Ιστορικός και λογοτεχνικός πλούτος στην καρδιά του Ηρακλείου

Της Αφροδίτης Γερωνυμάκη

Βιβλιοθήκες όπως η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, εξακολουθούν, πέρα από τις εξελίξεις της τεχνολογίας, να είναι χώροι που προκαλούν δέος!
Είναι ο πλούτος των βιβλίων και αρχείων που διαθέτει αλλά και το κτίριο που τη στεγάζει, είναι και η επιμονή και η εργατικότητα του προσωπικού της. Πρόκειται για μια από τις πιο οργανωμένες, προσεγμένες και πλούσιες βιβλιοθήκες της Ελλάδας. Διαθέτει ιστορικά αρχεία ανεκτίμητης αξίας, ιδιαίτερα σπάνιες εκδόσεις βιβλίων, όπως και πλούσιο υλικό προς μελέτη.

Στο κέντρο του Ηρακλείου, μέσα στη στοά Νίκου Χ. Γιανναδάκη, την πρώην στοά του μεγάρου “Αχτάρικα”, στα αριστερά συναντάμε το Δανειστικό Τμήμα της Βιβλιοθήκης. Με πάνω από 35.000 βιβλία διαθέσιμα, το δανειστικό τμήμα καλύπτει ένα εξαιρετικά μεγάλο φάσμα θεματικών ενοτήτων όπως επίσης και το ειδικά διαμορφωμένο παιδικό τμήμα. 

Ακριβώς απέναντι από το Δανειστικό Τμήμα βρίσκονται όλοι οι θησαυροί της Βικελαίας, οργανωμένοι και καλά φυλασσόμενοι. Το υλικό που βρίσκεται εκεί είναι ιδιαίτερα σπάνιο και σημαντικό και γι’ αυτό το λόγο διατίθεται μόνο για μελέτη.

Το αρχείο της Βικελαίας 

Στο Υπόγειο βρίσκεται το τμήμα των αρχείων, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου έχει ψηφιοποιηθεί. Εκεί βρίσκονται εφημερίδες και περιοδικά που ο δήμος μαζεύει δύο αιώνες τώρα και διατίθενται στο αναγνωστικό κοινό μέσα στα όρια της βιβλιοθήκης. Προχωρώντας στο βάθος του τμήματος βλέπουμε ιστορικά ευρήματα τα οποία βρίσκονται σε ειδικά διαμορφωμένα πλαίσια.

Πιο συγκεκριμένα, στο υπόγειο της Βικελαίας βρίσκονται οι δεξαμενές του υδραγωγείου από όπου περνούσε το πόσιμο νερό που έρχονταν από τις Αρχάνες, για να καταλήξει στην Κρήνη του Μοροζίνη, στη Λότζια και στο Λιμάνι του Ηρακλείου. Οι επισκέπτες μπορούν επίσης να δουν ένα κομμάτι του Αραβοβυζαντινού τείχους που περίκλειε τον Χάνδακα την εποχή που τον ελευθέρωσε ο Νικηφόρος Φωκάς. Είναι ακόμα μια ζωντανή υπενθύμιση, όπως μας λέει η κ. Πλεύρη, για το ότι κάτω από το κέντρο της πόλης υπάρχουν θησαυροί τεράστιας αξίας, αρκετά από τα οποία έχουν “ταφεί” αλλά τα σημάδια τους εξακολουθούν να υπάρχουν. 

Στο τμήμα υπάρχουν το Βενετικό και το Τουρκικό αρχείο. Το πρώτο αφορά την περίοδο της Βενετοκρατίας στην Κρήτη και η ύπαρξη του οφείλεται στην ετοιμότητα του Φραντσέσκο Μοροζίνι. Θέλοντας να διατηρήσει το αρχείο της πόλης, πριν την παράδοσή της στους Τούρκους, ζήτησε μια προθεσμία κατά τη διάρκεια της οποίας κατάφερε να μεταφέρει ολόκληρο το αρχείο στην Ενετία. Το αρχείο “επέστρεψε” στο Ηράκλειο από τη Βενετία το 1992 σε μορφή μικροφίλμ. Το καθένα αποτελείται από 500 εικόνες και μπαίνει σε ένα ειδικό μηχάνημα, ψηφιοποιείται και έπειτα είναι διαθέσιμο για ανάγνωση και για μελέτη. 

Το Τουρκικό αρχείο περιέχει χειρόγραφα που εκτείνονται σε χρονικό διάστημα 230 ετών και αφορά την περίοδο της διοίκησης των Οθωμανών. Εκεί φυλάσσεται επίσης και το αρχείο της Γερμανικής Κατοχής, το αρχείο Φράιμπουργκ. Πρόκειται ίσως για τη μοναδική βιβλιοθήκη στην Ευρώπη που διαθέτει ιστορικό αρχείο σε τέτοιο βάθος χρόνων και τέτοιας συνέχειας, δεν υπάρχει αντίστοιχο υλικό που να έχει σωθεί σε άλλες πόλεις όπως τα Χανιά ή το Ρέθυμνο. Το αρχείο της πόλης του Ηρακλείου συλλέγονταν κάτω από δύσκολες και πολλές φορές τραγικές συνθήκες καθώς μέρη του τα μάζευαν ακόμα και από τους δρόμους ή και μέσα από καταστροφές. 

Όπως μας ανέφερε η Αντιδήμαρχος Πολιτισμού κ. Αριστέα Πλεύρη πάντα υπήρχε μια γενικότερη μέριμνα για την εύρεση και τη διατήρηση των αρχείων κάτι που συνεχίζεται ακόμα και σήμερα. Το Ηράκλειο, ιδιαίτερα και την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας και έπειτα και την περίοδο του Μεσοπολέμου, ήταν μια πόλη με ανθρώπους οι οποίοι την προικοδότησαν, μια μερίδα ανθρώπων που δεν υπήρξε πουθενά αλλού στην Κρήτη, φωτισμένων και εργατικών οι οποίοι έζησαν στην πόλη και φρόντισαν για τη συλλογή των αρχείων της Βικελαίας. 

Ανεβαίνοντας στον πρώτο όροφο βρίσκουμε το τμήμα μη δανειζόμενων βιβλίων το οποίο περιέχει βιβλία που προορίζονται αποκλειστικά για μελέτη εντός των ορίων της βιβλιοθήκης. Στην αίθουσα υπάρχουν επίσης υπολογιστές προς χρήση οι οποίοι εξυπηρετούν σε σχέση με όλο το υλικό το οποίο έχει ψηφιοποιηθεί και για ηλεκτρονική αναζήτηση. 

Ένα επίπεδο πάνω βρίσκεται η αίθουσα εκδηλώσεων της Βικελαίας, πλήρως εξοπλισμένη με όλα τα τεχνικά και ηλεκτρονικά, σύγχρονα μέσα και έχει τη δυνατότητα να φιλοξενήσει διάφορες εκδηλώσεις όπως συνέδρια και ημερίδες. Σε αυτή την αίθουσα είχε γίνει το 2019 η πολύ επιτυχημένη εκδήλωση για τα 350 χρόνια από την παράδοση της πόλης στους Τούρκους, όπως και το αντίστοιχο συνέδριο. Στον ίδιο όροφο, βρίσκεται και μια αίθουσα με υπέροχες, εντυπωσιακές, ξύλινες προθήκες κατασκευασμένες από παλιά έπιπλα που προορίζονται για να φιλοξενούν κάθε φορά τα σχετικά με τις εκδηλώσεις εκθέματα.  

Το αρχείο Βικέλα και το αρχείο Σεφέρη

Πρόκειται ίσως για την πιο σημαντική αίθουσα της Βικελαίας, μπαίνοντας μέσα σε αυτή  ο οποιοσδήποτε δεν μπορεί παρά να εντυπωσιαστεί, να θαυμάσει το υλικό που υπάρχει και να σίγουρα να νιώσει υπερηφάνεια για τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου. Το πορτρέτο του Δημήτρη Βικέλα είναι από το πρώτα που τραβάει την προσοχή. Γεννημένος στην Ερμούπολη της Σύρου δώρισε την πραγματικά σπουδαία βιβλιοθήκη του, γεμάτη από σπανιότατα βιβλία και παλαίτυπα, κάποια από τα οποία είναι τόσο παλιά που είχαν εκδοθεί λίγο μετά την ανακάλυψη του Γουτεμβέργιου, στο Δήμο Ηρακλείου. Εκείνη την εποχή είχαν αρχίσει οι ανασκαφές από τον Έβανς στην Κνωσό, μια μεγάλη ανατροπή στην αρχαιολογία σε παγκόσμιο επίπεδο καθώς ανέδειξαν τον πρώτο Ευρωπαϊκό Πολιτισμό. Ο Βικέλας εντυπωσιασμένος και συγκινημένος από τα τόσο σημαντικά ευρήματα προχώρησε σε αυτή τη δωρεά. 

Στον ίδιο χώρο υπάρχει και το αρχείο του Γιώργου Σεφέρη, που το δώρισε η σύζυγός του  Μαρώ στη βιβλιοθήκη. Κάτω από το πορτρέτο το ποιητή υπάρχει μια προθήκη με χειρόγραφα του Γιώργου Σεφέρη και βιβλία που ανήκαν στον ίδιο και φέρουν αφιερώσεις από τον Έζρα Πάουντ και τον Τ.Σ Έλιοτ. Μια αίθουσα γεμάτη από λογοτεχνικό και ιστορικό πλούτο, στην καρδιά του Ηρακλείου. 

Το εργαστήρι συντήρησης παλαιτύπων της Βικελαίας 

Στον τελευταίο όροφο της βιβλιοθήκης βρίσκεται το ψηφιακό τμήμα, το οποίο διαχειρίζεται όλο το οπτικοακουστικό αρχείο της Βικελαίας, όπως και το εργαστήρι συντήρησης παλαίτυπων της Βικελαίας. Όλα τα παλαίτυπα έχουν κατηγοριοποιηθεί έτσι ώστε να συντηρηθούν, μια δουλειά που γίνεται με πολύ επιμονή, φροντίδα και μεράκι. Ο Νίκος Γιανναδάκης είχε ξεχωρίσει όλα τα σημαντικά παλαίτυπα και τα είχε τοποθετήσει σε μια βιβλιοθήκη κλειδωμένα καθώς η αξία τους ήταν τεράστια, με σκοπό κάποια στιγμή να αρχίσει να τα συντηρεί.

Μετά το θάνατο του Γιανναδάκη και κατά τη διάρκεια της μεταφοράς τους ανακαλύφθηκαν τα βιβλία. Στη συνέχεια και με μια χορηγία του ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος στήθηκε το εργαστήρι συντήρησης. Η συλλογή με τα παλαίτυπα της βιβλιοθήκης είναι πραγματικά ανεκτίμητη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι κωμωδίες του Αριστοφάνη σε έκδοση που τυπώθηκε 42 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση της Βίβλου. Επί δεκαετίες τα βιβλία αυτά ήταν εγκαταλελειμμένα και στόχος των αρμόδιων είναι πλέον και όσο προχωράει η συντήρησή τους να αρχίσουν να τα ψηφιοποιούν έτσι ώστε να διαθέτουν όλα αυτά τα σπανιότατα κομμάτια σε ερευνητές. 

Οι εκδόσεις της Βικελαίας βιβλιοθήκης 

Το έργο της βιβλιοθήκης είναι πολλαπλό όπως μας λέει η κ. Πλεύρη. Οι εκδόσεις της Βικελαίας βιβλιοθήκης είναι ιδιαίτερα σημαντικές και προσεγμένες. Μετρώντας πάνω από 30 χρόνια ύπαρξης, καθώς το 1985 βγήκε το πρώτο Παλίμψηστον, το περιοδικό που εκδίδει η βιβλιοθήκη, οι εκδόσεις έχουν επιδείξει σημαντικό έργο. Κάθε χρόνο γίνεται ένας προγραμματισμός και συγκεκριμένα βιβλία εγκρίνονται από την επιτροπή εκδόσεων της Βικελαίας, εκδίδονται και διατίθενται στο βιβλιοπωλείο που βρίσκεται στο ισόγειο του κτιρίου Αχτάρικα. Γίνεται επίσης προσπάθεια να επεκταθεί η διάθεση των βιβλίων που εκδίδονται  μέσω διανομέων βιβλίου σε άλλους τομείς και σε όλη την Ελλάδα.

Η Βικελαία βιβλιοθήκη έχει και ψηφιακή παρουσία καθώς εκτός από την ιστοσελίδα της υπάρχει και ως ξεχωριστή θεματική ζώνη στο Ψηφιακό Κανάλι του Δήμου Ηρακλείου. Τα videos που προβάλλονται αφορούν του θησαυρούς της και στόχο να αναδειχθούν στο ευρύ κονό.

Η ψυχή της βιβλιοθήκης δεν είναι μόνο το πλούσιο και ξεχωριστό αρχείο που διαθέτει,  είναι οι άνθρωποί της. Εκείνοι που εργάζονται εκεί, εκείνοι που νοιάζονται για τις ιστορίες που κουβαλάει, εκείνοι που την πονούν και εκείνοι που τη φροντίζουν με κάθε τρόπο, με δωρεές βιβλίων, συμμετοχές σε εκδηλώσεις και εκείνοι που ενδιαφέρονται για την περαιτέρω εξέλιξη της. Εξαιτίας του έργου όλων αυτών των ανθρώπων η Βικελαία βιβλιοθήκη έχει καταφέρει και έχει σταθεί στο ύψος της ακόμα και σε δύσκολες εποχές, για αυτό και εξακολουθεί να αποτελεί η ίδια στο σύνολό της έναν από τους μεγάλους θησαυρούς της πόλης του Ηρακλείου.