο επικίνδυνη μπορεί να γίνει, όταν από αυτήν απουσιάζει η αρετή, όταν δηλαδή είναι αποκομμένη από τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη και τη σοφία, αφού από την πολιτική εξαρτώνται όλες οι αποφάσεις που καθορίζουν τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων. Ωστόσο, οι ασκούντες την πολιτική, δηλ. οι κυβερνώντες, είναι συχνότατα πολύ μακριά από το να πολιτεύονται με βάση την αλήθεια και την αρετή. Ζούμε σε μια εποχή κατά την οποία η αρετή έχει σχεδόν εξαλειφθεί από την πολιτική και η ηθική έχει αποσκορακιστεί από την πολιτική πράξη. Οι αγορές (χρήμα) έχουν υποτάξει την πολιτική, το οικονομικό πεδίο έχει αποικιοποιήσει το πολιτικό, το οποίο, κατά συνέπεια, έχει εκδιώξει το ηθικό. Στην Ελλάδα έχουμε απαυδήσει πλέον από τις αποκαλύψεις σκανδάλων, αποκαλύψεις που τις καταλαβαίνουν και τα νήπια, εκτός από τους ίδιους τους πρωταγωνιστές, που επιμένουν να στρεβλώνουν την πραγματικότητα ή να «πετούν τη μπάλα στην εξέδρα» (π.χ. σκάνδαλο Ν. Παππά). Στο ευρύτερο περιβάλλον ο Ερντογάν πουλάει στους οπαδούς του ιδέες για μια νέα οθωμανική αυτοκρατορία, παρασύροντας σε πολέμους ή σε κίνδυνο για ανάφλεξη πολέμων όλη την περιοχή της Μεσογείου. Ο Ν.Τραμπ στις ΗΠΑ και ο Μπολσονάρο στη Βραζιλία έχουν αφήσει τις χώρες τους στο έλος της πανδημίας, αγνοώντας επιδεικτικά τους επιστήμονες. Άνθρωποι με ηθικά ύποπτο παρελθόν αναλαμβάνουν υψηλές πολιτικές θέσεις. Επιτήδειοι διασπαθίζουν το δημόσιο πλούτο.  Και τα παραδείγματα δεν τελειώνουν…

Από την άλλη, χωρίς την πολιτική οι κοινωνίες δεν μπορούν να υπάρξουν, προς το παρόν τουλάχιστον. Γι’  αυτό οι πολιτικοί με ανθρωπιστικές αρχές, με ήθος και αρετή, με δημοκρατική συνείδηση, «με λογισμό και μ’ όνειρο»  είναι ένα τεράστιο κεφάλαιο για μια χώρα και για τους πολίτες της. Η άσκηση της πολιτικής με σεβασμό στη δημοκρατία στη δικαιοσύνη και στους νόμους, με ανιδιοτέλεια, με σύνεση και περίσκεψη, με αλήθεια και με σωφροσύνη, με ηθική ανδρεία, με θάρρος και πνευματική εντιμότητα είναι πάντοτε προς όφελος του λαού. Διότι ένας τέτοιος ηγέτης, εκτός των άλλων, λειτουργεί και ως παράδειγμα για τον ίδιο το λαό. 

Κλείνοντας θα έλεγα ότι η είσοδος στην πολιτική είναι είσοδος σε ένα κόσμο με τη δική του παράλογη λογική, με τη λογική της παράνοιας, όπως θα έλεγε ο Στέλιος Ράμφος. Υπάρχει στο χώρο της ένα σκοτεινό υπόγειο, όπου μέσα του ζουν όλα τα επικίνδυνα και φαρμακερά ερπετά. Υπάρχει, όμως, και μια ανοιχτή και φωτεινή βεράντα από την οποία μπορεί κανείς να αντικρύσει, να χαρεί και να ζωγραφίσει τον κόσμο. Δυστυχώς, πάντοτε είναι υπαρκτος ο κίνδυνος οι άφρονες πολιτικοί να αντιστρέψουν την πραγματικότητα,  παρουσιάζοντας το υπόγειο ως βεράντα και το αντίθετο και βυθίζοντας τους λαούς στην παράνοια. Το πιο τρανταχτό παράδειγμα είναι ο φασισμός και ο Ναζισμός του Μεσοπολέμου. Για τούτο οι λαοί πρέπει να είναι προσεκτικοί και, ακολουθώντας  παραδείγματα όπως του Διοδότου και του Σωκράτη, να προκρίνουν και να εκλέγουν στη θέση των πολιτικών ηγετών ανθρώπους με πολιτικό ήθος και αρετή.