Το σφαιρίδιο και τα μαγειρέματα των εκλογών

Tου Κώστα Μπογδανίδη

Σαν σήμερα, πριν 95 χρόνια, έγιναν για πρώτη φορά οι εκλογές με αναλογικό σύστημα και εγκαταλείφθηκε το σφαιρίδιο ενώ έκανε και την εμφάνισή του το ΚΚΕ στη Βουλή. Προκηρύχθηκαν στις 22 Σεπτεμβρίου από τον Γεώργιο Κονδύλη για τις 24 Οκτωβρίου και τελικά έγιναν στις 7 Νοεμβρίου. Ο στρατηγός Γεώργιος Κονδύλης  ήταν ο ισχυρός άνδρας στην ελληνική πολιτική ζωή εκείνης της περιόδου. Είχε ανατρέψει τον δικτάτορα Θεόδωρο Πάγκαλο στις 26 Αυγούστου 1926 και είχε καταστείλει το κίνημα των Ζέρβα και Δερτιλή λίγες μέρες αργότερα (9 Σεπτεμβρίου 1926). Κυβερνούσε και αυτός δικτατορικά, αλλά από την πρώτη μέρα της εξουσίας του είχε καταστήσει σαφές ότι σύντομα θα διενεργήσει εκλογές. Κι έμεινε πιστός στην υπόσχεσή του.

Η κάλπη έδωσε τη νίκη στο «Κόμμα της Ενώσεως Φιλελευθέρων» με το 31,63% των ψήφων, χωρίς να σχηματίζει αυτοδύναμη κυβέρνηση. Ακολούθησαν το «Λαϊκό Κόμμα» (20,23%) το «Κόμμα Ελευθεροφρόνων (15,76%) και το «Κόμμα Δημοκρατικής Ενώσεως» (6,48%). Τα τέσσερα αυτά κόμματα θα συνεργαστούν για τον σχηματισμό κυβέρνησης συνεργασίας υπό τον εξωκοινοβουλευτικό «πρωθυπουργό των δυσχερών και μεταβατικών καταστάσεων" Αλέξανδρο Ζαϊμη (4 Νοεμβρίου 1926) .Στο μεταξύ ο Γεώργιος Κονδύλης είχε υποβάλλει την παραίτησή του.

Τα συστήματα που υπήρχαν τότε και η ιστορία τους ….

Είναι δεδομένο ότι το εκλογικό σύστημα αποτελεί το θεμέλιο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας αφού έτσι κι αλλιώς μετατρέπει τις ψήφους σε κοινοβουλευτικές έδρες. Δηλαδή με ποιόν τρόπο η βούληση του εκλογικού σώματος, που εκφράστηκε στις εκλογές με την ψήφο των εκλογέων θα μεταφραστεί σε κατανομή των βουλευτικών εδρών. Και για το λόγο αυτό πάντοτε ήταν για τις κοινοβουλευτικές δυνάμεις ένα σημαντικό πρόβλημα η επιλογή του εκλογικού συστήματος, το οποίο θα εφαρμοστεί στις εκλογές, καθώς το πλήθος των κοινοβουλευτικών εδρών, οι οποίες κατανέμονται στα πολιτικά κόμματα, διαφέρει όταν χρησιμοποιούνται διαφορετικά εκλογικά συστήματα.

Υπάρχουν πολλά εκλογικά συστήματα και πολύ περισσότερες παραλλαγές τους. Τα δύο βασικά, πάντως, συστήματα είναι το πλειοψηφικό (κατ'αυτό, σε κάθε εκλογική περιφέρεια εκλέγεται ο συνδυασμός ή ο υποψήφιος που λαμβάνει την πλειοψηφία των ψήφων) και το αναλογικό (κατά το οποίο οι έδρες κάθε εκλογικής περιφέρειας κατανέμονται στους συνδυασμούς και στους μεμονωμένους υποψηφίους ανάλογα με τις ψήφους που έλαβαν).

Στην Ελλάδα έχουν εφαρμοστεί και τα δύο βασικά εκλογικά συστήματα. Έτσι, από το 1844 μέχρι το 1923 οι βουλευτικές εκλογές γίνονταν με το πλειοψηφικό σύστημα (και μάλιστα με "σφαιρίδια" και όχι με ψηφοδέλτια). Από το 1926 έως το 1956 εναλλάσσονται τα δύο συστήματα, πλειοψηφικό και αναλογικό. Μετά το 1956, βασικό εκλογικό σύστημα είναι το αναλογικό, σε πολλές παραλλαγές του.

Από το 1926 μέχρι και σήμερα έχουν ουσιαστικά εφαρμοστεί 16 διαφορετικά εκλογικά συστήματα γεγονός που δείχνει και το πώς οι πολιτικές δυνάμεις προσπαθούσαν κάθε φορά να εφαρμόζουν κατά το δοκούν τον εκλογικό νόμο που θεωρούν ότι θα τους δώσει τη νίκη.

Πρώτη ήταν η αναλογική του 1926 η οποία περιείχε το περίφημο συν 1 και από την τρίτη κατανομή τα πράγματα ήταν πολύ δύσκολα. Η αναλογική του 1932 που εφαρμόστηκε και στις εκλογές του 1936, του 1946 και του 1950, ήταν πανομοιότυπη με την αναλογική του 1926 μόνο που στην τρίτη κατανομή δεν λαμβάνονται υπόψη τα αναντιπροσώπευτα υπόλοιπα. Με εκείνο το σύστημα προβλεπόταν πλειοψηφικό για τις προνομιούχες περιφέρειες (Ύδρα, Σπέτσες, Ψαρά) και ένα ιδιόρρυθμο αναλογικό εκλογικό σύστημα για τους εκλογικούς συλλόγους των Ισραηλιτών της Θεσσαλονίκης και τους μουσουλμάνους της ΘΡΑΚΗΣ.

Ακολούθησε η λεγόμενη ιδιόμορφη αναλογική του 1951 που προέβλεπε την κατανομή των εδρών σε δύο φάσεις-στη δεύτερη κατανομή μάλιστα υπήρχε σαφής διαχωρισμός για τα κόμματα που έμπαιναν σε αυτή.

Το εκλογικό σύστημα του 1956 ήταν το λεγόμενο τριφασικό το οποίο προέβλεπε μία κατανομή εδρών μεταξύ επιτυχόντος και επιλαχόντος. Αυτό το σύστημα αντικαταστάθηκε με την ενισχυμένη αναλογική του 1958 η οποία προβλέπει δύο κατανομές των βουλευτικών εδρών , η πρώτη ήταν όμοια με εκείνη του 1951.

Από εκεί και μετά ακολούθησαν άλλα εκλογικά συστήματα , οι ενισχυμένες αναλογικές του 1961 και του 1963 ,όπως και αυτή του 1974. αναλογική χρησιμοποιήθηκε και το 1977, αλλά και το 1985 με στοιχεία πλειοψηφικού. Αυτό που δημιούργησε πρόβλημα αυτοδυναμίας ήταν το εκλογικό σύστημα του 1989 το οποίο δεν μπορούσε να δώσει αυτοδύναμη κυβέρνηση.

Τι ήταν το σφαιρίδιο που εγκαταλείφθηκε οριστικά εκείνη την ημερομηνία;

Κάνοντας μια μικρή αναδρομή στην « ψήφο » των Ελλήνων βλέπουμε πως το ψηφοδέλτιο εισήχθη με την έλευση των Βαυαρών του Όθωνα το 1833 και πρωτοχρησιμοποιήθηκε τον Ιούλιο του 1834 στις δημοτικές εκλογές του νομού Αργολιδοκορινθίας. Ήταν λευκό και ο ψηφοφόρος σημείωνε χειρόγραφα τον εκλεκτό του υποψήφιο. Νωρίτερα, επικρατούσε η προφορική και φανερή ψηφοφορία στις συνελεύσεις των δημοτών. Το χειρόγραφο ψηφοδέλτιο καταργήθηκε με το Σύνταγμα του 1864, επειδή οι περισσότεροι Έλληνες ήταν αναλφάβητοι και συνεπώς εύκολα χειραγωγούμενοι από τους κομματάρχες.

Ως μέσο ψηφοφορίας εισήχθη το σφαιρίδιο (μικρός μολυβένιος βώλος), ύστερα από εισήγηση των Επτανησίων βουλευτών, με τη δικαιολογητική βάση ότι ήταν το «καταλληλότερο εις τα αναπτυγμένα έθνη, τα έχοντα ηθικήν καλυτέραν, σέβας προς τους νόμους και την δημοτικήν παιδείαν διακεχυμένην και εις το ευτελέστατον χωρίον». Η ψηφοφορία δια σφαιριδίου εφαρμοζόταν στο Ιόνιο κράτος και είχε τις ρίζες της στην περίοδο της Ενετοκρατίας. Η συνταγματική κατοχύρωση της διά σφαιριδίων ψηφοφορίας είχε σκοπό τη διασφάλιση της μυστικότητας, του «απορρήτου της ψήφου», μετά την εμπειρία των νόθων εκλογών της Οθωνικής περιόδου, κατά τις οποίες χρησιμοποιούνταν ψηφοδέλτια.

Οι πρώτες εθνικές εκλογές με σφαιρίδιο έγιναν το 1865 (14-17 Μαΐου), με νικητή τον μεσσήνιο πολιτικό Αλέξανδρο Κουμουνδούρο.

Στις εκλογές του 1926 εγκαταλείφθηκε οριστικά το σφαιρίδιο με το οποίο γινόταν η ψηφοφορία μέχρι τότε. H ψηφοφορία με σφαιρίδιο γινόταν ως εξής:

Kάθε υποψήφιος βουλευτής είχε μια κάλπη σε κάθε εκλογικό τμήμα της εκλογικής του περιφέρειας. Oι ψηφοφόροι έπρεπε να ψηφίσουν σε όλες τις κάλπες του εκλογικού τμήματος. Εσωτερικώς κάθε κάλπη χωριζόταν σε δύο τμήματα, αριστερά και δεξιά. Εξωτερικώς το ένα τμήμα ήταν άσπρο (ναι) και το άλλο μαύρο (όχι). Στην επιφάνεια η οποία ήταν στραμμένη προς τον ψηφοφόρο που περνούσε για να ψηφίσει, υπήρχε μια κυκλική οπή. Στην περιφέρεια της οπής ήταν προσαρμοσμένο ένα κυλινδρικό ύφασμα και εσωτερικώς τα τοιχώματα της κάλπης ήταν στρωμένα με τσόχα. Πίσω από κάθε κάλπη βρισκόταν ο αντιπρόσωπος του υποψηφίου (κομματάρχης), ο οποίος έδινε στον εκλογέα ένα σφαιρίδιο, για να φανεί ότι δεν κρατούσε περισσότερα από ένα, έβαζε το χέρι του μέσα από το κυλινδρικό ύφασμα στην οπή και έριχνε το σφαιρίδιο στο άσπρο τμήμα, αν ήθελε να τον καταψηφίσει (να τον “μαυρίσει”). Tο κυλινδρικό ύφασμα είχε σκοπό να κρύβει τις κινήσεις του χεριού του ψηφοφόρου, όταν ρίχνει το σφαιρίδιο, και η τσόχα να μην ακούγεται σε πιο τμήμα πέφτει το σφαιρίδιο. H διαλογή των ψήφων γινόταν με άβακα (κόσκινο) που χωρούσε ορισμένο αριθμό σφαιριδίων. Mετρούσαν πρώτα τα “ναι” (άσπρα) και ύστερα τα “όχι” (μαύρα). Καμιά φορά οι φανατικοί οπαδοί ενός υποψηφίου δάγκωναν το σφαιρίδιο, ώστε να αφήσουν τα ίχνη των δοντιών τους στην επιφάνειά του και να δείξουν την αφοσίωσή τους στον εκλεκτό τους. Από εκεί προέρχεται η έκφραση «το έριξα δαγκωτό»!

Oι βουλευτικές έδρες παρεχωρούντο στους υποψηφίους που είχαν τα περισσότερα “ναι” (άσπρα) μέχρι να εξαντληθεί ο αριθμός των βουλευτικών θέσεων της συγκεκριμένης εκλογικής περιφέρειας. Aν το άθροισμα άσπρων και μαύρων ενός υποψηφίου σε ένα τμήμα ήταν μεταλύτερο από τον αριθμό των ψηφισάντων, αφαιρούσαν τα πλεονάζοντα σφαιρίδια από τα άσπρα. Mε τα σφαιρίδια ίσχυε πλειοψηφικό σύστημα, αλλά σε ατομική βάση λόγω της “πολυκαλπίας”.

Ο κάθε εκλογέας έπρεπε να περάσει υποχρεωτικά από όλες τις κάλπες των υποψηφίων και να ακολουθήσει την ίδια διαδικασία. Διαφορετικά ετιμωρείτο με πρόστιμο και ποινή φυλάκισης. Είναι φανερό ότι η ψηφοφορία δια σφαιριδίου ήταν ιδιαίτερα χρονοβόρα για τον εκλογέα. Το σφαιρίδιο ως μέσο ψηφοφορίας δεν εξάλειψε τη νοθεία, αφού πάντα εφευρίσκονταν τρόποι για τη νόθευση του εκλογικού αποτελέσματος, αλλά την περιόρισε αισθητά, σε συνδυασμό με τις ποινικές διατάξεις της εκλογικής νομοθεσίας, ιδίως μετά το 1877. Η  κυριότερη καλπονοθεία της δια σφαιριδίου ψηφοφορίας ήταν η ανατροπή της κάλπης. Τα σφαιρίδια μπερδεύονταν, οπότε δεν μπορούσε να γίνει καταμέτρηση. Πάντως, το σφαιρίδιο σε συνδυασμό με το καθολικό δικαίωμα του εκλέγειν αναδείκνυε την Ελλάδα πρωτοπόρο στην άμεση εκλογή σε ευρωπαϊκή κλίμακα.

Ύστερα από μισό αιώνα, τα πράγματα άλλαξαν. Ο αναλφαβητισμός είχε υποχωρήσει στο 50%, ο τρόπος ψηφοφορίας δια σφαιριδίου θεωρείτο απαρχαιωμένος, οι μέθοδοι καλπονοθείας είχαν προσαρμοστεί και γενικό ήταν το αίτημα για την επαναφορά του ψηφοδελτίου, έντυπου αυτή τη φορά. Μιλώντας στη Βουλή το 1910, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου τόνισε: «Καθιστά (το ψηφοδέλτιο) περισσότερον ανεπηρέαστον την εκλογήν παρά η δια σφαιριδίου ψηφοφορία, η οποία δια τα μύρια μετερχομένων τεχνάσματα αντιπροσώπων των υποψηφίων, τους οποίους καθιστά αναγκαίους, και δια της δυσκόλου επιβλέψεως όλων των καλπών υπό των δικαστικών αντιπροσώπων, διευκολύνει την νόθευσιν του φρονήματος των εκλογέων…».

Στο Σύνταγμα του 1911, που φέρει τη σφραγίδα του Ελευθερίου Βενιζέλου, δεν συμπεριλήφθηκε η διάταξη του Συντάγματος του 1864 για το σφαιρίδιο και αφέθηκε στον κοινό νομοθέτη η πρωτοβουλία να ορίσει δια νόμου το μέσο ψηφοφορίας. Το (έντυπο) ψηφοδέλτιο επανήλθε στις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές του 1914 και από τις βουλευτικές εκλογές της 7ης Νοεμβρίου 1926 είναι το μέσο ψηφοφορίας (μαζί με τον σταυρό προτίμησης) που ισχύει μέχρι σήμερα.

ΠΗΓΕΣ

-ΠΑΤΡΙΣ

-Τα ελληνικά εκλογικά συστήματα και οι εκλογές Α.Παντελής

-Θ.Βερέμης

-Γ.Δαφνής

Cretalive.gr

Sanshmera.gr

Wikipedia.gr