Ομήρου Οδύσσεια: Το έργο που επηρέασε τον κόσμο όσο κανένα άλλο

Γράφει ο Βασίλειος Αρετάκης*

Η Οδύσσεια είναι το δεύτερο αρχαιότερο ηρωικό έπος της αρχαιοελληνικής γραμματείας. Το αρχαιότερο είναι η Ιλιάδα. Η Ιλιάδα φαίνεται να συντέθηκε γύρω στο 750 π.Χ. και η Οδύσσεια γύρω στο 710 π.Χ. από τον ποιητή Όμηρο, κατά την παράδοση. Βέβαια, το αν ο Όμηρος ήταν πραγματικό πρόσωπο, το πότε έζησε, το πώς συνέθεσε τα έργα του, το αν τα ονόματα, οι τόποι και τα γεγονότα που αναφέρει έχουν ιστορικά υπόβαθρο κ.λπ. είναι ερωτήματα που εντάσσονται στο λεγόμενο ομηρικό ζήτημα και δεν έχουν απαντηθεί επαρκώς.

Οδύσσεια και παγκόσμιος πολιτισμός

Τα δύο ομηρικά έπη είναι τα παλαιότερα γραπτά λογοτεχνικά έργα της αρχαιοελληνικής, άρα και της ευρωπαϊκής γραμματείας. Ήδη στην αρχαία Ελλάδα θεωρούνταν ως τα σημαντικότερα έργα και χρησιμοποιούνταν στην εκπαίδευση των παιδιών. Μάλιστα, η Οδύσσεια καταγράφηκε επίσημα στην αρχαία Αθήνα τον 6^ο αιώνα μ.Χ. ώστε να απαγγέλλεται από τους ραψωδούς στις τελετές των Παναθηναίων χωρίς παραλλαγές. Και τα δύο ομηρικά έπη αποτέλεσαν τη βάση για τη δημιουργία μιας σειράς έργων με κοινό θέμα που ονομάστηκε «Τρωικός κύκλος», ενώ ενέπνευσαν πολλούς αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους καλλιτέχνες (ποίηση, αγγειογραφία, γλυπτική, ζωγραφική κ.λπ.).

Η επίδραση των ομηρικών επών στην εκπαίδευση, στην ποίηση, στη ρητορική, στη φιλοσοφία και σε όλες τις καλές τέχνες συνεχίστηκε και κατά την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας, του Βυζαντίου και κυρίως κατά την Αναγέννηση, με αποτέλεσμα να αποτελέσουν θεμελιώδες στοιχείο του δυτικού πολιτισμού μέχρι σήμερα. Ενδεικτικά, εκτός από πάρα πολλά έργα ζωγραφικής και μουσικής, η Οδύσσεια ενέπνευσε και πάρα πολλούς λογοτέχνες, Έλληνες (Κ.Π. Καβάφης, Ν. Καζαντζάκης κ.ά.) και ξένους. Σύμφωνα, μάλιστα, με μία έρευνα του BBC Culture, ακαδημαϊκοί, συγγραφείς και μεταφραστές από όλο τον κόσμο τοποθετούν την Οδύσσεια στην πρώτη θέση της λίστας με τις ιστορίες που επηρέασαν περισσότερο τον κόσμο και τον πολιτισμό, ενώ την Ιλιάδα την κατατάσσουν στη δέκατη θέση. Παρακάτω παρατίθεται η λίστα με τα πρώτα δέκα έργα:

1. The Odyssey (Homer, 8th Century BC)
2. Uncle Tom’s Cabin (Harriet Beecher Stowe, 1852)
3. Frankenstein (Mary Shelley, 1818)
4. Nineteen Eighty-Four (George Orwell, 1949)
5. Things Fall Apart (Chinua Achebe, 1958)
6. One Thousand and One Nights (various authors, 8th-18th Centuries)
7. Don Quixote (Miguel de Cervantes, 1605-1615)
8. Hamlet (William Shakespeare, 1603)
9. One Hundred Years of Solitude (Gabriel García Márquez, 1967)
10. The Iliad (Homer, 8th Century BC)

Κεντρικός ήρωας του έπους

Ο Οδυσσέας γεννήθηκε στην Ιθάκη από τον Λαέρτη και την Αντίκλεια. Πατέρας ή πατριός του Λαέρτη ήταν ο Αρκέσιος, γιος του Κέφαλου, που έδωσε το όνομά του στην Κεφαλονιά, και εγγονός του Αιόλου. Ο Οδυσσέας ήταν βασιλιάς της Ιθάκης και συμμετείχε στον Τρωικό πόλεμο. Ήταν συνετός βασιλιάς, ανδρείος πολεμιστής, αλλά το κυριότερο χαρακτηριστικό του ήταν η «μῆτις», δηλαδή η πολυεπίπεδη διανοητική του ικανότητα, η μεγάλη εξυπνάδα και πονηριά μαζί, εξαιτίας της οποίας ονομάστηκε πολύτροπος και πολυμήχανος. Κορυφαία έμπνευσή του ήταν ο Δούρειος Ίππος, ένα ευφυέστατο στρατηγικό τέχνασμα, το οποίο οδήγησε στην άλωση της Τροίας από τους Αχαιούς μετά από δέκα χρόνια πολιορκίας.

Κεντρικό θέμα της Οδύσσειας

Τα δύο ομηρικά έπη κάνουν λόγο για «ἔργα ἀνδρῶν τε θεῶν τε», δηλαδή εξυμνούν τις ηρωικές πράξεις θεών και ανθρώπων. Αυτό είναι πιο εμφανές στην Ιλιάδα, όπου περιγράφονται τα ανδραγαθήματα των θεών και των ηρώων στο πεδίο της μάχης του δεκαετούς τρωικού πολέμου και εγκωμιάζεται η πολεμική τέχνη και η ανδρεία Ελλήνων και Τρώων. Όμως, η Οδύσσεια έχει ως κεντρικό θέμα της τον νόστο, δηλαδή τον δεκαετή περιπετειώδη επαναπατρισμό του Οδυσσέα στην πατρίδα του, Ιθάκη, ο οποίος αρχίζει μετά το τέλος του Τρωικού πολέμου. Στην Οδύσσεια, λοιπόν, δεν εξυμνείται τόσο ο ηρωισμός του πεδίου της μάχης, αλλά η προσπάθεια επιβίωσης του Οδυσσέα και των συντρόφων του, η άνιση πάλη με την οργή των θεών και την πανουργία των ανθρώπων, ο καρτερικός αγώνας επιστροφής στην πατρίδα.

Διαίρεση και κεντρική αφηγηματική τεχνική

Η Οδύσσεια αποτελείται από 12.110 στίχους και διαιρείται σε τρία μέρη: Τηλεμάχεια, Φαιακίδα ή Νόστος και Μνηστηροφονία. Ακόμη, η Οδύσσεια διαιρέθηκε από τους Αλεξανδρινούς γραμματικούς σε είκοσι τέσσερις ραψωδίες, οι οποίες αριθμήθηκαν με τα πεζά γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου. Η Τηλεμάχεια περιλαμβάνει τις ραψωδίες α - δ, η Φαιακίδα ή Νόστος τις ραψωδίες ε - ν και η Μνηστηροφονία τις ραψωδίες ξ - ω.  Στην Οδύσσεια η αφήγηση ξεκινά in media res, δηλαδή στη μέση των πραγμάτων, αφού ο ποιητής δεν διηγείται τα γεγονότα με χρονολογική σειρά από τη λήξη του Τρωικού πολέμου μέχρι την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη. Μ’ αυτήν την τεχνική του ποιητή, η Οδύσσεια δεν «διαρκεί» δέκα χρόνια, όσο δηλαδή έκανε ο Οδυσσέας να φτάσει από την Τροία στην Ιθάκη, αλλά μόλις σαράντα μία ημέρες.

Υπόθεση - περίληψη της Οδύσσειας

Στο πρώτο μέρος της Οδύσσειας, στην Τηλεμάχεια, ο Οδυσσέας βρίσκεται στο νησί της Καλυψούς, Ωγυγία. Στο ανάκτορο της Ιθάκης πλήθος μνηστήρων διεκδικούν παράνομα τη σύζυγο του Οδυσσέα, Πηνελόπη, και μαζί την περιουσία και το βασίλειό του. Η Πηνελόπη αναβάλλει συνεχώς για τέσσερα χρόνια περίπου να απαντήσει θετικά σε κάποιον μνηστήρα και ωστόσο ο γιος του Οδυσσέα, Τηλέμαχος, ανδρώνεται και επιδιώκει να δώσει τέλος στο σκάνδαλο, αλλά και να ψάξει τον πατέρα του.

Στο δεύτερο μέρος της Οδύσσειας, στη Φαιακίδα ή Νόστο, ο Οδυσσέας φτάνει στο νησί των Φαιάκων και τούς διηγείται όλα τα γεγονότα από τη λήξη του Τρωικού πολέμου μέχρι και εκείνη τη στιγμή: Ο Οδυσσέας ξεκινά από την Τροία με τους Ιθακήσιους συντρόφους του και δώδεκα καράβια. Οι περιπέτειές τους αρχίζουν στη χώρα των Κικόνων, όπου πολεμούν με τους Κίκονες, που είναι σύμμαχοι των Τρώων. Ακολούθως, φτάνουν στη χώρα των Λωτοφάγων, όπου πολλοί σύντροφοι τρώνε μαγεμένους λωτούς, λησμονούν την πατρίδα και ο Οδυσσέας τούς αναγκάζει να τον ακολουθήσουν. Αργότερα, φτάνουν στη χώρα των Κυκλώπων, όπου παγιδεύονται στη σπηλιά του Πολύφημου, γιου του Ποσειδώνα, τον οποίον τυφλώνει ο Οδυσσέας, για να τους ελευθερώσει, επισύροντας το μένος του θεού της θάλασσας, που ήθελε να αφανίσει τον Οδυσσέα.

Μετά απ’ αυτό το κομβικό γεγονός για την πλοκή του έπους, ο Οδυσσέας με τους συντρόφους του φτάνουν στο νησί του θεού Αιόλου, που τους παρέδωσε έναν ασκό με όλους τους ανέμους, για να επιστρέψουν αμέσως στην Ιθάκη. Όταν πλησιάζουν, οι σύντροφοι του Οδυσσέα ανοίγουν τον ασκό και προκαλούν θαλασσοταραχή, που τους παρασύρει στο νησί των Λαιστρυγόνων. Οι ανθρωποφάγοι αυτοί γίγαντες καταστρέφουν με πέτρες έντεκα από τα δώδεκα καράβια, εκτός από το καράβι του Οδυσσέα και των λίγων συντρόφων που του απομένουν. Φτάνουν στο νησί της μάγισσας Κίρκης, η οποία μεταμορφώνει πολλούς συντρόφους του Οδυσσέα σε ζώα, αλλά ο πολυμήχανος καταφέρνει να τους σώσει. Έναν χρόνο αργότερα, μετά από τη συμβουλή της Κίρκης, ο Οδυσσέας κατεβαίνει στον Άδη, όπου συναντά τον μάντη Τειρεσία και μαθαίνει όσα θα ακολουθήσουν μέχρι να επιστρέψει στην Ιθάκη, αλλά και μετά.

Σίγουρος πια για το ότι θα επιστρέψει στην Ιθάκη, ο Οδυσσέας και όσοι σύντροφοι του έχουν απομείνει, φεύγουν οριστικά από το νησί της Κίρκης, περνάνε το στενό των Σειρήνων, των οποίων το μαγευτικό τραγούδι ακούει μόνο ο Οδυσσέας δεμένος στο κατάρτι. Έπειτα, περνούν το στενό της Σκύλλας και της Χάρυβδης, δύο τεράτων που καταβροχθίζουν αρκετούς συντρόφους του Οδυσσέα. Μετά, φτάνουν στο νησί του θεού Ήλιου, όπου οι εναπομείναντες σύντροφοι σκοτώνουν τα βόδια του θεού, που προκαλεί μεγάλη κακοκαιρία. Σώζεται μόνο ο Οδυσσέας και ναυαγός φτάνει στο νησί της Καλυψούς, όπου μένει επτά χρόνια και τελικά φεύγει με μια σχεδία και, μετά την τρικυμία που προκαλεί ο Ποσειδώνας, καταλήγει στο νησί των Φαιάκων. Εκεί αποκαλύπτει την πραγματική του ταυτότητα στον βασιλιά Αλκίνοο και διηγείται, με την τεχνική του εγκιβωτισμού, όσα του συνέβησαν από τη λήξη του πολέμου μέχρι εκείνη τη στιγμή. 

Στο τρίτο μέρος της Οδύσσειας, τη Μνηστηροφονία, ο Οδυσσέας με τη βοήθεια του Αλκίνοου και μετά από νέα τρικυμία, καταφέρνει να φτάσει στην Ιθάκη, μετά από δέκα χρόνια. Αρχικά αναγκάζεται να κρυφτεί μεταμορφωμένος σε ζητιάνο, αλλά μετά φανερώνεται στον γιο του, Τηλέμαχο, και μαζί σχεδιάζουν την τιμωρία των μνηστήρων. Ο Οδυσσέας συμμετέχει σε αγώνα τοξοβολίας με τους μνηστήρες, κερδίζει, αποκαλύπτει την ταυτότητά του και τους σκοτώνει. Μετά τη μάχη, ακολουθεί η αναγνώριση του Οδυσσέα από την Πηνελόπη και η αποκατάσταση της ειρήνης στο βασίλειο της Ιθάκης.

Μπορείτε να δείτε αναλυτικά τις περιλήψεις των κείμενων που διδάσκονται στην Α΄ Γυμνασίου στο δωρεάν σχολικό βοήθημα: Οδύσσεια: λύσεις & περιλήψεις.

Ανθρωπιστικές αξίες

Η Οδύσσεια φαίνεται να είναι έπος μόνο με ηρωικό και μυθολογικό περιεχόμενο. Όμως, έχει και διδακτικό χαρακτήρα, καθώς αποτελεί για τον δυτικό πολιτισμό έναν κοινό τόπο, στον οποίο κάθε άνθρωπος μπορεί να προστρέξει και να διδαχθεί από τις παλιές, αλλά αναλλοίωτες στον χρόνο ανθρωπιστικές αξίες που προβάλλει. Τα πολλά πρόσωπα, η ποικιλία των χαρακτήρων, οι πολλοί τόποι, τα πολλά γεγονότα, άλλα με ιστορικό υπόβαθρο και άλλα στη σφαίρα της μυθολογίας, συνθέτουν έναν κόσμο εξαιρετικά περίπλοκο, του οποίου όμως οι αξίες είναι σταθερές και αμετάβλητες: αιδώς και δικαιοσύνη, ανδρεία και ανθρωπιά, φιλοπατρία και φιλοξενία, γάμος και οικογένεια, ευφυία και εργατικότητα, συμμετοχή στα κοινά και κριτική σκέψη. 

«Σε μια άλλη ανάγνωση οι περιπέτειες του Οδυσσέα συγκροτούν την αξία της έλλογης σκέψης, που παλεύει για τη ζωή, που αποφεύγει την ύβρη σε αντίθεση με τους συντρόφους. […] Η θεοσέβεια είναι μια άλλη παράμετρος στην κλίμακα των αξιών, που αναδεικνύει την αυτογνωσία του ανθρώπου ως θνητού και την υπαρξιακή του ανάγκη που γίνεται πίστη. Οι θεοί, αν και έχουν ανθρώπινες αδυναμίες, επιβάλλουν την ηθική τάξη και τιμωρούν όσους ξεπερνούν το μέτρο. Με την Οδύσσεια ο πολιτισμός του ανθρώπου διέρχεται από τον δόλο και τα τεχνάσματα, από τον ανώνυμο «οὔτις» στον επώνυμο Οδυσσέα, τον γιο του Λαέρτη, τον καλό σύζυγο και σύντροφο, τον πολυμήχανο, τον πολυβασανισμένο, τον καστροκατακτητή, τον άνθρωπο που οι πράξεις του υπηρετούν αξίες. Η τιμή είναι η ύψιστη αξία, η ζωή αυταξία, η φιλοξενία, ο καλός ανταγωνισμός, η αιδώς, η θέση της γυναίκας, η προβολή της ειρηνικής ζωής είναι αξίες που προάγουν τις κοινωνίες» (Αργυροπούλου Χριστίνα).

Αποσυμβολισμός και διαχρονικότητα

Ανά τους αιώνες, η Οδύσσεια έχει ερμηνευθεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους από φιλοσόφους, ποιητές, διανοούμενους. Στη σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης και των πολλαπλών κρίσεων, η Οδύσσεια και οι ανθρωπιστικές αξίες που προβάλλει μπορούν να γίνουν ένας οδοδείκτης για την προσωπική πορεία κάθε ανθρώπου. Το έπος, σύμφωνα με πολλούς μελετητές, είναι γεμάτο από σύμβολα, τα οποία ο ποιητής έχει εντέχνως κρύψει πίσω από θεούς και ανθρώπους, πρόσωπα και γεγονότα, ονόματα και τόπους. Ο αποσυμβολισμός, δηλαδή η ερμηνεία των συμβόλων αυτών, μπορεί να οδηγήσει στην αλήθεια που κρύβεται πίσω από τον μύθο. Η πιο γνωστή ερμηνεία είναι αυτή που προσφέρει ο Κ.Π. Καβάφης στο ποίημά του «Ιθάκη», συνδέοντας τα βάσανα του Οδυσσέα με τους κινδύνους της ζωής κάθε ανθρώπου, τονίζοντας παράλληλα την αξία του ταξιδιού έναντι του προορισμού. 

Η Οδύσσεια συντέθηκε πριν είκοσι επτά αιώνες στη λεγόμενη ομηρική διάλεκτο, μία γλώσσα πολύ δύσκολη στην κατανόησή της από τους σύγχρονους Έλληνες. Θα ήταν φυσικό η Οδύσσεια να απασχολήσει μόνο τους ανθρώπους της εποχής που γράφτηκε ή μερικές γενιές αργότερα. Όμως, συνέβη το αντίθετο: Η ποιητική αξία του έργου υπερέβη το πρόσκαιρο, έγινε βάση της ελληνικής παιδείας και θεμέλιο του ευρωπαϊκού πολιτισμού, αποτέλεσε διαχρονική πηγή έμπνευσης για πάρα πολλούς καλλιτεχνικούς δημιουργούς. Και στη σύγχρονη εποχή κάθε άνθρωπος, διαβάζοντας την Οδύσσεια, όχι μόνο συναρπάζεται από την πλοκή, αλλά και εμπνέεται από τον νόστο του βασανισμένου Οδυσσέα, για να αντιμετωπίζει με γενναιότητα και σοφία κάθε εμπόδιο και τρικυμία στο ταξίδι της δικής του ζωής, μέχρι να φτάσει στην προσωπική του Ιθάκη.

*Ο Βασίλειος Αρετάκης είναι φιλόλογος, απόφοιτος του Πανεπιστημίου Κρήτης. Βοηθήματά του μπορείτε να βρείτε ελεύθερα στην εκπαιδευτική πλατφόρμα taexeiola.