«Τὰ γράμματα ταῦτα ἰδὼν διαβάτης τις ὑπέλαβεν ὅτι ὑπὸ τὸ μάρμαρον πρέπει νὰ κρύπτηται θησαυρός…»2
Η Βικέλειος Μορφωτική Εταιρεία (Β.Μ.Ε.), στο πλαίσιο των μορφωτικών δράσεων, που υλοποιεί για τα μέλη και τους φίλους της, αποφάσισε να πραγματοποιήσει, στις 12/03/2023, εκδρομή στην περιοχή της Νεάπολης Λασιθίου, με βασικό προορισμό το χώρο των αρχαιοτήτων της ΔΡΗΡΟΥ. Είχαν προηγηθεί τρεις παρόμοιες εκδρομές στην Ελεύθερνα (2018), στη Λύκτο (Φεβρ. 2019) και στη Λατώ (Νοέμβρ. 2019).
Η πρόεδρος της Β.Μ.Ε και αρχηγός της εκδρομής ως εκπρόσωπος του Δ.Σ. της Εταιρείας μας καλωσόρισε, όλους τους εκδρομείς, μέσα στο λεωφορείο και μας ενημέρωσε για το πρόγραμμα. Ποιος, πού και γιατί αυτή η εκδρομή.
Λόγος λιτός, σαφής, απλός, κλιμακωτά οργανωμένος, λες απευθυνόταν στον καθένα χωριστά, σχεδόν ψιθυριστά, χωρίς να αφήνει κενά για απορίες. Η αξία αυτής της δια-λόγου επαφής φάνηκε στη μετέπειτα σπουδαία συνεργασία της ομάδας . μας προϊδέαζε και προοιώνιζε την όμορφη μέρα, που θα ακολουθούσε.
ΔΡΗΡΟΣ: δρε-Fερος ή δρε-Fηρός,= μέρος πλούσιο σε δένδρα, δασώδες.3 Είναι χτισμένη σε υψόμετρο 450 μ. περίπου από την επιφάνεια της θάλασσας, τρία χιλιόμετρα βορειοανατολικά από τη Νεάπολη. Ερείπια της αρχαίας πόλης- κράτους, που ήκμασε από τον 8ο αιώνα π.Χ. μέχρι περίπου τον 3ο π.Χ., σύγχρονη της Λατούς, της Λύκτου, της Γόρτυνας και άλλων πόλεων-κρατών της προ Χριστού χιλιετίας.
Οι αρχαιότητες της Δρήρου είναι μη επισκέψιμες, εξ αιτίας των συνεχιζόμενων νέων ανασκαφών, αλλά και δύσκολα προσβάσιμες, λόγω θέσης. Το λεωφορείο μάς άφησε ως εκεί που μπορούσε, στις 12.30 το μεσημέρι.
Περπατήσαμε περίπου 1500 μ., απ’ αυτά 1000 μ. μονοπάτι ανηφορικό. Ένα από τα γνωστά υπέροχα (αρχαία;) μονοπάτια του νησιού, με τη γνωστή πλούσια χλωρίδα.
Ας μη μιλήσουμε καθόλου για πανίδα!
Όπως συμβαίνει πάντα στις αρχαίες πόλεις-ερείπια, σημασία έχει και σε κερδίζει η θέση, το τοπίο (τα αρχαία ερείπια έξω από το τοπίο τους δεν μιλάνε). Τα δυο υψώματα, στο διάσελο των οποίων είναι χτισμένη η αρχαία πόλη της Δρήρου, είναι ένας συμπαγής βράχος . μαύρη πέτρα, υψηλής σκληρότητας, διάσπαρτη σε μεγάλη ακτίνα, χαράκια, φρύγανα και αρωματικά φυτά . αναβαθμοί και αναλημματικοί τοίχοι στις πλαγιές, χτισμένοι πάνω στους αρχαίους για την συγκράτηση του εδάφους και την προστασία του από την ερημοποίηση.
Σε μια γκρεμισμένη γωνιά ενός από τα ερείπια, κοντά στην αγορά της πόλης, πάνω σ’ ένα πελέκι σταθερό ανέβηκε ο αρχαιολόγος κ. Αντώνης Βασιλάκης και άρχισε να μας ιστορεί την μέχρι σήμερα γνωστή αρχή και το τέλος της Δρήρου.
Αφήσαμε για λίγο το «τώρα» σε κάποια άκρη εκεί κοντά κι ονειρευτήκαμε πώς είχαν οργανώσει τη ζωή τους οι φυλές που τη συγκροτούσαν. Απλές ομάδες και φυλές (γένη) είχαν δικαιώματα κι υποχρεώσεις, που αφορούσαν προβλήματα εσωτερικής κοινωνικής δομής και εξωτερικών σχέσεων με τις αντίπαλες ή συμμαχικές πόλεις, και που ορίζονταν από κωδικοποιημένους νόμους, ένα είδος Συντάγματος4. Ο πρώτος συνταγματικός νόμος, στον ελληνικό χώρο, ο περίφημος «ιερός νόμος», βρέθηκε εδώ (7ος π. Χ. αι.)4 Οι κόσμοι (ηγέτες) και ολόκληρο το διοικητικό σύστημα φρόντιζαν για την επιβίωση, την ασφάλεια, την ευημερία και την πρόοδο των κατοίκων. Όπως πιστεύουν ή υποθέτουν οι αρχαιολόγοι, οι άνθρωποι που την κατοικούσαν στην Ελληνιστική περίοδο είχαν συναίσθηση ενός ιστορικού παρελθόντος . ένιωθαν ότι ζούσαν σε μια παλιά, δική τους χώρα και σέβονταν τα ήθη και τα έθιμα των παλαιότερων. Καθώς μας είχε συνεπάρει η αφήγηση του Αντώνη Βασιλάκη ψάχναμε, με το μάτι στα υψώματα, στις κατωφέρειες και στις πεζούλες, τι έμεινε από αυτό τον οργανωμένο τρόπο ζωής σε τούτο τον κλεισμένο από παντού τόπο κι ως πού έφτανε η φωνή, η κραυγή και η σιωπή των κατοίκων. Λένε και φαίνεται πως ήταν σημείο-πέρασμα από την ανατολή στη δύση, για λόγους ελέγχου, επικοινωνίας και εμπορίου με άλλες πόλεις (Ολούντα και Λατώ)4. Οι δυο εύφορες κοιλάδες για καλλιέργεια (Νεαπόλεως και Φουρνής), η άπλα των βουνών για κτηνοτροφία και η θάλασσα, ο ανοιχτός ορίζοντας φυγής ή επικοινωνίας, που σχεδόν την έπιανε το μάτι τους, ήταν αρκετοί λόγοι, για να χτίσουν την πόλη και με κάθε θυσία να υπερασπιστούν την επικράτειά της.
Εμείς δεν είδαμε ν’ απλώνεται κανένα μίσος ή εχθρότητα στο τωρινό ανάγλυφο τριγύρω, ούτε πολεμιστές να περιμένουν ή να διαβαίνουν τα στενά περάσματα, οδεύοντας προς ένα φανταστικό σημείο σύγκρουσης. Βουή της πόλης καμιά, κλάμα ή γέλιο, κραυγή, θρήνος κανείς. Βουβαμάρα και σιωπή, που σου επιτρέπει ή σε παρασύρει να ακούς τα πάντα και τίποτα. Ο μόνος τρόπος για να καταλάβουμε λίγο, να φανταστούμε όσο θέλουμε και να συνδέσουμε το τώρα με το τότε ήταν να αναπνεύσουμε τον αέρα μαζί με το απαλό ρεύμα ή το θυμό του, να καθίσουμε σ’ ένα χαράκι και να σιωπούμε. Έτσι, ίσως να μας γινότανε η χάρη ν’ ακούσουμε, να οσφρανθούμε και να φανταστούμε όλες τις ιστορικές εποχές του τόπου, όλους τους ζωντανούς και πεθαμένους, ειρηνικούς, πολεμικούς λαούς μαζί με τους θεούς, αφέντες και κυρίαρχους των φαινομένων της φύσης. Αυτούς τους θεούς, που προσπαθούσαν να εξευμενίσουν, με θυσίες, αφιερώματα και προσευχές, για να τους γίνει το χατίρι, να μείνει το κακό μακριά και το καλό να πλησιάσει. Το καλό και το κακό υπήρχαν, χωρίς αμφιβολία. Άραγε, ισορροπούσαν πάντα ή κάποιο επικρατούσε για πολύ; Ποια σχέση μπορεί να είχε η ηθική τους με τη δική μας τη σημερινή;
Ποιους όρους ειρήνης, ποιες αιτίες πολέμου και μίσους, ποιους βαθμούς αδελφοσύνης, αλληλεγγύης μπορεί να αναζητήσει κανείς ανάμεσα στα μισερά ερείπια των αρχαίων πόλεων; Τι πιθανότητες υπάρχουν να συλλάβουμε στιγμές αγάπης, έρωτα ή κάποιας ευτυχίας σε εκείνους τους μακρινούς ανθρώπους, στους απροσπέλαστους για μας καιρούς; Σε ποιες γωνιές των ερειπίων, σε ποια ευρήματα-σπαράγματα θα αναζητήσουμε το αίσθημα, την επιθυμία της αυτό-επιβεβαίωσης, που είναι βασικό στοιχείο της εξέλιξης και της προόδου; Και τέλος, τι κουβαλάμε μέσα μας από αυτούς τους ανθρώπους ως κοινωνία, πόσο τους μοιάζουμε και πόσο (προς τα πάνω) εξελιχθήκαμε;… Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει το λόγο αλλά ο δρόμος είναι ακόμη πολύ μακρύς κι ίσως δεν οδηγήσει πουθενά στο τέλος. Θα μας μείνουν μόνο οι μύθοι και τα όνειρα!
Στη φαντασία μας τo φως του ήλιου και του φεγγαριού κι η αποτύπωση της σύναξης (της συμφωνίας) των άστρων, κλειστήκανε μαζί με τα ερείπια στα σκότη των αιώνων. Τώρα, βλέπαμε αυτά τα ερείπια να λάμπουν νεκρά, απάνθρωπα και στίλβοντα στο νέο φως των ίδιων(;) άστρων.
Προς το παρόν σιωπούσαμε και μόνο η φωνή του Αντώνη Βασιλάκη μας εξηγούσε, όσο μπορούσε, από τη γραφή, τις διάσπαρτες, πεσμένες πέτρες, τα δωμάτια, που χάσκουν και δέχονται ανελέητα τη σιωπή, από το φως και τη βροχή αιώνες τώρα, τις λειψές κερκίδες και κάποια χρηστικά αντικείμενα που βρέθηκαν, πώς ήτανε η ζωή τους τότε. Η περιγραφή-ιστόρηση ήτανε τόσο ζωντανή πού ΄μοιαζε ν’ αναφέρεται σε προχθεσινές ανακαλύψεις, σε σύγχρονα ρεπορτάζ, που συνέδεαν το σήμερα με το μακρινό τότε σαν χθεσινή εν τέλει είδηση. Τα άλλα που μας χρειάζονται, για να συμπληρώσουμε την άγνοιά μας, ήταν μια σκέτη, ολοζώντανη αλλά τόσο δημιουργική και αναγκαία φαντασία.
Όσο ο Αντώνης Βασιλάκης μας διάβαζε το χρονικό της ανακάλυψης της τετράπλευρης πέτρας, που αποκάλυπτε τη θέση της Αρχαίας Δρήρου και σήμερα βρίσκεται στο Τουρκικό, Επιγραφικό Μουσείο Κωνσταντινούπολης,3 έπεσε μια σιωπή της φύσης στους επισκέπτες γύρω. Έκλεισα τ’ αυτιά μου ακόμα και στη σιωπή και μια φασματική μορφή, αχνή φιγούρα ανθρώπινη, φάνηκε στο απέναντι πρανές, γυμνή στο πάνω μέρος του κορμιού, καθισμένη σε πέτρα στερεή . σκυφτή, με το δεξί χέρι οπλισμένο με σφυρί, σηκωμένο σε μια γωνία αντιβράχιου-βραχίονα 45 μοίρες, και τ’ άλλο χέρι με τη σμίλη, κάτω από ένα πουρνάρι, να χαράσσει νόμους και διατάξεις, όπου η πόλη όριζε τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις των κόσμων, των εταιρειών και των αγελών. Είδα την ιερή στιγμή της χάραξης του όρκου των 180 Δρηρίων Εφήβων της αγέλης, 4ος ή 3ος π. Χ. αι., όπου εκφραζόταν θαυμάσια η μεγάλη έχθρα των Δρηρίων προς τους γείτονές τους Λυκτίους και Μιλατίους. 3,4,5
Ήτανε όνειρο ή όραμα; Ήτανε φαντασία ζωντανή ή μήπως απάτη οπτική, όπως εκείνη με τους δροσουλίτες, ένα ηλιόλουστο πρωινό της άνοιξης, στου Φραγκοκάστελλου τον κάμπο; Ό, τι και να ΄ταν, πάντως, αυτό που είδα ήταν για μένα μια ολοζώντανη, υλική πραγματικότητα.
Πιστεύω πως όλοι εμείς οι σύγχρονοι επισκέπτες «είδαμε» τον αρχαίο χαράκτη-γραφέα, όχι, βέβαια, την ίδια στιγμή ούτε στο ίδιο σημείο. Πόσο, αλήθεια, θα χαιρότανε αν ήξερε πως είναι τώρα αληθινός, σαν σύγχρονο ολόγραμμα, σε πενήντα ζευγάρια μάτια, μετά από σχεδόν τρεις χιλιετίες(!) . αν ήξερε πως θα περάσει η «γραφή του», η σημασία και το νόημά της όλα τα στρώματα του χρόνου και σαν πνευματικό γονίδιο (μιμίδιο) θα φτάσει στο πνευματικό μας είναι, για να το μπολιάσει.
Να τη λοιπόν η σχέση μας και η συνέχειά μας με τους αρχαίους και τις παλιές φυλές του τόπου μας . αυτούς που ούτε είδαμε ούτε ακούσαμε ποτέ φωνή τους κι ούτε ποτέ θα γίνει κάτι τέτοιο. Τι είναι, όμως, αυτό που μας πονά, μας συγκινεί, όταν επισκεπτόμαστε τους αρχαίους τόπους; Είναι ακριβώς ο τόπος, οι άνθρωποι, με τις ιδέες και τους μύθους τους, με τον πολιτισμό τους, που μας δένουν με κρίκους μιας αλυσίδας, άγνωστους τις περισσότερες φορές . όχι πάντως αυτούς της αλυσίδας
του υλικού μας είναι, παρά ενός πιο αναλλοίωτου, ανθεκτικού είναι, που έχει σχέση με τον τόπο και το πνεύμα του στους αιώνες.
Κι άλλες φορές ταράχτηκα, μπερδεύτηκα και βίωσα αυτή την ανεξήγητη γοητεία των ερειπίων στους αιώνες. Όλων των ερειπίων ανεξαιρέτως, όπου γης.
Και πάντα, κάθε φορά, ένιωθα κάτι να σπαρταράει μέσα μου, χωρίς να ξέρω πόσο με στηρίζει και πόσο μου επηρεάζει τη ζωή…
Κι αυτή η φορά ήταν μια από αυτές τις μοναδικές εμπειρίες. Ελπίζω η Βικέλειος Μορφωτική Εταιρεία να μου ξαναδώσει την ευκαιρία να ξανανιώσω έτσι.
Ηράκλειο 23 Απριλίου 2023
Μανόλης Ευκλ. Χρονάκης
Παιδίατρος
1. Δενδρώτις . η, κεκαλυμμένη με δένδρα, πέτρα, Liddell- Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 1907
2. Μικρό απόσπασμα, από το Χρονικό της ανακάλυψης του όρκου των νέων της Αρχαίας Δρήρου σε αναδημοσίευση, από την εφημερίδα «Αθηνά», φύλλο υπ. αρ. 2234, της 14ης Μαρτίου 1855, Μ. Βελονάκη, ιατρού, το οποίο μου εμπιστεύθηκε ο αρχαιολόγος κ. Αντώνης Βασιλάκης και τον ευχαριστώ γι’ αυτό
3. Στ. Σπανάκη, «Πόλεις και Χωριά της Κρήτης», στο πέρασμα των αιώνων, Ηράκλειο, 1991, τ. Α΄, λήμμα: Δρήρος, σελ. 257
