Ο άνδρας που διέσωσε 300 έργα του Βαν Γκογκ ήταν συνεργάτης των ναζί

Ο Sam van Deventer, ο διευθυντής του Μουσείου Kröller-Müller κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ήταν στενός συνεργάτης των ναζί, σύμφωνα με μια νέα βιογραφία. Η Ariëtte Dekker αποκάλυψε μια συνταρακτική ιστορία στο βιβλίο της The Confidant: Sam van Deventer (1888-1972), το οποίο εκδόθηκε στα ολλανδικά αυτή την εβδομάδα από τον Prometheus.

Το 1942, ο van Deventer φιλοξένησε ακόμη και ένα οικογενειακό πάρτι για τα 50ά γενέθλια του Arthur Seyss-Inquart, του επιτρόπου του Ράιχ για τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής στην Ολλανδία. Ποιος ήταν ακριβώς ο ναζιστής επίτροπος; Θα σας το απαντήσουμε αμέσως.

Ο Sam van Deventer, η Helene Kröller και ο Anton Müller (δεκαετία 1920) Μουσείο Kröller-Müller, Otterlo

Ο Seyss-Inquart δημιούργησε ένα βασίλειο τρόμου και επί των ημερών του περίπου 100.000 Ολλανδοί Εβραίοι στάλθηκαν στο θάνατο. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ο Seyss-Inquart κρίθηκε ένοχος για εγκλήματα πολέμου και εκτελέστηκε.

Η αρχή της ιστορίας

Ο Van Deventer υπήρξε δια βίου αδελφή ψυχή και σύμβουλος της Helene Kröller-Müller (1869-1939). Όταν συναντήθηκαν για πρώτη φορά, το 1908, εκείνη μόλις είχε αρχίσει να δημιουργεί τη μεγαλύτερη ιδιωτική συλλογή έργων του Βαν Γκογκ, εκτός της οικογένειας του καλλιτέχνη. Οι πίνακες και τα σχέδιά της θα αφήνονταν τελικά στο μουσείο που δημιούργησε κοντά στο Otterlo, σε ένα εθνικό πάρκο σε ερημική περιοχή στα ανατολικά της Ολλανδίας.

Το 1908 ο Van Deventer προσλήφθηκε από τον σύζυγο της Helene, Anton Kröller, ως βοηθός στην επιχείρηση του. Από τούδε και στο εξής θα συνδεόταν στενά με το ζευγάρι, όπως και με την εμπορική και ναυτιλιακή τους εταιρεία αλλά και τη συλλογή έργων τέχνης τους.

Αν και η γερμανικής καταγωγής Helene είχε παντρευτεί τον Anton το 1888, πιστεύεται ότι υπήρξε ερωμένη του Van Deventer. Για δύο δεκαετίες ο Van Deventer ζούσε με το ζευγάρι στο κτήμα των Kröller-Müllers λίγο έξω από τη Χάγη.

Για τη συγγραφή της βιογραφίας, η Dekker απέκτησε πρόσβαση σε ένα σεντούκι που περιείχε περισσότερες από 3.000 επιστολές της Helene προς τον Van Deventer. Η Dekker πιστεύει ότι είναι απίθανο να υπήρξε πράγματι σεξουαλική σχέση, καθώς ο Van Deventer έγραψε κάποτε ότι η Helene τον είχε πείσει για την ανωτερότητα της πλατωνικής αγάπης, σε αντίθεση με το «ζωώδες πνεύμα» του σεξ. Η Helene ήταν επίσης είκοσι χρόνια μεγαλύτερή του.

Πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Ο Van Deventer γρήγορα άρχισε να βοηθά την Helene να δημιουργήσει τη συλλογή Βαν Γκογκ, αν και αρχικά δυσκολευόταν να εκτιμήσει τον καλλιτέχνη. Το 1914 του έγραψε ότι τα δημοσιευμένα γράμματα του καλλιτέχνη ήταν «σαν ένας αληθινός καθρέφτης της ανθρώπινης ψυχής».

Ο Van Deventer σύντομα έγινε λάτρης του καλλιτέχνη και αργότερα οργάνωσε περιοδεύουσες εκθέσεις των έργων του Βαν Γκογκ από τη συλλογή της Helene στην Ελβετία, τη Γερμανία και το Βέλγιο (1927-28) και στην Αμερική (1936-37).

Το 1919 η Helene είχε αναθέσει στον Βέλγο αρχιτέκτονα Henry van de Velde να σχεδιάσει ένα «μεγάλο μουσείο» για τη συλλογή της (η οποία περιελάμβανε πολλούς άλλους καλλιτέχνες του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα), αλλά λίγα χρόνια αργότερα το σχέδιο ματαιώθηκε λόγω οικονομικών προβλημάτων που επηρέαζαν την επιχείρηση του Anton.

Ένα πιο ταπεινό μουσείο άνοιξε τελικά κοντά στο Otterlo τον Ιούλιο του 1938. Η Helene, με την πολυπόθητη βοήθεια του Van Deventer, μετά βίας κατάφερε να δει το όνειρο της να πραγματοποιείται. Πέθανε τον Δεκέμβριο του 1939, σε ηλικία 70 ετών, λίγες μόνο εβδομάδες μετά το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ναζιστικοί χαιρετισμοί και «Heil Hitler»

Αυτό που κάνει όμως τον Van Deventer μια αποκρουστική προσωπικότητα είναι ο ρόλος που διαδραμάτισε μετά την κατοχή των Κάτω Χωρών από τους Ναζί τον Μάιο του 1940. Ως βοηθός του καιροσκόπου Anton, κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για να είναι χρήσιμος στους Γερμανούς, οι οποίοι γρήγορα τον προήγαγαν ως διευθυντή του Μουσείου Kröller-Müller. Ο Anton πέθανε τον Δεκέμβριο του 1941.

Αν και δεν έγινε ποτέ μέλος του ναζιστικού κόμματος, ο Van Deventer υπέγραφε στις επιστολές προς τις γερμανικές αρχές «Heil Hitler» και τους χαιρετούσε ναζιστικά. Επέτρεψε στους Γερμανούς να αποθηκεύσουν προσωρινά έργα τέχνης, μεταξύ των οποίων και κάποια κλεμμένα από Εβραίους θύματα, στο καταφύγιο του μουσείου.

Ο Sam van Deventer και η Helene Kröller-Müller κάθονται έξω από το εξοχικό της οικογένειας. © Μουσείο Kröller-Müller, Otterlo

Ο Van Deventer κανόνισε την πώληση σημαντικών έργων τέχνης, μεταξύ των οποίων ήταν: το «Venus with Amor the Honey Thief» του Lucas Cranach, για την προσωπική συλλογή του Hermann Göring, βοηθού του Χίτλερ.

Στη συνέχεια, ο Van Deventer ξόδεψε μέρος των εσόδων για την απόκτηση πινάκων των Camille Pissarro και Camille Corot που είχαν κλέψει οι ναζί από Εβραίους ιδιοκτήτες και είχαν παραδοθεί από Γερμανούς εμπόρους τέχνης.

Η δίκη του αναβλήθηκε

Το μόνο που κατάφερε ο Van Deventer ήταν να διαφυλάξει με επιτυχία τη σημαντική συλλογή μοντέρνας τέχνης της Helene από τα δεινά του πολέμου. Οι πίνακες του Βαν Γκογκ αποθηκεύτηκαν με ασφάλεια σε ένα ειδικά κατασκευασμένο καταφύγιο στα έγκατα της γης.

Στις 20 Απριλίου 1945, το Μουσείο Kröller-Müller απελευθερώθηκε από τα καναδικά στρατεύματα. Δύο ημέρες νωρίτερα ο Van Deventer είχε συλληφθεί και στη συνέχεια θα περνούσε 15 μήνες υπό κράτηση.

Αρχικά έγιναν προσπάθειες να του απαγγελθούν κατηγορίες για εγκλήματα πολέμου, αλλά αν και αυτό δεν προχώρησε, εκείνος κατηγορήθηκε για συνέργεια. Απελευθερώθηκε τον Ιούλιο του 1946 και το 1950 η δίκη του αναβλήθηκε.

Στο μεταξύ, το 1948 είχε απολυθεί επίσημα από τη θέση του διευθυντή του μουσείου, το οποίο είχε ανοίξει ξανά τον Οκτώβριο του 1945 με νέο υπηρεσιακό διευθυντή τον Willy Auping.