Του Γιάννη Διαλυνά*
Οι υδρο-κλιματικές συνθήκες στην Κρήτη εμφανίζουν υψηλή μεταβλητότητα η οποία επηρεάζει σημαντικά τη διαθεσιμότητα, τη ζήτηση και τις χρήσεις νερού στο νησί. Χαρακτηριστικά είναι τα συχνά φαινόμενα λειψυδρίας που παρουσιάζουν διάφορες ευάλωτες περιοχές, ιδίως στο νοτιο και ανατολικό τμήμα του νησιού. Η ανεξέλεγκτη υπεράντληση των υπόγειων υδάτων η οποία απαιτείται για την κάλυψη του 93% (!) της γεωργικής κατανάλωσης, η μη-ανταποδοτική χρήση νερού, καθώς και η μειωμένη εκμετάλλευση των Μη Συμβατικών Υδατικών Πόρων (πχ. επαναχρησιμοποίηση νερού και αφαλάτωση) περιορίζουν το υδατικό διαθέσιμο, οδηγούν σε ανταγωνιστικές χρήσεις και τιμολογιακές πολιτικές, και έχουν σημαντικές επιπτώσεις στη γεωργία, στην κτηνοτροφία και στο περιβάλλον. Επίσης, φυσικά και τεχνητά οικοσυστήματα σε ευάλωτες περιοχές (πχ. Μεσαρά, και ανατολική Κρήτη) έχουν περιορισμένη δυνατότητα προσαρμογής σε σοβαρούς κινδύνους που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή (πχ. αύξηση θερμοκρασίας, αυξημένη συχνότητα και ένταση ακραίων υδρο-κλιματικών φαινομένων).
Δεδομένων των ξεκάθαρων πλέον επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, των πιέσεων στο υδατικό διαθέσιμο λόγω της ολοένα και μεγαλύτερης ζήτησης νερού, και των κρίσιμων προβλημάτων αναφορικά με την κάλυψη υδατικών αναγκών για γεωργική παραγωγή και άλλες χρήσεις, κρίνεται αδήριτη ανάγκη η αποτελεσματική εφαρμογή από την πολιτεία και τους αρμόδιους φορείς ενός ολοκληρωμένου σχεδίου βιώσιμης διαχείρισης υδάτων στην Κρήτη. Συγκεκριμένες προτάσεις προς αυτή την κατεύθυνση δίνονται παρακάτω:
- Βελτίωση αποδοτικότητας γεωργικής χρήσης νερού. Η μείωση της άσκοπης και ανεξέλεγκτης κατανάλωσης νερού στη γεωργία είναι ζωτικής σημασίας για τον περιορισμό της υπερεκμετάλλευσης των υπογείων υδροφορέων. Οι αρμόδιοι φορείς και όλα τα εμπλεκόμενα μέρη (πχ. αγρότες, επιχειρήσεις, ερευνητικά κέντρα) οφείλουν να έχουν τη δυνατότητα να εφαρμόσουν βέλτιστες πρακτικές και τεχνολογίες που αυξάνουν την αποδοτικότητα των γεωργικών χρήσεων νερού. Για το σκοπό αυτό, πρέπει να υιοθετηθούν αποτελεσματικές πρακτικές όπως: ο εκσυγχρονισμός των αρδευτικών συστημάτων, γεωργικές μέθοδοι ακριβείας (πχ. άρδευση ακριβείας και ελλειμματική άρδευση), σύγχρονες μεθοδολογίες εκτίμησης εξατμισοδιαπνοής και στρατηγικές προσαρμογής καλλιεργειών, σε συνδυασμό με μεθόδους που αυξάνουν την ανθεκτικότητα των μικρών καλλιεργειών σε συνθήκες λειψυδρίας με βάση την ορθή διαχείριση εδάφους (αποφυγή υποβάθμισης εδάφους, περιορισμός καλλιέργειας και διατήρηση/αύξηση οργανικής ύλης εδάφους). Η εφαρμογή πρακτικών που περιορίζουν την ανεξέλεγκτη κατανάλωση νερού στη γεωργία και ελαχιστοποιούν τις απώλειες πρέπει να αποτελεί κύριο στόχο για τη βιώσιμη διαχείριση των υδάτων της Κρήτης.
- Περιορισμός του Μη Ανταποδοτικού Νερού. Το Μη Ανταποδοτικό Νερό αφορά στην παροχή νερού που δεν οδηγεί σε έσοδα στο φορέα ύδρευσης και προκύπτει από απώλειες λόγω φθοράς των δικτύων διανομής, απώλειες λόγω μη προβλεπόμενων συνδέσεων στο δίκτυο, ενώ συμπεριλαμβάνει και το νερό που δεν έχει πληρωθεί από τους καταναλωτές. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην Κρήτη, το Μη Ανταποδοτικό Νερό μπορεί να υπερβεί το 60% (!) της παροχής πόσιμου νερού, απώλειες από τις υψηλότερες ανάμεσα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κάτι που το καθιστά κρίσιμο παράγοντα που πρέπει να ληφθεί υπόψη στη διαχείριση υδάτων του νησιού με την εφαρμογή δραστικών μέτρων. Η μείωση του Μη Ανταποδοτικού Νερού οφείλει επομένως να αντιμετωπισθεί άμεσα από τις ΔΕΥΑ και τους Δήμους σε συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα, μέσω διαφανών και ελεγχόμενων διαδικασιών. Απαραίτητη είναι η εφαρμογή ενός εξελιγμένου και αποτελεσματικού πλαισίου ελέγχου, παρακολούθησης και συλλογής δεδομένων ανάμεσα σε αγρότες, οργανισμούς διαχείρισης και αρμόδιους φορείς.
- Αξιοποίηση Μη Συμβατικών Υδατικών Πόρων. Υπάρχουν σημαντικά αποθέματα νερού στο υδατικό ισοζύγιο της Κρήτης από τους λεγόμενους Μη Συμβατικούς Υδατικούς Πόρους, τα οποία παραμένουν αναξιοποίητα. Θα πρέπει να εκμεταλλευτούν οι μη συμβατικές πηγές νερού, όπως η επαναχρησιμοποίηση επεξεργασμένου νερού από τα λύματα για άρδευση σε συνδυασμό με τη λειτουργία αποκεντρωμένων Εγκαταστάσεων Επεξεργασίας Λυμάτων, η αξιοποίηση υφάλμυρων καρστικών πηγών και η αφαλάτωση νερού. Επίσης, η συλλογή βρόχινου νερού θα μπορούσε πιθανώς να καλύψει μέρος της ζήτησης, αποτελεί όμως προσέγγιση οι δυνατότητες και τα οφέλη της οποίας δεν έχουν διερευνηθεί ακόμη στην Κρήτη.
- Επαναχρησιμοποίηση νερού. Η επαναχρησιμοποίηση νερού για άρδευση και για την τροφοδοσία υπογείων υδροφορέων θα αποτελεί στο μέλλον κρίσιμο βήμα για την ανάπτυξη βιώσιμων στρατηγικών διαχείρισης νερού, ιδίως στις πυκνοκατοικημένες αστικές περιοχές. Η επαναχρησιμοποίηση επεξεργασμένων λυμάτων δύναται να αυξήσει τη διαθεσιμότητα νερού σε πολλές περιοχές που εμφανίζουν προβλήματα και να συμβάλει στην βιώσιμη χρήση νερού, μειώνοντας παράλληλα τις αρνητικές επιπτώσεις της υπεράντλησης υπογείων υδάτων (υφαλμύρινση υπογείων υδροφορέων). Αυτή τη στιγμή η επαναχρησιμοποίηση νερού στην Κρήτη υστερεί σε σχέση με άλλες περιοχές λόγω του ανεπαρκούς ρυθμιστικού πλαισίου και του τρόπου λειτουργίας των αρμόδιων φορέων, της έλλειψης κινήτρων (πχ. μειωμένη τιμή παροχής επεξεργασμένων λυμάτων) και λόγω της γενικά χαμηλής αποδοχής του κοινού. Με την επίλυση των όποιων ρυθμιστικών ζητημάτων και την ανάπτυξη πολιτικών προώθησης και δημιουργίας κινήτρων, η δημόσια αποδοχή και ο ιδιωτικός τομέας μπορούν να στραφούν προς την επαναχρησιμοποίηση του νερού, ευνοώντας παράλληλα και τη δημιουργία αποκεντρωμένων/μικρών συστημάτων επεξεργασίας λυμάτων. Οι αποκεντρωμένες Εγκαταστάσεις Επεξεργασίας Λυμάτων έχουν τη δυνατότητα να δώσουν σημαντική ώθηση στην επαναχρησιμοποίηση νερού στο νησί, επιτρέποντας ουσιαστικά την εκμετάλλευση των λυμάτων στον τόπο παραγωγής τους.
- Εκμετάλλευση υφάλμυρων καρστικών πηγών. Οι πηγές υφάλμυρου νερού (πχ. Αλμυρός Ηρακλείου, Πηγές Μαλλιών, Αλμυρός Γεωργιούπολης, Πηγή Μαλαύρας, Αλμυρός Αγίου Νικολάου) έχουν τη δυνατότητα να αποφέρουν εκατοντάδες εκατομμύρια κυβικά νερού ανά έτος, και αποτελούν κύρια συνιστώσα στο υδατικό δυναμικό του νησιού. Για παράδειγμα, μόνο από τον Αλμυρό Ηρακλείου μπορούν να καλυφθούν 250 εκατομμύρια κυβικά ανά έτος (κατά μέσο όρο), κάτι που ξεπερνά το 50% των συνολικών ετήσιων υδατικών αναγκών της Κρήτης. Μέχρι στιγμής οι συγκεκριμένοι υδροφορείς παραμένουν ανεκμετάλλευτοι. Πρόσφατες επιστημονικές μελέτες δείχνουν ότι η εκμετάλλευση του υφάλμυρου νερού είναι εφικτή με την υιοθέτηση και την περαιτέρω ανάπτυξη διαφόρων μεθόδων και πρακτικών. Το ιδιαίτερα μεγάλο υδατικό τους διαθέσιμο καθιστά τις καρστικές πηγές ως μια πολύ σημαντική κατεύθυνση για τη μακροπρόθεσμη αντιμετώπιση της λειψυδρίας και των προκλήσεων της κλιματικής αλλαγής στην Κρήτη.
- Αφαλάτωση νερού. Η αφαλάτωση του θαλασσινού νερού για την παραγωγή πόσιμου νερού αποτελεί πλέον μια ολοένα και περισσότερο δημοφιλή πρακτική, ειδικά σε περιοχές με περιορισμένους υδατικούς πόρους. Τα τελευταία χρόνια, το κόστος του αφαλατωμένου νερού έχει μειωθεί αισθητά, ενώ αναμένεται περαιτέρω μείωση κόστους με τη συνεχή εξέλιξη της τεχνολογίας των μεμβρανών αφαλάτωσης και τη σχετική βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των μονάδων αφαλάτωσης. Σημαντικά βήματα έχουν γίνει προς αυτή την κατεύθυνση στην Κρήτη (πχ. η σχετικά πρόσφατη υλοποίηση μονάδων αφαλάτωσης από τις ΔΕΥΑ Μαλεβιζίου και ΔΕΥΑ Ηρακλειου). Στο μέλλον, ο σχεδιασμός περιφερειακής ανάπτυξης του νησιού πρέπει να κατευθυνθεί προς την κατασκευή και λειτουργία περισσότερων μονάδων αφαλάτωσης, ιδιαίτερα σε παράκτιες ζώνες, με στόχο την αειφόρο ανάπτυξη των ευάλωτων παράκτιων περιοχών και τον περιορισμό της υπεράντλησης υπογείων υδροφορέων.
- Διαχείριση νερού και Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας. Η αξιοποίηση της υπάρχουσας υποδομής (φράγματα και δίκτυα νερού) για την ανάπτυξη και υλοποίηση έργων Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας αποτελεί μια πολλά υποσχόμενη κατεύθυνση για τη μείωση του συνολικού ενεργειακού κόστους και την προστασία του περιβάλλοντος. Ο Υβριδικός Υδροηλεκτρικός Σταθμός στο φράγμα Ποταμών Αμαρίου, ο οποίος θα παράγει 227 GWh υδρο-ηλεκτρικής ενέργειας ετησίως, αποτελεί αξιοσημείωτο παράδειγμα-πρότυπο για αντίστοιχα μελλοντικά έργα όπως πχ. για έργα στο φράγμα Αποσελέμη. Στο συγκεκριμένο Υβριδικό Υδροηλεκτρικό Σταθμό μπορεί να βασιστεί ο σχεδιασμός και η εφαρμογή παρόμοιων συστημάτων στην Κρήτη, με σημαντικά οφέλη σε οικονομία, ενεργειακά αποθέματα και περιβαλλοντικές επιπτώσεις στο νησί.
- Ίδρυση Δια-Δημοτικών Επιχειρήσεων Ύδρευσης και Αποχέτευσης (ΔΔΕΥΑ). Η σύνδεση και η επικοινωνία μεταξύ των εμπλεκόμενων μερών και φορέων (π.χ. γεωργοί, επιχειρήσεις, εταιρείες, ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια) πρέπει να ενισχυθούν προκειμένου να υποστηριχθούν έργα και δραστηριότητες για την αντιμετώπιση κρίσιμων ζητημάτων στη διαχείριση των υδάτων, την ανάπτυξη καινοτόμων τεχνολογιών και μεθόδων, τη μεταφορά γνώσης και την υποστήριξη κυκλικής οικονομίας στην Κρήτη. Οι Δήμοι και οι Δημοτικές Επιχειρήσεις Ύδρευσης και Αποχέτευσης (ΔΕΥΑ) της Κρήτης είναι υπεύθυνοι για τη διαχείριση των υδάτων σε τοπικό επίπεδο. Σήμερα, το 82,50% του μόνιμου πληθυσμού εξυπηρετείται από τις ΔΕΥΑ και το υπόλοιπο 17,50% εξυπηρετείται από τις τεχνικές υπηρεσίες 12 Δήμων. Ακολουθώντας την πρακτική άλλων κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θα πρέπει είτε να ιδρυθούν νέες ΔΕΥΑ για την εξυπηρέτηση του υπόλοιπου 17,50% του μόνιμου πληθυσμού της Κρήτης, είτε να συγκροτηθούν νέες Δια-Δημοτικές Επιχειρήσεις Ύδρευσης και Αποχέτευσης (ΔΔΕΥΑ) σε όλη την Κρήτη. Η δημιουργία ΔΔΕΥΑ θα μπορούσε να αποτελέσει ουσιαστική κίνηση προς την αποτελεσματική διαχείριση του νερού μεταξύ Δήμων με στόχο τη βελτίωση διαχείρισης υδατικών πόρων σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο.
Είναι πλέον σαφές ότι η υπάρχει ανάγκη για ένα σύγχρονο και ολοκληρωμένο στρατηγικό σχέδιο διαχείρισης υδατικών πόρων στην Κρήτη, που να λαμβάνει υπόψη τις μελλοντικές προκλήσεις και τάσεις στις ανάγκες και τις χρήσεις νερού. Η βέλτιστη διαχείριση των υδάτων οφείλει να βασίζεται σε αξιόπιστα δεδομένα: απαιτείται συστηματική καταγραφή των υδατικών πόρων και της ζήτησης νερού μέσω καινοτόμων μεθόδων. Η ορθή διαχείριση του νερού πρέπει να ακολουθεί διαρκώς τις σύγχρονες και αναδυόμενες τάσεις, να λαμβάνει υπόψη τις επιπτώσεις της κυκλικής οικονομίας, και να υποστηρίζει τις αρχές της βιωσιμότητας και αειφόρου ανάπτυξης στην Κρήτη.
Οι παραπάνω προτάσεις για τη βιώσιμη διαχείριση υδατικών πόρων στην Κρήτη αναπτύσσονται λεπτομερώς σε πρόσφατη δημοσίευση στο διεθνές επιστημονικό περιοδικό “Water” από ομάδα ειδικών στη διαχείριση νερού, με τη συμμετοχή του διακεκριμένου καθηγητή Dr. George Tchobanoglous:
V.A. Tzanakakis, A.N. Angelakis, N.V. Paranychianakis, Y.G. Dialynas, G. Tchobanoglous, Challenges and Opportunities for Sustainable Management of Water Resources in the Island of Crete, Greece. Water 2020, 12(6), 1538, https://doi.org/10.3390/w12061538
*Ο Δρ. Γιάννης Διαλυνάς έχει Μεταπτυχιακό και Διδακτορικό τίτλο στη Μηχανική Υδατικών Πόρων από το Πανεπιστήμιο Georgia Institute of Technology των ΗΠΑ, και Δίπλωμα Πολιτικού Μηχανικού από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Εργάσθηκε στο University of California των ΗΠΑ και εξελέγη Λέκτορας στο Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών και Μηχανικών Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Κύπρου, όπου διετέλεσε μέχρι πρόσφατα. Είναι Συνδεδεμένο Μέλος στο Διεθνές Ερευνητικό Κέντρο Νερού ΝΗΡΕΑΣ και δραστηριοποιείται επαγγελματικά στο χώρο της διαχείρισης νερού στην εταιρία ΔΙΑΛΥΝΑΣ Α.Ε.
Το 2016 βραβεύθηκε από τη NASA με την Υποτροφία Επιστημών Γης και Διαστημικής (NASA Earth & Space Science Fellowship) για την έρευνά του στην Κλιματική Αλλαγή στις ΗΠΑ. Πρόσφατα συνέβαλε ως συγγραφέας στη 2η Αξιολόγηση Κύκλου του Άνθρακα της Β. Αμερικής του Επιστημονικού Προγράμματος Κλιματικής Αλλαγής της Κυβέρνησης των ΗΠΑ (https://carbon2018.globalchange.gov).
