Ήταν 18 Αυγούστου 1841 και μόνο τότε έχουμε για πρώτη φορά μια γραπτή μαρτυρία για τον Καραγκιόζη στην αθηναϊκή εφημερίδα” Ταχύπτερος Φήμη”: «Την 21 του παρόντος, θα παρουσιαστεί είς Ναύπλιον η κωμωδία του Καραγκιόζη, έχουσα αντικείμενον τον Χατζ-Αββάτην και Κουσζούκ- Μεϊμέτην».
Ο ελληνικός Καραγκιόζης δεν έχει και πολλές ληξιαρχικές πράξεις. Επίσης είναι γνωστό πως δεν πολυπαιζόταν καραγκιόζης την μεγάλη περίοδο της Τουρκοκρατίας στην Ελλάδα από Έλληνες αλλά πιθανόν κάποιες φορές από του ίδιους τους Τούρκους. Οι μαρτυρίες που έχουμε εκτός από την πρώτη παραπάνω γραπτή της 18ης Αυγούστου του 1841 είναι από τα γραφόμενα του Εβλιά Τσελεμπί ( μέσα του 17ου αιώνα). Ως γνωστόν επίσης οι μαρτυρίες του Τσελεμπή έχουν αμφισβητηθεί αρκετές φορές παρόλα αυτά αναφέρεται στις περιηγήσεις του στην Ελλάδα της εποχή της Τουρκοκρατίας και γράφει για την παρουσία του Καραγκιόζη πως :« ο Καραγκιόζης ήταν κόπτης ιπποκόμος (Kibti saisi) το Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου».
Ο ίδιος περιηγητής στις 30 Μαΐου του 1670 φεύγει από την Κρήτη, όπου έχει παρευρεθεί και στην άλωση του Μεγάλου Κάστρου από τους Τούρκους και περιηγείται στον κορμό της Ελλάδας ως την 28 Δεκεμβρίου 1670 που φθάνει στην Πόλη. Στο διάστημα του ταξιδιού του δίνει μια σημαντική μαρτυρία πως στο περίφημο πανηγύρι της Ντόλιανης ( σχεδόν απροσδιόριστη τοποθεσία που γνωρίζουμε πως Ντόλιανη ή Ντόλια δεν είναι κάποιο χωριό αλλά σαν λέξη σημαίνει το χαμηλό, την πεδιάδα ή το ίσωμα) υπήρξε κατά την διάρκεια πανηγυρισμών και ένα νέο είδος θεάτρου με σκιές :
«Και όσοι ταχυδακτυλουργοί και ακροβάτες υπάρχουν επάνω στην επιφάνεια της γης, βρίσκονται στις πλατείες και στις σκηνές. Άλλοι είναι θαυματοποιοί, άλλοι παίζουν με σκοινιά, άλλοι παίζουν με φιάλες, άλλοι είναι σχοινοβάτες, άλλοι είναι χαρτοπαίχτες , άλλοι παίζουν με σκιές, άλλοι με δοχεία, άλλοι με μαχαίρια, άλλοι επιδεικνύουν τη δύναμη τους, άλλοι παίζουν με φλόγες , άλλοι έχουν κουκλοθέατρο ή θέατρο σκιών, άλλοι κάνουν αγυρτείες… Γίνεται μια μεγάλη γιορτή».
Άλλη μαρτυρία για του Καραγκιόζη και το θέατρο σκιών συναντούμε στην Κωνσταντινούπολη του 1802 … Λίγο πριν μπαίνοντας στα 1799, ο Γάλλος περιηγητής Πουκεβίλ βρίσκεται στην Τρίπολη. Περιγράφοντας την πόλη εκτός από το Σεράγι του Πασά και τις γιορτές και τα πανηγύρια που διαδραματίζονται λέει λοιπόν πως βρέθηκε ανάμεσα σε μουζικάντηδες , χορευτές , γελωτοποιούς και καραγκιοζοπαίχτες … Αυτή ίσως να είναι η αρχαιότερη αναφορά Καραγκιόζη στον ελλαδικό χώρο! …αν και πάλι έχει αμφισβητηθεί. Στα 1802 επιστρέφει στην Πόλη και παρακολουθεί μια παράσταση Καραγκιόζη που την περιγράφει στο βιβλίο του «Voyage a Constantinople».
Τέλος στα 1809 υπάρχει μια ακόμα μαρτυρία, τούτη τη φορά από τον Λόρδο Βύρωνα που αναφέρει πως παρακολούθησε στην Ελλάδα μια παράσταση καραγκιόζη. Στις 28 Σεπτέμβριου 1809 ο λόρδος Βύρωνας με τον φίλο του John Cam Hobhouse αρχίζουν μια περιήγηση στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στην Δυτική Ελλάδα, την Βόρεια Ήπειρο, την Αττική, την Σμύρνη και την Πόλη. Κάποια στιγμή οι δύο φίλοι φτάνουν στα Γιάννενα και επισκέπτονται τον Αλή πασά. Τυχαία θα παρακολουθήσουν μια παράσταση τούρκικου καραγκιόζη:
«Ένα – δυο βράδια πριν αναχωρήσουμε από τα Γιάννενα, πήγαμε να δούμε τη μοναδική προκοπή που έκαναν οι Τούρκοι γύρω από τις θεατρικές παραστάσεις. Ήταν ένα θέαμα με ανδρείκελα, που το διεύθυνε ένας Εβραίος, ο οποίος επισκεπτόταν την πολιτεία στη διάρκεια του Ραμαζανιού με τις χαρτονένιες φιγούρες του. Το θέαμα, ένα είδος ombre chinoise(κινέζικη σκιά), στήθηκε στη γωνία ενός πολύ ρυπαρού καφενείου, γιομάτου θεατές – κυρίως νεαρά παιδιά. Η είσοδος ήταν 2 παράδες το φλιτζάνι ο καφές, και 2 – 3 ακόμα τέτοια μικρονομίσματα, που τα ρίχναν στο δίσκο μετά την παράσταση. Ο ήρωας του έργου ήταν κάτι σαν τον δικό μας Punch,με το όνομα Cara – Keus, που είχε όπως πολύ σωστά είπε κάποιος ταξιδιώτης, την αποσκευή του Θεού των Κήπων κρεμασμένη από το λαιμό με νήμα… Ο επόμενος στην ιεραρχία ήταν ένας κωμικός με το όνομα Codja – Haivat, ο Σάντζο του Καραγκιόζη. Ένας άνδρας και μια γυναίκα ήταν οι ακόλουθες φιγούρες, αν εξαιρέσουμε την καταστροφή του δράματος που συντελείται με την εμφάνιση του διαβόλου, του ίδιου αυτοπροσώπως. Τον διάλογο που ήταν όλος στα Τούρκικα και δινόταν από τον εβραίο δεν τον καταλάβαινα. Προκαλούσε δυνατά και συχνά ξεσπάσματα γέλιου στο ακροατήριο, αλλά η υπόθεση, απόλυτα κατανοητή, ήταν φοβερά απλοϊκή για να την περιγράψω. Αν έχετε δει ποτέ τα morrice-dancing σε μερικές επαρχίες της Αγγλίας, μπορείτε να έχετε μια αμυδρή ιδέα του Καραγκιόζη ».
Ο Καραγκιόζης στην Ελλάδα μετά το 1850
Η εφημερίδα «Ταχύπτερος Φήμη» στις 9 Φεβρουαρίου 1852 αφιέρωσε ολόκληρη στήλη για μια παράσταση του «ανατολικού θεάτρου», με θέμα τους γάμους του Καραγκιόζη, που δόθηκε στην περιοχή της Πλάκας, κοντά στο Τολό. Δεν μνημονεύεται το όνομα του καραγκιοζοπαίχτη.
Ανάμεσα στους καλλιτέχνες που περιόδευαν στον ελληνικό χώρο ήταν και ο Μπάρμπα-Γιάννης Μπράχαλης που, όπως αναφέραμε, θεωρείται και ο πρώτος που έφερε την τέχνη του Καραγκιόζη στην Ελλάδα, (μεταξύ 1850 και 1860).
Μετά την απελευθέρωση, ο Καραγκιόζης εγκαθίσταται μόνιμα στην Ελλάδα και από τις αρχές πλέον του 1900 μπορούμε να μιλάμε για καθαρά ελληνικό Καραγκιόζη.
Αν και ο εξελληνισμός του ξεκίνησε από την Ηπειρο, κορυφαίος δημιουργός του ήταν ο Πατρινός ψάλτης Δημήτριος Σαρδούνης, γνωστός με το ψευδώνυμο Μίμαρος ο οποίος μετέτρεψε το θέαμα σε ελληνικό οικογενειακό θέατρο, γι’αυτό και θεωρείται ο πρώτος «δάσκαλος» του Καραγκιόζη (1890).
Το έργο του συνέχισαν οι τρεις βοηθοί και μαθητές του, Γιάννης Ρούλιας, Μέμος Χριστοδούλου και Θόδωρος Θεοδωρέλλος.
Το 1924 ιδρύεται στην Ελλάδα το Σωματείο Ελλήνων Καραγκιοζοπαικτών που αποτελείτο από 120 μέλη, μαθητές του Μίμαρου, του Ρούλια και του Μέμου.
Ιδρυτές του Σωματείου ήταν οι γνωστοί παλιοί καλλιτέχνες του θεάτρου σκιών, Σωτήρης Σπαθάρης και Αντώνης Παπούλιας ή Μόλλας.
Από τους πιο γνωστούς καραγκιοζοπαίκτες και μέλη του Σωματείου ήταν οι: Ανδρέας Αγιομαυρίτης, Γιάννης Μώρος, Μάρκος Ξανθάκης ή Ξάνθος, Κώστας Νταμαδάκης, Χρήστος Χαρίδημος, Παναγιώτης Μιχόπουλος, Γιάννης Παπούλιας, Σπύρος Κούζαρος, Βασίλης Αγαπητός, Ντίνος Θεοδωρόπουλος, Βασίλης Αγαπητός, Βασίλαρος, Γιάννης Πρεβεζάνος, Λευτέρης Κελαρινόπουλος, Μήτσος Μανωλόπουλος και πολλοί άλλοι που εμπλούτισαν τον ελληνικό Καραγκιόζη με έργα και φιγούρες.
Εκείνη την περίοδο και μέχρι το 1940 η τέχνη του Καραγκιόζη ήκμασε πολύ σε όλο τον ελληνικό χώρο. Η γερμανική κατοχή κατόπιν προκάλεσε την πρώτη κρίση του θεατρικού αυτού είδους, αλλά, παρ’όλα’αυτά δεν χάθηκε χάρη στον αγώνα των δημιουργών του.
Με την εισβολή του έγχρωμου κινηματογράφου ο Καραγκιόζης και η τέχνη του έτεινε να εκλείψει, ωστόσο η επίπονη και επίμονη προσπάθεια του αξιόλογου καλλιτέχνη Ευγένιου Σπαθάρη ξαναζωντάνεψε τον λαϊκό μας ήρωα.
Σήμερα, η θεατρική αυτή παράδοση συνεχίζεται με ενδιαφέρον από διάφορους παίκτες σε όλη την Ελλάδα και οι θεατές εξακολουθούν να την δέχονται με μεγάλη αγάπη και απέραντη νοσταλγία. Πρόκειται για μια κληρονομιά πολύτιμη που δεν πρέπει να χαθεί και αξίζει γιατί ο ήρωάς της είναι ο καθρέφτης της γνήσιας ελληνικής ψυχής.
ΠΗΓΕΣ:
Καραγκιόζης ο Πρόσφυγας, Αθανάσιου Φωτιάδου, εκδ. Gutenberg, 1977
http://zhtunteanagnostes.blogspot.gr/
karagkiozis.com
karagiozismuseu.gr
