Οι κρητικές βουτιές του Ζακ Υβ Κουστώ -η αναζήτηση της Χαμένης Ατλαντίδας

Μέρος 3ον

Του ΚΩΣΤΗ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ

Αποκλειστικά στο Cretalive

Η Κρήτη έχει σαγηνεύσει αρχαιολόγους, αρχαιόφιλους και φιλίστορες για περισσότερο από έναν αιώνα και τους έχει παρασύρει σε έρευνες που καθοδηγούνται από τον ίδιο οίστρο και ανεξίτηλο ζήλο ενός ενιαίου νήματος που συνδέει το μύθο με την πραγματικότητα. Τα όρια ανάμεσα σε αυτά τα δύο είναι πολλές φορές τόσο αλληλένδετα και διέπονται από μια τόσο συναρπαστική μαγεία που, σχεδόν όλα, μύθος και πραγματικότητα, παραμύθι και ιστορία, μοιάζουν να ξεπετάγονται από το ίδιο περίεργο αυγό.

Κάτω από τα ατλαζένια και παραδεισένιας διαύγειας νερά της βραχονησίδας Ψείρα, το μικρό νησί που είναι γνωστό για τα κατάλοιπα ενός λιμανιού της εποχής του Χαλκού, ένα περίπου μίλι από τις ακτές, στο μυχό του Μεραμπελλιώτικου κόλπου, ο ανύποπτος επισκέπτης αγνοεί ότι στο βυθό του αιγιαλού της, αναπαύονταν για 4000 σχεδόν χρόνια στην τελεσιδικία της αιωνιότητας, κατάσπαρτοι και με εντυπωσιακή πυκνότητα εκατοντάδες αμφορείς και αγγεία μιας εκθαμβωτικής μινωικής τέχνης. Τόσο, τα κτιριακά λείψανα στην ξηρά όσο και ο εντυπωσιακός ενάλιος αρχαιολογικός πλούτος, απασχολούν από τις αρχές κιόλας του περασμένου αιώνα ξένους και έλληνες αρχαιολόγους και αρχαιολογικές σχολές. Τα επιφανειακά και ενάλια εκθαμβωτικά μυστήρια της Ψείρας παρόλο που οι ανασκαφές και οι έρευνες έχουν θεωρητικά σχεδόν ολοκληρωθεί, είναι μια διαχρονική πρόκληση για τους αρχαιολόγους και τους ιστορικούς. Το νησί, εξακολουθεί πέρα από τη φυσική και περιβαλλοντική μαγεία που εκπέμπει, να αποτελεί ένα διαχρονικό, συναρπαστικό μυστήριο της αρχαιολογικής και όχι μόνο έρευνας, που ανά πάσα στιγμή μπορεί να δώσει και μια νέα έκπληξη…

Τη νησίδα που την έχω μόνιμο θέαμα του αμφιβληστροειδή μου από τα βορειανατολικά, σε τίποτα δεν θυμίζει το ενοχλητικό μικροσκοπικό έντομο που φέρει την ονομασία του. Αντίθετα, περισσότερο θυμίζει μια πελώρια μολυβένια καμπουριαστή χελώνα που πέτρωσε μπροστά από τα γυρογιάλια των σητειακών βουνών και που εξακολουθεί να κρατά καλά κρυμμένα τα μυστικά της, σαν μια ντροπαλή και ανένδοτη κιβωτό της κρητικής ιστορίας.

Πριν από αρκετούς αιώνες, από την πρωτομινωική περίοδο κιόλας, σε τούτο το νησάκι ήκμασε μια πόλη με εύπορους κατοίκους που ήξεραν να ζουν, από πού αλλού; Από τη θάλασσα και τα ταξίδια. Ανεπτυγμένη πάνω σε μια μικρή γλώσσα ξηράς από την υπήνεμη ΝΑ πλευρά της, απέναντι από τα σημερινά γυψολατομεία στο Αλτσί του Μόχλου, έχει δώσει υψηλής ποιότητας ευρήματα, πιστοποιώντας τις εικασίες των ειδικών ότι επρόκειτο για μια πόλη ονομαστή για τον πλούτο και την ποιότητα ζωής των κατοίκων της, παρόλη τη δύσκολη γεωγραφική της θέση.

Οι αρχαιολόγοι λένε πως οι κάτοικοι της Ψείρας,  στο σπουδαίο οικισμό της που τοποθετείται στην πρωτομινωική περίοδο, ήταν πλούσιοι ναυτικοί, εύποροι έμποροι, ψαράδες και βιοτέχνες που ασχολούνταν με την επεξεργασία των σφουγγαριών και της πορφύρας και ταξίδευαν σε όλη τη Μεσόγειο. Η εμπορική τους δράση, έφτανε μέχρι τα λιμάνια και τις αγορές της μυστηριώδους χώρας του νότου το Πουντ, και την Ουγκαρίτ, την αρχαία Φοινίκη, τη σημερινή Ρας Σάμρα, όπου εξήγαγαν με τους Ιτάνιους, κρασί, λάδι, σφουγγάρια και πορφύρα. H ζωή στο νησί συνεχίστηκε μέχρι τη μεσομινωική περίοδο, οπότε και καταστρέφεται ολοκληρωτικά, όπως άλλωστε και ολόκληρος ο μινωικός πολιτισμός, πιθανότατα από την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης. Αυτό, είναι η μια υπόθεση...

Εκείνη που εικάζει σε αυτό το 19λεπτης διάρκειας ντοκιμαντέρ ο Κουστώ και η ερευνητική αποστολή της «Καλυψούς» τον Ιανουάριο 1976 στη νησίδα, αναζητώντας τα ίχνη της χαμένης Ατλαντίδος. Τι συνέβη, και όλος αυτός ο πελώριος πλούτος κεραμικών αγγείων του 1800 – 1700 π.Χ. βρέθηκε ξαφνικά μέσα στη θάλασσα, όπως αποτυπώνεται στο φακό των δυτών του ερευνητικού πλοίου «Καλυψώ»; Ήταν μήπως από την απρόσμενη ανατροπή και βύθιση από το παλιρροιακό κύμα των φορτωμένων εμπορικών πλοίων που βρέθηκαν στο λιμάνι της Ψείρας, κατά την ηφαιστειακή έκρηξη που κατέστρεψε τη Θήρα το 1650 ή το 1520 π.Χ.; Ή ήταν ένα κοινό ναυάγιο ενός μινωικού πλοίου; Που βρίσκεται η αλήθεια; Ο Κουστώ πέρα από λίγες ώρες τότε, δεν μπορούσε να παραμείνει περισσότερο, για βρει το μίτο της…

Σχεδόν τριάντα χρόνια μετά τον Κουστώ, το 2003-04, μια δεύτερη διευρυμένη αποστολή ενάλιων ερευνών με την Δρ. Ελπίδα Χατζηδάκη από την Εφορεία Ενάλιων Αρχαιοτήτων και το Ινστιτούτο Προϊστορίας Αιγαίου, αναζητώντας ένα ναυάγιο μινωικού πλοίου, έκανε συστηματικότερες έρευνες και καταδύθηκε σε διαφορετικά και βαθύτερα σημεία από την αποστολή Κουστώ. Παρακινημένη από τις παρατηρήσεις του διάσημου ερευνητή, η Χατζηδάκη αποφάσισε να τελέσει δοκιμαστική έρευνα στην περιοχή την τελευταία μόλις ημέρα πριν το πέρας της καταδυτικής περιόδου του 2003. Η κατάδυση πραγματοποιήθηκε περίπου 100 μ. ανοιχτά της Ψείρας σε βάθος 131 ποδιών, και ήταν μια πραγματική αποκάλυψη: ένας τεράστιος αριθμός από κύπελλα, πρόχους και αμφορείς κάλυπταν τον πυθμένα της θάλασσας! Για δύο ημέρες η ομάδα συνέλεγε υλικό για μελέτη, με σκοπό την προετοιμασία μιας μεγαλύτερης αποστολής την επόμενη χρονιά. Η θέση χαρτογραφήθηκε λεπτομερειακά και μια μεγάλη ανασκαφή βρέθηκε σε εξέλιξη για τα επόμενα πέντε έτη, μέχρι και το Σεπτέμβριο 2009, που αρχαιολόγος – αρχαιοδύτης Δρ. Ε. Χατζιδάκη και η ομάδα της ανέλαβαν την ανασκαφή αυτού του μοναδικού ευρήματος. Καθώς πολλά αντικείμενα βρίσκονταν κάτω από βράχους ήταν δύσκολο να κατανοηθεί η ακριβής έκταση του ναυαγίου, ενώ όσο προχωρούσε η ανασκαφή τόσο περισσότερα πράγματα αποκαλύπτονταν. To μινωικό ναυάγιο, που εντοπίστηκε χρονολογείται στη Μέση Μινωική περίοδο ΙΙΒ (1800-1700 π.Χ.) και το διασκορπισμένο φορτίο του αποτελούνταν κυρίως από αμφορείς, πιθοειδή βάζα, κανάτες με ράμφος, καμπύλα και ευθύγραμμα κύπελλα που χρονολογούνται όλα στη Μέση Μινωική ΙΙΒ περίοδο. Αγγεία διαφόρων μεγεθών και τύπων, κάποια με θαλάσσιες παραστάσεις, ήταν θαμμένα κάτω από την άμμο και λιθοποιημένα ανάμεσα στα βράχια του βυθού. Ακόμη βρέθηκαν μικρότερα αγγεία και αντικείμενα, όπως μαγειρικά σκεύη, πρόχοι, κύπελλα και αλιευτικά βάρη που ανήκαν πιθανόν στο πλήρωμα.

Δυστυχώς, δεν βρέθηκαν  διατηρούμενα υπολείμματα του κελύφους του πλοίου που μας στερεί την ευκαιρία να μελετήσουμε το πρώτο παράδειγμα του διαβόητου μινωικού στόλου.  Περίπου 209 αγγεία από τα οποία τα 80 ήταν ολόκληρα και αναγνωρίσιμα, ανελκύστηκαν στην επιφάνεια. Αγγεία στα οποία η δραστήρια εμπορική κοινότητα της Ψείρας μετέφερε κρασί και ελαιόλαδο στους εμπορικούς δρόμους της Μεσογείου, απτή απόδειξη του εκτεταμένου δικτύου των μινωικών θαλάσσιων δραστηριοτήτων.

Ο Philip Betancourt, εμπειρογνώμονας της μινωικής κεραμικής, ο οποίος διεύθυνε τις ανασκαφές στην Ψείρα από το 1986 έως το 1996, εξέτασε τα ευρήματα από την περιοχή. Ακόμη και αν δεν σώθηκαν ξύλινα τμήματα του πλοίου, είναι πεπεισμένος ότι ανήκουν σε ένα μόνο ναυάγιο, επειδή είναι μια ασυνήθιστα μεγάλη ομάδα κεραμικών, που όλα ταυτίζονται με την ίδια περίοδο (Μέση Μινωική ΙΙΒ, 1800-1700 / 1675 π.Χ.) και όλα κατασκευάστηκαν στην ανατολική Κρήτη. Τόσο ο Betancourt όσο και η Χατζηδάκη, θεωρούν ότι το φορτίο δεν αντιπροσωπεύει διεθνές εμπόριο, αλλά μεταφορά εμπορευμάτων κατά μήκος των λιμανιών της Κρήτης. Όπως αναφέρει η Χατζηδάκη «το ναυάγιο της Ψείρας αντιπροσωπεύει μια δραστηριότητα κατά μήκος των ακτών, μικρές συναλλαγές με συγκεκριμένους «πελάτες», που μας βοηθάει να δούμε αυτή τη διαδικασία της διανομής».

Τα αγγεία που βρισκόταν ακόμα στη θέση τους εντοπίστηκαν ανάποδα, γεγονός που φαίνεται να υποδηλώνει ότι το πλοίο είχε ανατραπεί πλήρως και είχε στραβώσει με το κύτος πάνω και το φορτίο κάτω.

Σχεδόν 42 χρόνια μετά την πρώτη οργανωμένη αρχαιολογική κατάδυση του Κουστώ στη νησίδα, και ελάχιστα από την ανακάλυψη του μινωικού πλοίου από την ομάδα Χατζηδάκη, είναι αβέβαιο αν ο ανελκυσθείς ενάλιος πλούτος από τις νόμιμες και επίσημες αρχαιολογικές έρευνες ελληνικών και ξένων αποστολών, είναι περισσότερος κι πολυτιμότερος από εκείνο που έχει εξαφανιστεί από τις παράνομες καταδύσεις των αρχαιοκάπηλων, αφού λόγω της θέσης και του αφύλακτου της νησίδας ευνοείται η ενάλια αρχαιοκαπηλεία.

Στην ξηρά, οι πρώτες ανασκαφές, έγιναν το 1908 από τον αμερικανό αρχαιολόγο Richard Seager και συνεχίστηκαν το 1985 με ανασκαφικές εργασίες στο μινωικό οικισμό, στο νεκροταφείο καθώς και με επιφανειακή αρχαιολογική έρευνα ολόκληρης της νήσου. Τα αρχαιολογικά ευρήματα της Ψείρας, κυρίως αγγεία, θεωρούνται από τα πιο αξιόλογα της μινωικής εποχής. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα οικήματα που δίνουν πληροφορίες τόσο για τον τρόπο κατασκευής τους (κυρίως διώροφα, χτισμένα με ακανόνιστες πέτρες, με πατώματα από φυσικές πλάκες σχιστόλιθου) όσο και για τη λειτουργικότητά τους. 

Τα προϊόντα που παρήγαγαν τα εργαστήρια της πόλης στην Ψείρα ήταν εκλεκτής ποιότητας και κατασκευής, όπως διαπιστώνουν οι αρχαιολόγοι. Πρωτοποριακές φόρμες και ιδέες για εκείνη την εποχή, όπως το πήλινο αγγείο με τη μορφή «τσάντας» και άλλα αντικείμενα και κοσμήματα, υπολογίζεται ότι ήταν περιζήτητα στις αγορές εκείνης της περιόδου.

Η Ψείρα εξήγαγε ακόμη σφουγγάρια, όπως και χρώμα πορφύρας, που παρήγαγαν τα εργαστήριά της.

Η εικόνα που έδωσε ανασκαφικά η ίδια η πόλη στην Ψείρα είναι μια απόδειξη για την εξαιρετική ποιότητα ζωής των κατοίκων της. Η κατασκευή των σπιτιών, η αρχιτεκτονική τους, η διάταξη των πλακοστρωμένων δρόμων, η χωροταξία του οικοδομημένου χώρου δείχνουν ότι ήταν μια πολύ προσεγμένη πόλη με οικονομικά εύρωστους κατοίκους και εξαιρετικά υψηλό επίπεδο διαβίωσης, όπως μαρτυρούν τα σκεύη που βρέθηκαν, τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, αλλά και τα εργαλεία στα πολλά εργαστήρια που λειτουργούσαν στην πόλη, παράγοντας αντικείμενα υψηλής αισθητικής. Οι αρχαιολόγοι-ανασκαφείς θεωρούν ότι επειδή το μικρό νησί δεν είχε αυτάρκεια παραγωγής σε προϊόντα που ήταν απαραίτητα για τη ζωή των κατοίκων της, αναγκάστηκαν να επιδοθούν στη ναυτιλία και το εμπόριο υψηλής ποιότητας αντικειμένων στους θαλάσσιους δρόμους της Μεσογείου.

Η εξαίρετη και υποβλητική μουσική υπόκρουση του ντοκιμαντέρ είναι γραμμένη από τον Μάνο Χατζηδάκη. Κείμενα – Αφήγηση: Theodore Strauss, Παραγωγή: Andrew W. Solt, Executive Producers: Jacqoues Cousteau & Philippe Cousteau, Διεύθυνση φωτογραφίας: Colin Mounier & Henry Jean Alliet, Υποβρύχιες λήψεις: Raymond Coll, Philippe Cousteau, Bernard Delemotte, Albert Falco, Ειδική φωτογράφιση: Jean Paul Cornu, Jacoues Renior, Ηχοληψία: Yves Zlotnicka & Jean Hamon. Συμπαραγωγή: KCET Los Angeles Calif. USA, The Greek Film Center, French Television (TF 1), Bavaria Atelier GMBH, Πνευματικά Δικαιώματα:  © Cousteau Society Production, 1976.

ΠΗΓΕΣ:

1/. Excavations on the island of Pseira, Crete, by Richard B. Seager, University of Pennsylvania, The museum, Anthropological publications, Vol. III, No 1, 1910.

2/. Philip P. Betancourt and Costis Davaras, Excavations at Pseira, 1985 and 1986.

3/. ARCHAEOLOGY, A publication of the Archaeological Institute of America, Volume 63, Number 1, January/February 2010.

4/. Νίκος Ζερβονικολάκης, «Μινωικές ξεροληθιές στις πλαγιές της Ψείρας».