Με την αντιπαράθεση που αφορά στο στίχο του Οδυσσέα Ελύτη ο οποίος κοσμεί τον τοίχο στο Πολύκεντρο καταπιάστηκε στο προσωπικό του ιστολόγιο ο συγγραφέας λογοτέχνης και μεταφραστής, Νίκος Σαραντάκος.
Παρακολουθώντας τις διαφορετικές απόψεις που εκφράστηκαν από το βήμα της στήλης των πολιτών του Cretalive, ο ίδιος δημοσίευσε ένα κείμενο με το οποίο τοποθετείται αναφορικά με την επίμαχη λέξη που χρησιμοποίησε ο μεγάλος μας ποιητής στο συγκεκριμένο στίχο.
Στο κείμενο του αναφέρει χαρακτηριστικά :
Ένα απόφθεγμα του Οδυσσέα Ελύτη που το ακούμε να επαναλαμβάνεται αρκετά συχνά, και μάλιστα έχει δώσει και αφορμή να δημιουργηθούν και παρωδίες του, είναι: Εάν αποσυν*έσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά, ένα αμπέλι κι ένα καράβι. Που σημαίνει: με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνεις.
Το απόφθεγμα εμφανίζεται στον Μικρό Ναυτίλο, στην ενότητα XIV η οποία ξεκινάει ως εξής: Τα ανώτερα μαθηματικά μου τα έκανα στο Σχολείο της θάλασσας. Ιδού και μερικές πράξεις για παράδειγμα:
Και η πρώτη «μαθηματική πράξη» είναι αυτή που είδαμε με την Ελλάδα, την ελιά, το αμπέλι και το καράβι.
Θα προσέξατε όμως ότι το πρώτο ρήμα του αποφθέγματος το έγραψα χρησιμοποιώντας τον αστερίσκο για μπαλαντέρ: αποσυν*εσεις. Που σημαίνει: αποσυνδέσεις ή αποσυνθέσεις;
Ε, αυτό θα είναι το θέμα του σημερινού μας σημειώματος.
Οι ταχτικοί φίλοι του ιστολογίου θα ξέρουν ότι τον αστερίσκο τον χρησιμοποιώ συχνά όταν γράφω τη λέξη ορθοπ*δικός, διότι ποτάμια μελανιού (και ηλεμελανιού) έχουν χυθεί στη διαμάχη αν πρέπει να γράφεται «ορθοπαιδικός» ή «ορθοπεδικός» -οπότε γράφοντάς το με τον αστερίσκο αποφεύγω να εκτραπεί η συζήτηση προς αυτό το φλέγον ερώτημα.
Το αν ο Ελύτης έγραψε «αποσυνδέσεις» ή «αποσυνθέσεις» αποτέλεσε επίσης αντικείμενο διαμάχης στο Ηράκλειο Κρήτης, κι εκεί με αρκετό πάθος αν κρίνω από τους χαρακτηρισμούς που εκτοξεύτηκαν.
Σε κάποιον χώρο πολιτιστικών εκδηλώσεων του Ηρακλείου, λοιπόν, Πολύκεντρο θαρρώ πως λέγεται, ένας τοίχος ειναι διακοσμημένος με το αποφθεγμα του Ελύτη εικονογραφημένο:
Αν προσέξετε τη φωτογραφία, στην επίμαχη λέξη, το «αποσυνδέσεις», και στο επίμαχο γράμμα, υπάρχει μια μουντζούρα. Που σημαίνει: κάποιος το διόρθωσε από δ σε θ, και κάποιος άλλος το ξαναδιόρθωσε επαναφέροντας το στην αρχική κατάσταση.
Ο καβγάς, όχι για το όνομα αλλά για το ρήμα, ξεκίνησε με επιστολή αναγνώστη σε έναν από τους μεγαλύτερους ειδησεογραφικούς ιστοτόπους της λεβεντογέννας, ο οποίος καυτηρίασε την ασχετοσύνη των υπευθύνων που έγραψαν λάθος τον στίχο με Δ αντί για Θ, εκφράζοντας την άποψη ότι «αν ζούσε ο Ελύτης θα υπέβαλε [διάβαζε: υπέβαλλε] σίγουρα μήνυση».
Απάντησε άλλος αναγνώστης, ο οποίος υποστήριξε ότι σωστά είναι γραμμένο το απόσπασμα στο Πολύκεντρο, φέρνοντας για πειστήριο φωτογραφία της σελίδας από τον Μικρό Ναυτίλο του Ελύτη, κατηγόρησε τους «χιλιάδες άσχετους και αγράμματους του Διαδικτύου» που έχουν διαδώσει το απόφθεγμα με Θ αντί για Δ, και κάλεσε τον πρώτο επιστολογράφο να ζητήσει συγγνώμη.
Να ζητήσει συγνώμη κάποιος για το λάθος που έκανε είναι σχεδόν αδύνατο, και ίσως στην Κρήτη να είναι εντελώς αδύνατο. Απάντησε ένας άλλος αναγνώστης, από τους Θήτες, υπογράφοντας ως «ένας αγράμματος του Διαδικτύου», ο οποίος εξήγησε γιατί λογικά είναι λάθος το «αποσυνΔέσεις» και σωστό το «αποσυνΘέσεις». Ανταπάντησε κάποιος από τους Δελτιστές, που επανέλαβε ότι στα βιβλία του Ελύτη η λέξη είναι γραμμένη με Δ, ομως αντανταπάντησε ο αρχικός επιστολογράφος, που τόνισε ότι «Η επιβεβαίωση έρχεται απο το Διαδίκτυο«, επισημαίνοντας ότι σε δεκάδες, εκατοντάδες ιστοσελίδες η λέξη είναι γραμμένη με Θ κι έτσι οι Θήτες δικαιώνονται.
Ωστόσο, την επόμενη μέρα ανταντανταπάντησε ένας άλλος υπέρμαχος των Δελτιστών, που προσκόμισε φωτογραφία και της συγκεντρωτικής έκδοσης των Ποιημάτων του Ελύτη, στη σελ. 514 της οποίας υπάρχει ο επίμαχος στίχος, όπου φαίνεται καθαρά πως ο Ελύτης έγραψε «Εάν αποσυνδέσεις».
Τότε επενέβη και η διεύθυνση του ιστοτόπου, πήρε θέση υπέρ των Δελτιστών, εξέφρασε ικανοποίηση που ο δημιουργικός αυτός διάλογος πραγματοποιήθηκε μέσα από τις ηλεστήλες του, αν και τόνισε πως θα μπορούσαν να λείπουν οι χαρακτηρισμοί, και δήλωσε πως η αντιπαράθεση μόνο με επώνυμα αρθρα θα μπορουσε να συνεχιστεί, κάτι που, αν δεν κάνω λάθος, δεν έγινε.
Θεώρησα ενδιαφέρουσα την αντιπαράθεση όχι μόνο και όχι τόσο επειδή ο καβγάς, για μια φορά στο τόσο, έγινε για την ποίηση, αλλά κυρίως επειδή φέρνει στην επιφάνεια διάφορα ζητήματα, όπως, ας πούμε, τι είναι αυθεντικό στον καιρό του Διαδικτύου.
Ο Ελύτης τύπωσε «αποσυνδέσεις», σε αυτό δεν χωράει αμφιβολία (ή μάλλον χωράει, αλλά δείτε παρακάτω). Ωστόσο, στο Διαδίκτυο, υπερτερούν σαφώς τα παραθέματα με «αποσυνθέσεις» και μάλιστα όχι μόνο σε ιστολόγια, γνωμικολογικά και λοιπά αναξιόπιστα, αλλά και σε άρθρα εφημερίδων και περιοδικών. Για παράδειγμα, όταν τον Νοέμβρη του 2012 η Γκουγκλ έβαλε ενα ντουντλ με καράβι, ελιά και αμπέλι, για να τιμήσει τον Ελύτη εικονογραφώντας αυτόν ακριβώς τον στίχο του, η Μαρία Κατσουνάκη στην Καθημερινή έγραψε επιφυλλίδα στην οποία παραθέτει τον στίχο λανθασμένα, με «Εάν αποσυνΘέσεις» (και με αλλα λαθάκια που δεν μας ενδιαφέρουν).
Υπάρχουν φυσικά και αρκετοί που γράφουν το σωστό, «Εάν αποσυνδέσεις…», και ανάμεσά τους σελίδες έγκυρες, όπως των σχολικών βιβλίων, αλλά η γκουγκλοψηφοφορία, όση αξία έχει, αποβαίνει υπέρ των Θητών: 10.700 με 3.300, αν και τα νούμερα αυτά είναι απλως ενδεικτικά. Πάντως Ριζοσπάστης και Unfollow το έχουν σωστά.
Θα αναγνωρίσω ότι από τις δυο εκδοχές εκ πρώτης όψεως φαίνεται λογικότερη αυτή με το «Εάν αποσυνθέσεις». Έχουμε την Ελλάδα και την διαλύουμε «εις τα εξ ων συνετέθη» και παίρνουμε ένα αμπέλι, ένα καράβι και μια ελιά. Το «αποσυνδέω», ιδίως στις υπερσυνδεδεμένες μέρες μας, πάντα χρειάζεται συμπλήρωμα (από πού αποσυνδέθηκες; ), δεν στέκει αυτοτελώς.
Ωστόσο, ο Ελύτης έγραψε «Εάν αποσυνδέσεις», ίσως επειδή όταν το έγραφε, πριν από 35 χρόνια, δεν είχε το «αποσυνδέω» πάρει τις σημερινές σημασίες, ενώ το «αποσυνθέτω» ίσως να του φάνηκε ότι εξαφανίζει εντελώς το αντικείμενο της αποσύνθεσης. Ίσως ακόμα και να μην του άρεσε το «νθ», ποιητής ήταν και είχε άλλες ευαισθησίες.
Το έγραψε όμως έτσι; Εγώ, για να πω την αλήθεια, ελυτιστής δεν είμαι (ούτε καν ελιτιστής) και δεν έχω μελετήσει καθόλου το έργο του δεύτερου νομπελίστα μας. Μάλιστα, για να πω την αμαρτία μου, νομίζω πως τα έργα που έγραψε ο Ελυτης μετά το Νόμπελ τα καταθλίβει το βάρος του βραβείου.
Ωστόσο, έχω την τύχη να έχω φίλο τον Γιάννη Η. Χάρη, ο οποίος επιμελήθηκε τη συγκεντρωτική έκδοση των Ποιημάτων του Ελύτη, μια δουλειά που την έβγαλε πέρα, σε συνεργασία με τον ποιητή, με θρησκευτική ευλάβεια αλλά και ιεροεξεταστική επιμονή. Βασάνισε κάθε στίχο και διόρθωσε κάμποσα τυπογραφικά λάθη των προηγούμενων εκδόσεων -για παράδειγμα, πάλι στον Μικρό Ναυτίλο, στις πρώτες εκδόσεις υπάρχει ο στίχος «ένα γαλάζιο φιστίκι που λάμπει», που όμως δεν είναι σουρεαλιστική ποιητική εικόνα παρά τυπογραφικό λάθος· ο Χάρης το εντόπισε, ρώτησε τον ποιητή για επιβεβαίωση, κι έτσι στα Ποιήματα και στις νεότερες εκδόσεις του Μικρού Ναυτίλου έχει διορθωθεί σε: ένα γαλάζιο φιστικί που λάμπει.
Ο Γιάννης Χάρης λοιπόν, μου είπε ότι δεν τους προβλημάτισε καθόλου το «Εάν αποσυνδέσεις» της πρώτης έκδοσης του Μικρού Ναυτίλου, δεν στάθηκαν καθόλου σε αυτό. Όπως είπε, μπορεί το «αποσυνθέτω» να φαίνεται από πρωτη ματιά λογικότερο, ωστόσο «το αποσυνθέτω (με την αποσύνθεση!) είναι από μιαν άποψη λάθος και οπωσδήποτε, κατά την αίσθησή μου, αδέξιο ποιητικά. Κι έπειτα, πιο κοντά είναι, πάλι κατά την αίσθησή μου και πάντα με μια ποιητική ελευθερία, το αποσυνδέω στο αποσυναρμολογώ παρά το αποσυνθέτω«.
Οπότε, και επειδη δεν έχουμε δυνατότητα επικοινωνίας με το Επέκεινα, καταλήγουμε στο ότι η εκδοχή «Εάν αποσυνδέσεις την Ελλάδα…» είναι αυτή που εκφράζει τη βούληση του ποιητή.
Δεν είναι η πρωτη φορά που κάποιος επιχειρεί να διορθώσει τον Ελύτη. Ο επιστολογράφος του κρητικου ιστοτόπου έγραψε ότι αν έβλεπε ο Ελύτης το «Εάν αποσυνδέσεις» θα τους έκανε μήνυση. Πιο ορμητικός, ο Βύρων Πολύδωρας, τον καιρό της δόξας του, μιλώντας σε μια παρουσίαση βιβλίου είχε διαμαρτυρηθεί που οι υπεύθυνοι μιας έκθεσης για τον Ελύτη είχαν βάλει τίτλο «Ο νικήσαντας τον Άδη» -αν ζούσε ο Ελύτης θα τους μαστίγωνε επειδή κακοποίησαν τη γλώσσα του ποιητή. Ευτυχώς στο ακροατήριο ήταν και η Ιουλίτα Ηλιοπούλου, η οποία τον διέκοψε και του υπενθύμισε ότι πρόκειται για αυτούσιο στίχο του ποιητή (περισσότερα εδώ).
Καλό είναι, τουλάχιστον, πριν διασύρουμε ή μαστιγώσουμε κάποιους, να ελέγχουμε μήπως έχουν εκείνοι δίκιο όσο κι αν αυτό μας φαίνεται εξωφρενικό.
Να ελέγχουμε, αλλά΄πώς; Για να ελέγξει κάποιος σημερα, γκουγκλίζει (ή γκουγκλάρει) -και αυτό αν το καλοσκεφτούμε είναι τεράστια δημοκρατική κατάκτηση. Ωστόσο, έτσι μαζεύει την ήρα μαζί με το στάρι -και ούτε είναι πλέον, στις μέρες μας, ασφαλώς έγκυρη πηγή το έντυπο, διότι τα σημερινά έντυπα γράφονται με πηγή το Διαδίκτυο -για παράδειγμα, πρόσφατα είδαμε ότι η πάλαι ποτέ έγκυρη Athens Review of Books δημοσίευσε στίχους που τους απέδωσε στον Σουρή επειδή έτσι κυκλοφορούν στο Διαδικτυο. Ποια θα είναι η λύση; Να υπάρχει ένα εγκυρο αποθετήριο όπου οτιδήποτε εμφανιζεται εκεί να είναι διπλοτριπλοελεγμένο; Ίσως -κάπως σαν την Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα. Το 2067 που θα βγει ο Ελύτης ελεύθερος πνευματικών δικαιωμάτων ίσως φτιαχτεί κάτι τέτοιο, θα γράψουμε τότε άρθρο στο ιστολόγιο.
Κλείνω με μια λεπτομέρεια. Αν προσέξετε τη φωτογραφια πάνω-πάνω, το γκράφιτι στο Πολύκεντρο του Ηρακλείου έχει ένα λαθάκι. Δεν εννοώ ότι λείπει το σκουληκάκι από το «αποσυνδέσεις», αλλά την πρώτη λέξη. Γράφει «Αν», ενώ ο Ελύτης έγραψε «Εάν».
Θα μου πείτε, το ίδιο δεν είναι; Και να είναι το ίδιο, ο Ελύτης θα είχε τους λόγους του να το γράψει «Εάν», οπότε αν θέλουμε να είμαστε απολύτως ακριβείς πρέπει να το σεβαστούμε.
Και ίσως για τον Ελύτη το «αν» με το «εάν» να μην ήταν εντελώς και απολύτως συνώνυμα. Για μένα είναι, αλλά υπάρχουν κάποιοι που θεωρούν ότι σε κάποιες χρήσεις χρησιμοποιείται μόνο το ένα από τα δύο.
Το λεξικό Μπαμπινιώτη, ας πούμε, αναφέρει ότι όταν εκφράζουμε πλάγιες ερωτήσεις βάζουμε μόνο το «αν» και όχι το «εάν», π.χ. «Ξέρεις αν θα έρθει;» ενώ όταν διατυπώνουμε υπόθεση ναι μεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και τα δύο, αλλά «αρκετοί ομιλητές» θεωρούν ότι με το εάν διατυπώνεται πιο καθαρά και πιο εμφατικά η υπόθεση.
Αυτή τη λεπτότατη διάκριση, ξαναλέω, δεν την τηρούν και πολλοί σήμερα -νομίζω ότι για τον σημερινό χρήστη το «εάν» έχει απλώς κάποια μεγαλύτερη επισημότητα. Άλλωστε στο Διαδίκτυο ο επίμαχος στίχος του Ελύτη πολύ συχνά παρατίθεται με «Αν» αντί «Εάν».
Οπότε, μπορεί να είναι παρωνυχίδα, αλλά ίσως για τον Ελύτη το «αν αποσυνδέσεις…» να μην έστεκε καλά. Βεβαια, δεν τολμώ να προτεινω να το διορθώσουν στο Πολύκεντρο του Ηρακλείου διότι υπάρχει ο κίνδυνος να το δει κάποιος και να στηλιτεύσει τους αγράμματους που έγραψαν «Εάν» ενώ στο Διαδίκτυο επικρατεί το «Αν» και να αρχίσει νέος κύκλος αντιπαραθέσεων!
Άσχετη απορία: Το ρώτησα και χτες στα σχόλια αλλ’ απάντηση δεν πήρα, οπότε κάνω μια στερνή προσπάθεια:
Σε κάποια αφήγηση για τον καπετάν Ζαχαριά, που έδρασε στα τέλη του 18ου αιώνα, γράφεται:
Όντας περάσαμε στη Μονή, εγώ, ο Θανάσης Πιερόπουλος. που πηγαίναμε στη Καλτεζιά, νάσου και ο Ζαχαριάς.
Ρόντου πόντου από κει το βάλαμε για τη Μαλεβή, όπου μείναμε λίγες μέρες.
Αυτό το «ρόντου πόντου» γκουγκλίζεται ελάχιστα και όχι πάντα με τη σωστή εξήγηση. Εικάζω πως θα πει σιγά-σιγά.
Το ξέρει κανείς Μοραϊτης ή άλλος;
