Της Ελένης Μπετεινάκη*
Με αφορμή την εορτή της Αγίας Αικατερίνης σήμερα, πάει αμέσως το μυαλό στο εκπληκτικό Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης που στεγάζεται μόνιμα στην παλαιότερη εκκλησία της «Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών », στην ομώνυμη πλατεία της πόλης μας, κι ας μην γιορτάζει σαν ναός πια…
Μεγάλη η Ιστορία του κτίσματος…
Μεγάλο κι εκπληκτικό το Μουσείο «μας»…
Κι επειδή τούτες τις μέρες το ποδήλατο μου έχει παροπλιστεί, περπατώ πολύ στα σοκάκια και τις πλατείες του Μεγαλόκαστρου και σταματώ, και θυμάμαι, και θαυμάζω, και κοιτώ πιο προσεκτικά τα «θαύματα» και τα κιτάπια της Ιστορίας!
Εννοείται πως κατευθύνθηκα στην Αγία Αικατερίνη, χθες, με σκοπό να δω ξανά την μοναδική έκθεση που φιλοξενεί αυτό το διάστημα : «Άγιοι Βρακοφόροι και Φουστανελάδες. Εικόνες Νεομαρτύρων από την Κρήτη και άλλες περιοχές», μα και να θυμηθώ τα όσα έχει ζήσει και πάλι τούτος ο τόπος…
Γράφει ο Τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσελεμπί :
«Λοιπόν, αξιότιμοι αδερφοί μου! Τέτοιο τζαμί δεν υπάρχει άλλο μέσα στο Χάνδακα, ίσως και σ' όλες τις οθωμανικές χώρες. Ήταν εκκλησία των Ρωμιών και είχε ήδη πέτρινο θόλο. Δεν υπάρχει στο εσωτερικό της τίποτε ξύλινο. Οι πόρτες και οι τοίχοι της είχαν χρυσοποίκιλτα σχέδια. Τώρα χίλιες φορές περισσότερα σχέδια και στολίδια έχει. Όλοι οι τοίχοι είναι καλυμμένοι με χρυσά σχέδια. Είναι ένα φωτεινό τζαμί...
Ο μιναρές του τζαμιού ήταν παλιό καμπαναριό. Όμως η κορυφή του φτιάχτηκε σύμφωνα με την αρχιτεκτονική των μιναρέδων και προστέθηκε κι ένα μπαλκόνι για την πρόσκληση της προσευχής. Είναι ένα έργο τέχνης. Αυτό το όμορφο τζαμί μοιάζει με περίπτερο του παραδείσου, έτσι που βρίσκεται μέσα σε τριακόσια βήματα πλατύ κήπο του Ιρέμ (κήποι του παραδείσου) με τριαντάφυλλα και υακίνθους. Οι τρούλοι του τζαμιού είναι κόκκινοι και σοβαντισμένοι με χορασάνι και ασβέστη. Γύρω υπάρχουν τα δωμάτια των μαθητών, το σχολείο, ο μεντρεσές (Ιεροδιδασκαλείο) κι άλλα όμορφα κτίσματα. Δεν υπάρχει άλλο τέτοιο τζαμί στο Χάνδακα ούτε κι αλλού. Ας προστατεύει ο Θεός τον κόσμο!...»
«Όταν είδε ο Εβλιά τούτο το τζαμί είπε το χρονόγραμμά του: Ας είναι σ' αυτό το κτίσμα ο Παντοτινός Θεός Διώκτης της αμαρτίας και Βοηθός. Έτος 1080».*
Στην περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας μετατράπηκε σε τζαμί, γνωστό με το όνομα Ζουλφικάρ Αλή Πασά Τζαμισί.
Η Ιστορία της όμως είναι ακόμα πιο παλιά…
Από τον 15ο έως τον 17ο αιώνα στεγάσε την ιστορική Κρητική Σχολή της Αγίας Αικατερίνης του Χάνδακα, που αποτέλεσε πολύμορφο σχολείο με τμήματα γραμματικής, λογικής, ρητορικής, μαθηματικών, ζωγραφικής, και μουσικής, από όπου αποφοίτησαν πολλοί γνωστοί Κρητικοί που διέπρεψαν στα γράμματα, στις τέχνες και στην εκκλησία. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν ο ζωγράφος Μιχαήλ Δαμασκηνός, κυριότερος εκπρόσωπος της "Κρητικής Σχολής", και αργότερα ο Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης, ο Πατριάρχης Μελέτιος Πηγάς, ο Επίσκοπος Εμμανουήλ Μαργούνιος.
Για το κτίσιμο της εκκλησίας δεν διατίθενται και πολλά στοιχεία. Συναντάται στα τούρκικα έγγραφα και σύμφωνα με την μετάφραση του Νικόλαου Σταυρινίδη βρέθηκε έγγραφο που δείχνει κάτι σχετικό με την επιδιόρθωση του τζαμιού στα 1720.
Σύμφωνα με τον Στέργιο Σπανάκη και το βιβλίο του «Το Ηράκλειο στο πέρασμα των αιώνων» αναφέρει ένα μικρό γεγονός σχετικό με το Ζουλφικάρ Αλή Πασά Τζαμισί. Λέει πως οι φανατικοί Τούρκοι δεν ανέχονταν στο μαχαλά τους την νέα εκκλησία των Χριστιανών , τον Άγιο Μηνά.Το θεωρούσαν μεγάλο αμάρτημα γιατί καταστρεφόταν το μουσουλμανικό στοιχειό της περιοχής και ήθελαν να «κλείσουν» την εκκλησία των Χριστιανών. Μια επιτροπή διορίστηκε να εξετάσει το ζήτημα σύμφωνα με τους θρησκευτικούς κανόνες και αποφάνθηκε πως δεν συντρέχει τέτοιος λόγος. Έτσι ο πασάς διέταξε να μην υποβληθεί ποτέ ξανά μια τέτοια αναφορά γιατί η ποινή θα ήταν δήμευση περιουσίας και θάνατος
Ένα βασιλικό διάταγμα στις 12 Μαρτίου 1919, ήταν αρκετό για την μελλοντική χρήση τού μέχρι τότε μουσουλμανικού τεμένους της πόλης μας. «Προς απόδοσιν αυτού εις την χριστιανικήν λατρείαν» , είναι ο τίτλος ενός άρθρου του αείμνηστου θεολόγου καθηγητή Νικολάου Ζευγαδάκη, του οποίου το αρχείο βρίσκεται στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.
Για τον συγκεκριμένο Ιερό Ναό γίνονται κατά καιρούς διάφορες σκέψεις προκειμένου ο χώρος αυτός να χρησιμοποιηθεί για την λειτουργία των κατηχητικών σχολείων, για το θείο κήρυγμα και διάφορες ηθοπλαστικές διαλέξεις, ακόμα και για τη στέγαση του Βυζαντινού μουσείου αλλά και της Εκκλησιαστικής Βιβλιοθήκης. Τελικά επί δημαρχίας Μηνά Γεωργιάδη, τον χώρο αυτό επισκέφθηκε ειδικός υπάλληλος του υπουργείου Παιδείας και αφού εξέτασε το προαναφερόμενο κτήριο διαπίστωσε ότι ένας τέτοιος χώρος για την καλή διατήρηση των βιβλίων είναι ακατάλληλος.
Λέγεται ότι μέχρι τα μέσα του ΙΣΤ’ αιώνα, δεσπόζουσα θέση στο Σιναϊτικό Μοναστηριακό μετόχι του Χάνδακα, κατέχει η Εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης, πολιούχου Αγίας του Όρους Σινά. Ο ηγούμενός του αντικαθιστούσε ελλείποντα τον Αρχιεπίσκοπο Κρήτης. Όλοι οι μοναχοί ήταν εγγράμματοι και η Εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης ήταν η πιο λαμπρή, από τις Εκκλησίες του Χάνδακα.
Με την εισβολή των Τούρκων ο Ορθόδοξος Ναός μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος και δωρίσθηκε στον Ζουλφικάρ Αλή Πασά. Στα βιβλία των Βακουφίων, σημειώνεται ως «Κετχουντά Βέη Τζαμισί». Ο Ζαχαρίας Πρακτικίδης στη χωρογραφία του η οποία συντάχθηκε το 1818 το αναφέρει σαν «Κεχαγιάμπεη τζαμισί». Μάλιστα αναφέρει πως υπήρχε στην αυλή του ναού μία στέρνα με νερό όπου το επισκέπτονταν οι κάτοικοι του Μεγάλου Κάστρου και δροσίζονταν…
Ίσαμε την εποχή του Μεσοπολέμου έπαιρναν νερό από εκεί οι Ηρακλειώτες!
Σύμφωνα με το βιβλίο 8ο Πρακτικών του Ιερού Μητροπολιτικού ναού του Αγίου Μηνά, ο ναός δεχόταν πρόσφυγες πριν ακόμα από το 1922.
Ανακαινίσθηκε το έτος 1943 και αποδόθηκε, όπως ήταν φυσικό, για λατρεία στους πιστούς του Μεγάλου Κάστρου. Χαρακτηριστική η αναφορά του Νικολάου Ζευγαδάκη.
“Το ιερουργηθέν το πρώτον κατά την 25ην Νοεμβρίου 1943 παρεκκλήσιον του ειρημένου παλαιού ενταύθα ναού ελειτούργησεν από τότε άνευ εγκαινίων δι αντιμηνσίου ως ευκτήριος οίκος της Αγίας Αικατερίνης, επ’ ονόματι της οποίας ετιμάτο ο όλος ναός.
Θα διατηρήση όμως το παρεκκλήσιον την τοιαύτην του ονομασίαν εφ’ όσον, ως είναι γνωστόν, ετιμάτο επ’ ονόματι των Αγίων Δέκα των εν Κρήτη μαρτυρησάντων, το όνομα δε της Αγίας Αικατερίνης έφερε το μέγα του ναού κλίτος, ποίαν δε ονομασίαν ενδείκνυεται όπως λάβη τούτο κατά τα ιερά εγκαίνια; Περί τας απορίας ταύτας, αίτινες ως λίαν φυσικαί, προεβλήθησαν ευθύς εξ αρχής, θα περιστραφή το παρόν σημείωμα”.
Σήμερα όπως ήδη εχουμε αναφέρει λειτουργεί ξανά σαν μουσείο με συλλογή αντιπροσωπευτικών έργων βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης, πολλές εικόνες, άμφια και εκκλησιαστικά είδη. Μεταξύ αυτών εξέχουσα θέση θα κατέχουν οι εικόνες που αποδίδονται στον ζωγράφο Άγγελο, έναν από τους διασημότερους καλλιτέχνες του 15ου αιώνα και του Μιχαήλ Δαμασκηνού κυριότερου εκπρόσωπου της "Κρητικής Σχολής", του οποίου οι έξι φορητοί πίνακες, «Η Βάτος», «Η θεία Λειτουργία», «Μη μου Άπτου», «Η Προσκύνησις των Μάγων», «Ο Μυστικός Δείπνος», και «Η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος», που στόλιζαν το μικρό Άγιο Μηνά είναι εκεί.
Να πάτε να δείτε την έκθεση και το Μουσείο όλο… με ή χωρίς ποδήλατο και μόνο η βόλτα στην πλατεία έχει μίαν άλλη αίσθηση!
ΠΗΓΕΣ :
Ελένη Μπετεινάκη, Με το ποδήλατό μου στις γειτονιές του Μεγάλου Κάστρου, Μύστις 2022
*Εβλιά Τσελεμπί, Οδοιπορικό στην Ελλάδα (1668-1671), Εκάτη, Αθήνα 1994, σσ 201-202
