Φάρμακα: Πόσο ασφαλή είναι μετά την ημερομηνία λήξης

Κάποια στιγμή, τακτοποιώντας το φαρμακείο του σπιτιού ή σε μια έκτακτη ανάγκη για ανακούφιση από συμπτώματα όπως υψηλός πυρετός, οι περισσότεροι θα πέσαμε σε σωτήρια φάρμακα που, δυστυχώς, η αναγραφόμενη ημερομηνία λήξης είχε παρέλθει κατά κάποιους μήνες ή και περισσότερο από έναν χρόνο. Και τώρα;

Περίπου αυτό ήταν το ερώτημα που τέθηκε στους ειδικούς του Τμήματος Ενημέρωσης για την Υγεία του Καταναλωτή της Ιατρικής Σχολής του Χάρβαρντ, σχετικά με την ασφάλεια των φαρμάκων μετά τη λήξη τους,  στο οποίο απάντησε ο Δρ Robert H. Shmerling, ανατρέχοντας σε μια παλιά και μεγάλη μελέτη.

Το 1986, το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας των ΗΠΑ ξεκίνησε ένα ερευνητικό πρόγραμμα (Shelf Life Extension Program/SLEP) σχετικά με την ασφάλεια και αποτελεσματικότητα φαρμάκων αξίας άνω του ενός δισεκατομμυρίου δολαρίων που είχε συγκεντρώσει ο στρατός, τα οποία πλησίαζαν ή είχαν υπερβεί τις ημερομηνίες λήξης. Τα σκευάσματα υποβλήθηκαν σε εκτενείς δοκιμές υπό την επίβλεψη του Οργανισμού Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA). Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τα περισσότερα φάρμακα ήταν ακόμα «καλά», σχεδόν τρία χρόνια μετά την ημερομηνία λήξης τους. Κάποια σκευάσματα όπως ενέσιμη αμοξικιλλίνη, σιπροφλοξασίνη και διφαινυδραμίνη ήταν ασφαλή και αποτελεσματικά 12 μήνες έως πάνω από 15 χρόνια μετά.

Τα πράγματα βέβαια είναι πιο σύνθετα. Όπως αναφέρει ο Δρ Shmerling:

• Οι δοκιμές σταθερότητας φαρμάκων έγιναν στα μέσα της δεκαετίας του ’80 και στις αρχές της δεκαετίας του ’90, συνεπώς δεν γνωρίζουμε τι ισχύει για νεότερα φάρμακα που έχουν λήξει και δεν έχουν ελεγχθεί
• Ελέχθηκαν μόνο 120 περίπου φάρμακα, με πολλά σκευάσματα να μη χρησιμοποιούνται από τον γενικό πληθυσμό αλλά κυρίως στρατιώτες, όπως αντίδοτα για χημικές δηλητηριάσεις και ανθελονοσιακά φάρμακα. Ωστόσο, άλλες μελέτες και ανασκοπήσεις δεδομένων καταλήγουν σε κοινά συμπεράσματα.
• Ορισμένα φάρμακα όπως αντιβιοτικά σε σιρόπι, ασπιρίνη, νιτρογλυκερίνη και ινσουλίνη απέτυχαν στις δοκιμές σταθερότητας, παρουσιάζοντας σημάδια φθοράς. Συνεπώς, τέτοια σκευάσματα πρέπει να μην λαμβάνονται μετά τις ημερομηνίες λήξης του κατασκευαστή τους.
• Οι λεπτομέρειες κάνουν τη διαφορά. Μπορεί η λήψη ενός αντιαλλεργικού φαρμάκου έναν μήνα μετά τη λήξη του να είναι ασφαλής, δεν ισχύει το ίδιο και για ένα αντιαρρυθµικό φάρµακο που λόγω αναποτελεσματικότητας, θα μπορούσε να οδηγήσει σε επικίνδυνες αρρυθμίες. Επίσης ένα φάρμακο που έληξε πριν έναν μήνα μπορεί να έχει ισχυρή ακόμα δράση, όχι όμως αν έχουν παρέλθει πέντε χρόνια από την ημερομηνία λήξης.
• Τα φάρμακα που διατηρούνται σε δροσερό και ξηρό μέρος είναι πιθανό να διαρκέσουν περισσότερο από αυτά που διατηρούνται σε συνθήκες ζέστης και υγρασίας.

Είναι ασφαλής η λήψη τους;

Σύμφωνα με ειδικούς από την έγκριτη βάση δεδομένων Drugs.com, η ημερομηνία λήξης είναι η τελευταία ημέρα για την οποία ο κατασκευαστής εγγυάται την πλήρη δραστικότητα και ασφάλεια ενός φαρμάκου. Ημερομηνίες λήξης εντοπίζονται στις περισσότερες ετικέτες φαρμάκων, συμπεριλαμβανομένων των συνταγογραφούμενων και μη ή των διατροφικών συμπληρωμάτων.

Αν και ο νόμος δεν επιτρέπει συστάσεις σχετικά με τη σταθερότητα των φαρμάκων μετά την αρχική ημερομηνία λήξης, η τελευταία φαίνεται πως είναι συχνά «αυθαίρετη» τρόπον τινά, με απόκλιση 1 έως 5 ετών, αφού μετά το άνοιγμα της συσκευασίας δεν υπάρχει εγγυημένα μια συγκεκριμένη ημερομηνία λήξης. Επί παραδείγματι, τον Ιούνιο του 2020, ο FDA ανακοίνωσε για κάποια αντιγριπικά φάρμακα ότι οι ημερομηνίες λήξης τους θα μπορούσαν να παραταθούν κατά 10 ή και 15 χρόνια εφόσον αποθηκεύονταν κατά τον ενδεδειγμένο τρόπο.

Σύμφωνα με την ιατρική επιθεώρηση The Medical Letter on Drugs and Therapeutics, δεν έχουν δημοσιευτεί περιστατικά τοξικότητας λόγω κατάποσης, έγχυσης ή τοπικής εφαρμογής τρέχοντος φαρμάκου στις ΗΠΑ μετά την ημερομηνία λήξης του. Δεν ισχύει το ίδιο εντούτοις για φάρμακα που χορηγούνταν ευρέως παλαιότερα όπως οι τετρακυκλίνες (αντιβιοτικά), η λήψη των οποίων μετά τη λήξη τους έχει συνδεθεί με το σύνδρομο Fanconi, μια ομάδα διαταραχών της νεφρικής λειτουργίας.

Συνοπτικά:

• φάρμακα σε στερεή μορφή όπως δισκία και κάψουλες αποδεικνύονται σταθερότερα μετά την ημερομηνία λήξης τους
• φάρμακα υπό μορφήν διαλύματος ή ως εναιωρήματος που απαιτούν συντήρηση στο ψυγείο ενδέχεται να μην είναι επαρκώς αποτελεσματικά μετά τη λήξη, με αποτέλεσμα κινδύνους για την υγεία λόγω αδυναμίας αντιμετώπισης π.χ. μιας λοίμωξης αλλά και προαγωγή της αντίστασης στα αντιβιοτικά
• φάρμακα όπως τα ενέσιμα θα πρέπει να απορρίπτονται εάν έχουν σχηματίσει ίζημα ή φαίνονται θολά είτε αποχρωματισμένα
• ληγμένα φάρμακα που περιέχουν συντηρητικά, όπως οι οφθαλμικές  σταγόνες, μπορεί να μην είναι ασφαλή μετά την ημερομηνία λήξης τους καθώς τα «χαλασμένα» συντηρητικά ίσως επιτρέψουν την ανάπτυξη βακτηρίων στο διάλυμα.

Φωτογραφία από Elnur_ via vista.create