Σημαντικά στοιχεία για τις ταφικές πρακτικές στα ύστερα αρχαϊκά και πρώιμα κλασικά χρόνια δίνει το νεκροταφείο που αποκαλύφθηκε το 2015 στο Σφακάκι κατά την ανασκαφή από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου σε ιδιωτικό οικόπεδο. Η ανασκαφή χρηματοδοτήθηκε κατά μεγάλο μέρος της από τον ιδιοκτήτη.
Όπως αποκάλυψε κατά τη διάρκεια του αρχαιολογικού συνεδρίου ο αρχαιολόγος, Επαμεινώνδας Καπράνος, «η ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως εκτενές τμήμα νεκροταφείου των ύστερων αρχαϊκών και πρώιμων κλασικών χρόνων. Συνολικά αποκαλύφθηκαν 65 ταφές, χωρίς να υπάρχουν ενδείξεις περιτείχισης του χώρου του νεκροταφείου ή ύπαρξης κάποιου ταφικού περιβόλου, ενώ είναι χαρακτηριστικό ότι οι ταφές δεν είχαν τον ίδιο προσανατολισμό. Στην πλειονότητά τους, συνολικά 41, ο νεκρός είχε εναποτεθεί σε λακκοειδή τάφο, με αβαθές και αμελώς διανοιγμένο όρυγμα στο φυσικό έδαφος. Δεκαεννιά ήταν οι ενταφιασμοί σε πίθο, ενώ βρέθηκαν και 5 εγχυτρισμοί σε αμφορείς και μικρά πιθοειδή αγγεία».
Εκτιμάται ότι οι νεκροί τάφηκαν άτακτα και βεβιασμένα, ίσως λόγω κάποιου λοιμού, ενώ οι περισσότεροι ήταν νεαρής ηλικίας.
Η ΕΡΕΥΝΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ
«Η περίοδος χρήσης του νεκροταφείου εκτείνεται σε δύο τουλάχιστον περιόδους. Κάποιες ταφές σε πίθο είναι μεταγενέστερες μερικών ανοιχτών ταφών καθώς είναι εμφανώς διαταραγμένες για την εναπόθεση των πίθων. Επίσης, παρατηρήθηκαν αρκετές επάλληλες ταφές, με τον ενταφιασμό νεκρών στο αμέσως ανώτερο επίπεδο προγενέστερης ταφής.
Στις ανοιχτές ταφές οι νεκροί είχαν εναποτεθεί εκτάδην, σε ύπτια θέση. Το γεγονός, όμως, ότι είχαν ενταφιασθεί αμελώς και σε διάφορες στάσεις, σε συνδυασμό με τα πρόχειρα διανοιγμένα και πολύ αβαθή ορύγματα των λακκοειδών τάφων υποδηλώνει την αναγκαιότητα για την άμεση και βεβιασμένη ταφή τους, δηλαδή περιπτώσεις λιμού ή λοιμού.
Μακροσκοπικά παρατηρήθηκε ότι μεγάλος αριθμός των νεκρών τόσο στους πίθους όσο και στους λακκοειδείς τάφους ήταν πρόσωπα νεαρής ηλικίας, συμπεραίνοντας από το μικρό σχετικά ύψος των σκελετών τους, ενώ βρέθηκε και μία παιδική ταφή.
Οι πίθοι που είχαν χρησιμοποιηθεί για ενταφιασμό των νεκρών ήταν μεσαίου μεγέθους, πλαγιασμένοι στο φυσικό έδαφος, χωρίς κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα. Εξαίρεση αποτελεί ένας ταφικός πίθος, ο οποίος φέρει εγχαράξεις ομόκεντρων κύκλων στην εξωτερική πλευρά των λαβών του και ένας δεύτερος πίθος, που έχει μια έντονα διακριτή βάση με οριζόντια σειρά κυκλικών οπών.
…Οι ταφές περιείχαν λίγα σχετικά κτερίσματα, με εκείνες σε πίθο να είναι επιμελέστερα κτερισμένες από τις ανοιχτές ταφές, οι οποίες στην πλειονότητά τους ήταν ακτέριστες. Σε πολύ λίγες βρέθηκαν κάποια ευρήματα, κυρίως αγγεία και μόλις ένα κόσμημα.
Σημαντικό εύρημα αποτελεί το αγγείο που αποκαλύφθηκε τοποθετημένο ανεστραμμένα δίπλα στο κρανίο του νεκρού της ταφής 1. Πρόκειται για μία πλημοχόη με στιλπνό μελανό γάνωμα, και διακόσμηση από επάλληλες κατακόρυφες γλωσσοειδείς μικρές γραμμές στο επάνω τμήμα της, η οποία πιθανότατα έχει εισαχθεί από την Αττική. Η ονομασία της προέρχεται από το συνθετικό πλήμη (πλημμύρα) και το ρήμα χέω και χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά αρωμάτων σε υγρή μορφή. Το αγγείο συνδέεται με τα έθιμα ταφής και τη νεκρική λατρεία. Το αγγείο χρονολογείται στο τέλος του 6ου αι. π. Χ. ή στο α΄ τέταρτο του 5ου αι. π. Χ.
Οι ταφές σε πίθο ήταν κτερισμένες με περισσότερη φροντίδα, πιο επιμελημένες και μεταξύ των ευρημάτων τους περιλαμβάνονται εκτός από αγγεία και κάποια κοσμήματα.
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΣΤΑΥΡΩΜΕΝΟΥ ΚΑΙ ΣΦΑΚΑΚΙΟΥ
Ο αρχαιολόγος τονίζει ότι «το τμήμα νεκροταφείου των ύστερων αρχαϊκών και πρώιμων κλασικών χρόνων που αποκαλύφθηκε στο Σφακάκι Ρεθύμνου είναι ιδιαίτερα σημαντικό καθώς αποτελεί τμήμα μιας εκτεταμένης νεκρόπολης που εξυπηρετούσε τις ανάγκες της σημαντικής αρχαίας πόλης του Σταυρωμένου, η οποία αναπτύχθηκε στην ευρύτερη γεωγραφική ενότητα Σταυρωμένου - Χαμαλευρίου - Σφακακίου - Παγκαλοχωρίου, μιας πόλης ισχυρής που ήδη κατά την ύστερη αρχαϊκή και πρώιμη κλασική περίοδο φαίνεται να έχει επαφές και σχέσεις με σημαντικά κέντρα όπως η Αττική, όπως υποδηλώνεται από την εισαγωγή αγγείων».
Σύμφωνα με τον κ. Καπράνο, «η εύρεση του νεκροταφείου εμπλουτίζει, ακόμη, τις γνώσεις μας για τη χωροθέτηση των νεκροταφείων της αρχαίας πόλης του Σταυρωμένου, τα οποία αναπτύχθηκαν εκτός των τειχών του οικιστικού πυρήνα της πόλης. Δεδομένου ότι, στο παράκτιο τμήμα των οικισμών Σταυρωμένου και Σφακακίου, εκτός από το νεκροταφείο αυτό, έχουν ανασκαφεί τμήματα νεκροταφείων των ύστερων κλασικών και κυρίως των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, ενώ είναι ορατά ταφικά κατάλοιπα αντίστοιχων περιόδων κατά μήκος της ακτογραμμής, και ότι ανατολικά της κοίτης του Αρκαδιώτη ποταμού, στη θέση Παλαιόκαστρο αναπτύσσεται η λιμενική εγκατάσταση της αρχαίας πόλης του Σταυρωμένου, στην οποία, κατά τη διάρκεια εκτεταμένης στρωματογραφικής έρευνας αποκαλύφθηκαν οικιστικά κατάλοιπα και των κλασικών χρόνων, πιθανότατα ο ποταμός αποτελούσε το φυσικό όριο, εν είδει τειχών, μεταξύ της νεκρόπολης και του οικισμού. Εξάλλου, στο Παλαιόκαστρο, έχει βρεθεί και η επιτύμβια στήλη του 5ου αι. π. Χ. με παράσταση νεαρού κυνηγού.
Τέλος, το νεκροταφείο αυτό παρέχει σημαντική πληροφόρηση για τις ταφικές πρακτικές και τα ταφικά έθιμα της περιόδου, καθώς επιβεβαιώνεται ότι, εκτός των λακκοειδών τάφων, υπήρχε και η πρακτική του ενταφιασμού σε πίθο και του εγχυτρισμού κατά την ύστερη αρχαϊκή και πρώιμη κλασική περίοδο, γεγονός που για πρώτη φορά τεκμηριώνεται στην ευρύτερη γεωγραφική ενότητα Χαμαλευρίου - Σταυρωμένου – Παγκαλοχωρίου - Σφακακίου.
