Η Ανατομία μέσα από ελληνικά Ιατροσόφια της Τουρκοκρατίας

Της Κατερίνας Μυλωνά

Η αρχαία ελληνική και στη συνέχεια βυζαντινή ιατρική επιβίωσε στον ελληνικό χώρο κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας με τη μορφή της εμπειρικής – πρακτικής ιατρικής. Από τους γιατρούς της εποχής, λίγοι είχαν την ευκαιρία να σπουδάσουν στα πανεπιστήμια της Δύσης. Οι περισσότεροι μυούνταν στην ιατρική τέχνη μαθητεύοντας κοντά σε άλλους γιατρούς. Ορισμένοι εξ αυτών – είτε λόγιοι, είτε εμπειρικοί γιατροί – κατέγραφαν τις γνώσεις τους σε χειρόγραφα, που σήμερα είναι γνωστά ως Ιατροσόφια. Στο μεγαλύτερο τους μέρος, τα Ιατροσόφια απαριθμούν θεραπείες για νόσους όπως «ο πόνος της κοιλιάς», τα «κουκούδια της κεφαλής» και η «λαβωματιά». Το περιεχόμενο των θεραπειών είναι εύληπτο, η επιστημονική τους τεκμηρίωση, ωστόσο, γεννά ερωτηματικά. 

Η Ανατομία είναι για την Ιατρική, από την αρχαιότητα ως σήμερα, ό,τι είναι ο χάρτης για τους ναυτικούς. Μέχρι σήμερα, δεν είναι γνωστό σε ποιο βαθμό οι Έλληνες λόγιοι και πρακτικοί γιατροί της Τουρκοκρατίας – οι συγγραφείς και αναγνώστες των Ιατροσοφίων – κατείχαν αυτόν τον χάρτη. Με άλλα λόγια, δεν είναι γνωστό αν η ιατρική στον ελληνικό χώρο υπό τον οθωμανικό ζυγό, διατήρησε την επιστημονική της λογική και τεκμηρίωση ή αν περιορίστηκε σε επαναλαμβανόμενες πρακτικές θεραπείες. Η μελέτη των Ιατροσοφίων της περιόδου και η αναζήτηση αποθησαυρισμένων γνώσεων ανατομίας μπορούν να ρίξουν φως σε αυτά τα ερωτήματα. 

Αυτή την αναζήτηση επιχείρησε πρόσφατα η ερευνητική ομάδα του Αναπλ. Καθηγητή Γιάννη Τσιαούση που έφερε σε στενή συνεργασία το Εργαστήριο Ανατομίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης, το Μουσείο Ιατρικής Κρήτης και το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας. Είναι αξιοσημείωτο ότι στη μελέτη είχαν ιδιαίτερα ενεργητική συμμετοχή φοιτητές όπως ο Χρήστος Τσαγκάρης (προπτυχιακός) και ο Γιάννης Κολιαράκης (μεταπτυχιακός), ενώ τα αποτελέσματά της δημοσιεύτηκαν πρόσφατα στο διεθνές επιστημονικό περιοδικό JBUON (περισσότερα εδώ). Ανάμεσα στα διασωθέντα Ιατροσόφια των τεσσάρων αιώνων της Τουρκοκρατίας, στοιχεία ανατομίας βρέθηκαν σε έξι έργα, που γράφτηκαν λίγα χρόνια πριν την Επανάσταση του 1821. Κάποια από αυτά τα Ιατροσόφια έχουν γραφτεί από λόγιους ιατρούς διάσημους για την κοινωνική και επαναστατική τους δράση, όπως οι Χαιρέτης και Χρυσοβελώνης και κάποια από επώνυμους ή ανώνυμους εμπειρικούς γιατρούς, όπως ο Ιωάννης Αθανασίου από το Πάπιγκο της Ηπείρου ή ο Ιάκωβος από τη Δημητσάνα. Κοντά σε αυτά, στοιχεία ανατομίας βρέθηκαν και σε ένα θεολογικό έργο του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη. 

Η ανατομία αξιοποιείται με αρκετούς τρόπους σε αυτά τα έργα. Ορισμένοι συγγραφείς χρησιμοποιούν ανατομικούς όρους, για να καταστήσουν σαφές, πού πρέπει να τοποθετηθεί ένα επίθεμα ή μια αλοιφή. Άλλοι προλογίζουν το έργο τους ή κάποια επιμέρους ενότητα με στοιχεία ανατομίας των πασχόντων οργάνων. Παράλληλα, η ανατομική περιγραφή των αισθητηρίων οργάνων συνταιριάζεται με το χριστιανικό – ασκητικό πρόταγμα της «φυλακής» των αισθήσεων από τον πειρασμό. Η ανατομία, λοιπόν, λειτουργεί ως τοπωνύμιο, ως οδοδείκτης αλλά και ως στοιχείο επιστημονικής τεκμηρίωσης. Κάθε μαρτυρία, ακόμα και αποσπασματική, είναι σημαντική, επειδή αποτελεί ένδειξη μίας κοινής επιστημονικής κατάρτισης και γλώσσας μεταξύ των γιατρών της εποχής. 

Παρότι σήμερα πολλές από τις θεραπείες των Ιατροσοφίων είναι ξεπερασμένες και απλοϊκές, η προσπάθεια ανατομικής τους τεκμηρίωσης φανερώνει την επιβίωση της επιστημονικής ιατρικής στον δεσποζόμενο από τους Οθωμανούς ελλαδικό χώρο. Το έντονο ενδιαφέρον για την ανατομία αξίζει, βέβαια, να συνεξεταστεί και με τα ιστορικά συμφραζόμενα της εποχής. 
Στα τέλη του 18ου αιώνα, οπότε και αρχίζουν αυτά τα Ιατροσόφια να εμφανίζονται, έχει μεσολαβήσει ο νεοελληνικός διαφωτισμός, ένα πνευματικό και κοινωνικό κίνημα που θεωρείται ότι συνέβαλε σημαντικά στην προετοιμασία της επανάστασης του 1821. Παράλληλα,  η συνύπαρξη της ανατομίας με σχετικές φιλοσοφικές ή επιστημονικές απόψεις αρχαίων Ελλήνων σοφών, όπως ο Αριστοτέλης, είναι ενδεικτική της ιστορικής συνέχειας της επιστημονικής αναζήτησης στον ελληνικό χώρο.

Κοντολογίς, σε μία δύσκολη ιστορική συγκυρία, η Ανατομία γίνεται σύμμαχος στην προσπάθεια των γιατρών του ελληνικού χώρου να καταπολεμήσουν – με ελάχιστα μέσα – τις παθήσεις του σώματος και της ψυχής. Δύο αιώνες αργότερα, καθώς θυμόμαστε την επανάσταση του ’21 εν μέσω της πανδημίας COVID-19, αυτή η ιστορία μπορεί να φαντάζει ξεπερασμένη. Μπορούμε, άραγε, να κρατήσουμε κάτι με πρακτική εφαρμογή στον δικό μας κόσμο και στα τωρινά προβλήματα; Η απάντηση είναι, μάλλον, θετική. Μέσα στην «ταραχή και το κακό» , δεν μπορούμε να λησμονούμε την ανάγκη επιστημονικής τεκμηρίωσης κάθε θεραπείας. Αν αυτό το κατόρθωσαν περιφερόμενοι, και ενίοτε διωκόμενοι, γιατροί στην Τουρκοκρατία, τότε οφείλουμε να τα καταφέρουμε και εμείς.

Διαβάστε περισσότερες ειδήσεις από την Κρήτη.