Όταν οι Κρήτες δεν σήκωναν μύγα στο σπαθί τους!

Η Κρητική Επανάσταση του 1866-1869 υπήρξε από τις πιο σημαντικές σε μια σειρά επαναστάσεων τον 19ο αιώνα στην Κρήτη ενάντια στην Οθωμανική κυριαρχία και ήταν υπέρ της ένωσης με την Ελλάδα. Παρ΄ ότι η ίδια η Επανάσταση δεν στέφθηκε με επιτυχία, το γεγονός της ανατίναξης της Μονής Αρκαδίου, που προκάλεσε το θάνατο 300 περίπου πολιορκημένων και 700 αμάχων, είχε μεγάλο αντίκτυπο στη διεθνή κοινή γνώμη ως μία από τις πτυχές του όλου Ανατολικού Ζητήματος.

Τα βασικά αίτια της Επανάστασης αυτής, που έφθασε στα όρια πολεμικής σύρραξης μεταξύ Βασιλείου της Ελλάδος και Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ήταν τα ακόλουθα τρία:

Ο διακαής πόθος των Κρητών για την απελευθέρωσή τους από τον τουρκικό ζυγό και την ενσωμάτωση της Κρήτης με το ελληνικό κυρίαρχο κράτος, το οποίο απείχε πλέον μόλις μερικά ναυτικά μίλια μετά την ενσωμάτωση των Ιονίων νήσων, που είχε πραγματοποιηθεί τρία χρόνια πριν.

Η εκ μέρους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας μερική αθέτηση των όρων του μεταρρυθμιστικού Χαττ-ί Χουμαγιούν, ή άλλως "Ισλαχάτ Φερμάν", περί ισονομίας των θρησκευτικών μειονοτήτων που είχε θεσπιστεί δέκα χρόνια πριν (1856), με την επιβολή νέων βαρύτερων φόρων και

Το λεγόμενο "μοναστηριακό ζήτημα", το οποίο αποτελούσε τον απόηχο ομοίου μεγάλου ζητήματος, που είχε ξεσπάσει την ίδια εποχή στη Ρουμανία και αφορούσε ιδιαίτερη υψηλή φορολόγηση των μοναστηριακών περιουσιών, με συνέπεια κλήρος και λαός να εξεγερθούν.

Οι χριστιανικοί πληθυσμοί του νησιού είχαν επαναστατήσει και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 μαζί με τους υπόλοιπους Έλληνες, όμως παρά τις σποραδικές επιτυχίες, η επανάσταση καταπνίγηκε. Το 1828 η Κρήτη πέρασε υπό τον έλεγχο του Αιγύπτιου ηγέτη Μοχάμετ Άλη, αλλά το 1840 ξαναπέρασε υπό τον άμεσα έλεγχο της Υψηλής Πύλης. Το 1841 και το 1858 η Κρήτη επαναστάτησε και πάλι. Τελικά από το 1858 αναγνωρίστηκαν κάποια δικαιώματα στους Κρητικούς, όπως να οπλοφορούν, καθώς και σειρές κανονισμών σχετικά με το χριστιανικό δίκαιο και την απόλυτη ελευθερία στην άσκηση της θρησκείας. Η Κρητική Επανάσταση του 1866 θεωρείται το "δεύτερο '21".

Οι συνθήκες για την έναρξη της Επανάστασης ήταν δυσμενείς, κυρίως λόγω της πολιτικής κατάστασης τόσο στο εσωτερικό της Ελλάδας όσο και στην Ευρώπη. Από τη μια στο εσωτερικό της Ελλάδας επικρατεί διχασμένη πολιτική ατμόσφαιρα, με την κυβέρνηση Μπενιζέλου Ρούφου σαφώς αντίθετη, ενώ περισσότερο αποφασιστικός ήταν ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, οπαδός της ρωσικής πολιτικής. Από τις μεγάλες Δυνάμεις μόνο η Ρωσία, που είχε ταπεινωθεί με τη Συνθήκη των Παρισίων (το 1856), έδειξε να ευνοεί και να υποκινεί μέσω του πρόξενου της στα Χανιά Σπυρίδωνα Δενδρινό και του υποπρόξενου Ιωάννη Μητσοτάκη στο Ηράκλειο.

Οι σποραδικές συγκρούσεις συνεχιζόταν και οι εκκλήσεις του Οθωμανού Σουλτάνου δεν έφερναν κάποιο αποτέλεσμα. Το 1866 δημιουργήθηκαν ένοπλα τμήματα. Η έναρξη της Επανάστασης κηρύχθηκε επίσημα στις 21 Αυγούστου 1866. Το ελληνικό κράτος εξέφρασε την συμπάθειά του προς την εξέγερση, όπως και ορισμένες άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Φιλελληνική κίνηση αναπτύχθηκε και στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής που εκδηλώθηκε, μεταξύ άλλων, με την αποστολή χρημάτων και όπλων για την ενίσχυση της Κρητικής Επανάστασης. Τη διαχείριση των χρηματικών ποσών, που προερχόταν από αμερικανικούς εράνους προκειμένου να διατεθούν για την αγορά τροφίμων και ενδυμάτων και αποστελλόταν με αμερικανικά κυρίως πλοία στην Κρήτη, είχε αναλάβει ο Αμερικανός φιλέλληνας Σάμιουελ Γκρίντλει Χάου, ο οποίος είχε εγκατασταθεί στην Αθήνα. Οι επαναστάτες κατάφεραν αρχικά να θέσουν υπό έλεγχο την κρητική ύπαιθρο.

Στις 8 Νοεμβρίου του ίδιου έτους, οθωμανικές δυνάμεις πολιόρκησαν την Μονή Αρκαδίου, η οποία ήταν και το αρχηγείο των Επαναστατών. Εκεί ο Πάνος Κορωναίος είχε εγκαταστήσει φρούραρχο τον ανθυπολοχαγό Ιω.Δημακόπουλο μαζί με τον ηγούμενο Γαβριήλ Μαρινάκη. Εκτός από τους 259 πολιορκημένους, στην Μονή είχαν βρει καταφύγιο και 700 γυναικόπαιδα. Μετά από ολιγοήμερες συγκρούσεις, η οθωμανική πλευρά έσπασε τον αμυντικό κλοιό και εισήλθε. Ο ηγούμενος είχε σκοτωθεί πολεμώντας στις επάλξεις. Την κρίσιμη εκείνη ώρα ο Κωστής Γιαμπουδάκης, (ή σύμφωνα με δημοτικό τραγούδι ο Ανωγειανός δάσκαλος Εμμ. Σκουλάς) ανατίναξε την πυριτιδαποθήκη και η Μονή σωριάστηκε σε φλεγόμενα ερείπια Το συγκεκριμένο περιστατικό προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση στην διεθνή κοινή γνώμη και απέχθεια για την τουρκική ηγεσία. Δραματικές λεπτομέρειες από τη φρίκη του ολοκαυτώματος διέσωσε ο Αμερικανός πρόξενος στα Χανιά Stillman και συγκέντρωσε, από πολλές πηγές, ο Τιμόθεος Βενέρης έργο του "Το Αρκάδι δια των αιώνων" (Αθήνα 1938). Φιλέλληνες κινήθηκαν υπέρ των Κρητών με τη συγκρότηση επιτροπών και τη δημιουργία εράνων.

Ο Ααλή Πασάς και ο Οργανικός Νόμος

Οι ωμότητες των Τούρκων στην Κρήτη ανάγκασαν τον Σουλτάνο να μεταβάλλει την πολιτική του στάση, καθ' ότι η δυσφορία της κοινής γνώμης διογκωνόταν. Έστειλε λοιπόν στην Κρήτη τον μεγάλο βεζίρη Ααλή Πασά κομιστή διοικητικών παραχωρήσεων, που αποτέλεσαν τη βάση του λεγόμενου Οργανικού Νόμου του 1868. Επρόκειτο για ένα καθεστώς υποτυπώδους ημιαυτονομίας και σύμφωνα με αυτό η Κρήτη θα αποτελούσε ένα βιλαέτι (διοικητική επαρχία) της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διοικούμενο από το βαλή, που διοριζόταν από το Σουλτάνο. Το νησί διαιρέθηκε σε πέντε διοικήσεις και είκοσι επαρχίες. Θα μπορούσαν να διορίζονται και χριστιανοί στις διοικήσεις αυτές· στα δικαστήρια θα μετείχαν χριστιανοί και μουσουλμάνοι, ενώ αιρετοί σύμβουλοι θα μετείχαν στο κεντρικό συμβούλιο της Γενικής Διοίκησης. Επίσης αναγνωρίστηκε η ισοτιμία των δύο γλωσσών, ελληνικής και τουρκικής. Ο Οργανικός Νόμος κυρώθηκε με "Διάταγμα Αυτοκρατορικόν" που δημοσιεύτηκε στις 8 Ιανουαρίου 1868.

Οι εξελίξεις της Επανάστασης

Οι αποστολές εθελοντών, εφοδίων και όπλων από την Ελλάδα είχαν εξαγριώσει την Τουρκία. Στα τέλη του 1868 με τελεσίγραφό της η Τουρκία κατηγορούσε την Ελλάδα για ενεργό ανάμειξη και απειλούσε με πόλεμο, ο οποίος αποφεύχθη με την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων. Η Ελλάδα αναγκάστηκε να αποδεχτεί τους όρους του τουρκικού τελεσίγραφου και να σταματήσει την έμπρακτη βοήθεια προς την Κρήτη. Η Τουρκία από την άλλη υποχώρησε στις υποδείξεις της Αγγλίας να προταθεί μια λύση με την παραχώρηση γενικής αμνηστίας και νέων προνομίων.

Στις 9 Δεκεμβρίου 1868 Έλληνες επαναστάτες ερχόμενοι από τα Ρούστικα σε σύντομο χρόνο, αρχικά απέκρουσαν ισχυρό Τουρκικό απόσπασμα ορμώμενο από το Ρέθυμνο στον Καλονύκτη. Κι ενώ τους είχαν πολιορκήσει, κατά τις 5 μ.μ. αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν κατά τα Ρούστικα, καθώς έφθασαν υπέρτερες σε αριθμό εχθρικές ενισχύσεις. Από την ελληνική πλευρά σκοτώθηκαν οι: οπλαρχηγός Αντώνιος Νικ. Τσουχλαράκης από το Χωρδάκι Ακρωτηρίου και οι Γαυδιωτάκης ή Γαβιοτάκης Κ. και Χατζηδάκης Γ., οι οποίοι ετάφησαν στα Ρούστικα.

Στις 11 Δεκεμβρίου 1868 η Προσωρινή Κυβέρνηση πολιορκήθηκε στη Γωνιά Κισάμου. Τον Ιανουάριο του 1869 η ευρωπαϊκή διπλωματία είχε στραφεί υπέρ της Τουρκίας και οι Μεγάλες Δυνάμεις αποφάσισαν με τη Συνθήκη των Παρισίων (9/20 Ιανουαρίου) να απαγορευτεί στην Ελλάδα ο σχηματισμός εθελοντικών σχημάτων και ο εφοδιασμός των επαναστατών.

Στη διάρκεια της Επανάστασης οι Τούρκοι έκαναν φοβερές βιαιοπραγίες κατά των χριστιανών με εμπρησμούς χωριών, φόνους, βιασμούς, βεβηλώσεις ναών κλπ. Ειδικά για το ανατολικό τμήμα της Κρήτης σώζεται λεπτομερής περιγραφή των καταστροφών και ωμοτήτων, καθώς και κατάλογος θυμάτων

ΠΗΓΕΣ:

Ψιλλάκης Βασίλειος Ιστορία της Κρήτης

Δετοράκης Θεοχάρης, "Το κεντρικό θεραπευτήριο στη Μεγάλη Κρητική επανάσταση του 1866-69", Παλίμψιστον, τεύχ. 5 (1987), σελ. 185-203

Δετοράκης Θεοχάρης, Ένας άγνωστος αγωνιστής του 1866 (Με βάση δύο ανέκδοτα έγγραφα), Κρητολογία, τόμ. 3, (1976), σελ. 47-54

Παπαντωνάκης Γεώργιος, Η Διπλωματική ιστορία της Κρητικής Επανάστασης του 1866, εν Αθήναις, 1926

Wikipedia.org